«СишIагъэ слъэпкъы гуапэ къыщэхъумэ, Къинэу фэсхъугъэм сэ сырыраз». ХьэдэгъэлIэ Аскэр.

Адыгэ литературэм, лъэпкъ культурэм лъэгъо зэныбжь дахэ къыхэзынагъэмэ зэу ащыщ ХьэдэгъэлIэ Аскэр. ГъэшIэ дахэ къыгъэшIагъ, шIагъэу иIэри бэдэд: илъэс 17-м къыщегъэжьагъэу усэн-тхэн гупшысэм, етIанэ, нахь чъэпхъыгъэу, шIэныгъэ-ушэтын Iофышхом – адыгэ лъэпкъ жэрыIо творчествэр – анахьэу нарт тхыдэхэр, къэбархэр, пщыналъэхэр, лIыхъужъ орэдхэр угъоижьыгъэнхэмкIэ зышъхьамысыжьэу пылъыгъ, а зэкIэм лIым игъашIэ – илъэс 70-р (къыгъэшIагъэр – 87-рэ) апэIухьагъ. ЩэIэфэ, ынэгу кIэтэу, фэлъэкIырэр шIомакIэу – ипоэзие готэу, лъэпкъым икIэн лъапIэу фольклорыр зэрэкIиугъоещтыр, зэриухъу­мэщтыр имурад иныгъ – къыдэхъугъ.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр Мыхьамодэ ыкъор Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Хьатикъуае Iоныгъом и 20-м 1920-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Адыгэ автоном хэкур зэхащэгъэ къодыягъ. Аскэр илъэпкъ гукIэгъу-шIулъэгъу къэзыгъэущыгъэр, ятэжъэу ЛIымафэ ихьакIэщэу нахьыжъ Iушхэм якIопIагъэу, псэлъэ Iушхэр къызыщашIыщтыгъэу, цIыфыгъэ хабзэр, лIыгъэр, къэрарыр зыщызэрагъафэщтыгъэхэр ары. Аскэр итэтэжъ ышIэрэм гъуни-нэзи иIагъэп, бзэшIуагъэ. Пчыхьэрэ, IофшIэгъу-лэжьэгъу мафэр зыкIокIэ, хьакIэщым цIыфхэр къыщызэIукIэщтыгъэх. Ащ къыщаIотэрэ тхыдэжъхэм, таурыхъхэм, хъишъэхэм, орэдыжъхэм ядунэе гъэшIэгъон Аскэр исабыигъо щыкIуагъ, адыгэ жабзэм илъэшыгъэ-дэхагъи, ахэм къаIуатэрэми пасэу, ицIыкIугъом, кIалэр ахэуцуагъ.

ЗэдэIоу зэхихырэр Аскэр игуапэу илэгъухэм афиIуатэщтыгъэ. Къоджэ еджапIэм щеджэзэ сурэтшIыныр ыкIи усэ зэхэлъхьан сэнаущыгъэр къыхэ­- щыгъ. Адэмые дэт гурыт имыкъурэ еджапIэм икласси 7 къызеухым, Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумым щеджагъ (1937 – 1940), литературнэ кружокэу ащ щызэхэщэгъагъэм идэпкъ гъэзет иусэхэр чанэу къихьэщтыгъэх. Адыгэ кIэлэегъэ­джэ илъэситIу институтыр 1942-рэм къыухыгъ. Мыщ щеджэзэ, ХьэдэгъалIэм илитературнэ творческэ IофшIэн егъэлъэшы: хэку гъэзетым, альманахэу «Ти­хахъо» поэт ныбжьыкIэм иусэхэр къащыхеутых.

Гугъэ инхэр зыдаIыгъхэу, тицIыфхэр нахьышIум щыгугъхэу лажьэщтыгъэхэми, фашизмэм лыгъэу Европэм щидзыгъэм имэшIожь тихэгъэгу къылъэсыщтыгъэ, мы уахътэм Аскэр ытхыгъэхэм а гу­мэкI-гукIаехэр къахэщы. ЕтIупщыгъэу усэхэр ыкIи рецензиехэр етхых, журналэу «Тихахъо» къыщыхеутых.

1942 – 1946-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъу щихьыгъ, офицерэу къыхэкIы­жьыгъ. 1946-рэ илъэсым игъэтхапэ и 15-м къыщыублагъэу, щэIэфэкIэ, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым зэпымыоу Iоф щишIагъ. 1957-рэ илъэсым иIофшIэн зэпимыгъэоу Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр, 1960-рэ илъэсым Шота Руставели ыцIэкIэ щыт Институтэу шIэныгъэмкIэ Грузием и Академие хэтым иаспирантурэ къыухыгъэх. 1965-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, 1991-рэ илъэ­сым – доктор хъугъэ. «Адыгский эпос «Нарты» зыфиIорэ темэмкIэ зыкъиу­шыхьатыгъ. ХьэдэгъэлIэ Аскэр шIэныгъэм ылъэныкъокIэ гъэхъэ­гъэ инхэр зэришIыгъэхэр лIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» ары.

Угъоен-зэхэфын-зэгъэзэфэн IофшIэнышхом Аскэр игъашIэ илъэсыбэм афэгъэзэгъагъ; етIанэ, а зэкIэ шIэныгъэ-ушэтын амалхэр къызфигъэфедэхэзэ, эпосэу «Нартхэр» адыгэхэм зэряер къыгъэшъыпкъагъ. Ащ пае Iофышхо адыгэхэр зыдэщыIэхэ IэкIыб хэгъэгухэу – Сирием, Ливан, США-м, Тыркуем, Болгарием, Израиль (Кфар-Кама, Рихьаниер), Францием ащыIагъ, нарт къэбархэр, хъишъэхэр къыугъойхэзэ игъашIэ къыхьыгъ, научнэ IофшIэгъэшхуи иI Аскэр. Ахэр зэхэугъоягъэхэу томибл хъухэу 1968 – 1971-рэ илъэсхэм къыдэкIыгъэх. 1974-рэ илъэсым (КъэрдангъушI Зырамыку игъусэу) зы том хъурэ тхылъэу «Нарты» зыфиIорэр Москва къыщыдигъэкIыгъ.

Наукэм готэу, ХьэдэгъэлIэ Аскэр ипоэтическэ творчествэ зэпымыоу хегъахъо, ытхыхэрэр 1940-рэ илъэсым къыщыублагъэу къыхиутыгъэх. Аскэр тхыгъэ повестхэр, пщыналъэхэр, усэхэр, поэмэхэр зыдэт тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх. УсакIом иапэрэ тхы­лъэу «Гум иорэд» зыфиIорэр 1948-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх: «Мэфэ нэфхэр», «Сичыл», «Адыгэм ыпхъу», «Гум шIоигъор», «Сихэку игъатх», «Гъогухэр», «Солдатымрэ пшъэшъэжъы­емрэ», «ХэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр» тхылъитIу хъоу – 1993, 1994, нэмыкIхэри. Мыхэм янахьыбэр урысыбзэкIэ къыдигъэкIыгъ: «Песнь об ауле», «Дочь адыгов», «Лаба поет», «Свет над Лабой», «Колокол памяти».

УсакIом ытхыгъэмэ ащыщхэр грузиныбзэкIэ, болгарыбзэкIэ, арапыбзэкIэ, осетиныбзэкIэ, нэмыкI лъэпкъхэм абзэкIэ зэрадзэкIыгъэх, иусэмэ ащыщхэр адыгэ композиторхэм орэдышъом ралъхьагъэх.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр УФ-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, АР-м инароднэ тхакIу, АР-м шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, АР-м и Къэралыгъо премие илауреат, къуаджэхэу Хьатикъуае, Нэшъукъуае, Щынджые, ПсышIопэ районым Краснодар краимкIэ яцIыф гъэшIуагъ. Европэм икавказоведхэм яобществэ хэтыгъ, шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ(Черкес) дунэе академием иакадемик, УФ-м итхакIохэм я Союз 1959-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэт. Игупшысэ хьалэ­лэу иадыгэ лъэпкъ фигъэлэжьагъ – цIыфышIугъэ.

Мамырыкъо Нуриет.