Шышъхьэlум и 3-м, ятэжъхэм ячlыгу щыпсэунхэу Хьаткъо зэшъхьэгъусэхэр, Аслъанрэ Сюзанэрэ, Адыгэ хэкум Мыекъуапэ агъэзэжьыгъагъ. Тэри гъогумаф ятlонэу яунэ тыщызэlукlагъ ыкlи ащ гущыlэгъу тащыфэхъугъагъ. Хьаткъо Аслъан шlукlэ тыгу илъыщт…

«Тэ илъэс 83-рэ ты­ныбжь, тихэку тэ­кlожьы, джы ныбжьыкlэхэм тащэгугъы». Огузджан Кайнак

— «Илъэс къинхэр» зыфи­lорэ уитхылъэу Метин Тогузата Бозкурт зэхигъэуцуагъэм­кlэ тизэдэгущыlэгъу едгъажьэ сшlоигъу. Илъэситlу хъугъэ ар къыздэкlыгъэр. Тхылъыр зэхэжъугъэуцо зэхъум, лъэпкъ lофыгъохэу уздэлэжьагъэхэм ыкlи уигукъэкlыжьхэм ащыщ­хэм тигъэзетеджэхэр ащыгъэ­гъуазэхэба?

— Бэ сыгу къэкlыжьырэр, сицlыкlугъом сызэрэгущыlэщтыгъэр синыдэлъфыбзэ адыгабзэр ары. Еджапlэм сызчlахьэм тыркубзэ сшlэщтыгъэп. А лъэ­хъаным ренэу зигугъу ашlыщтыгъэр Кавказ, ащ ехьылlэгъэ къэбарых. Нартхэр, Саусырыкъо… Ащ фэдэ дунай сызщапlугъэр.

Ублэпlэ еджапlэм сычlагъэ­хьанэу Караман сащагъ, сятэшыпхъум ыдэжь. Сятэшыпхъу нахьыжъэу Чамилэ ишъхьэгъусэ къэндзалыгъ. Илъэсиплlэ ащ сисыгъ. Сэр-сэрэу еджапlэм сыкlошъунэу щытыгъэп, бзэри сшlэщтыгъэп, арти ягъунэгъу шъэожъыехэр нэlуасэ къысфишlыгъагъэх ахэм сырягъусэу еджапlэм садэкlоным фэшl.

Зы мафэ горэм сятэшыпхъур Чамилэ иIахьыл горэм адэжь кlонэу хъугъэти, сятэшыпхъу нахьыкlэу Караман дэсыгъэ Чатибэ сыкъыфигъэнагъ. Сэджэгу сшlошlызэ унэм сикlыгъ, къэ­лэ гупчэм итыгъ унэр, ау сэ сыгъощагъ. Нэпси lупси зэхэхьагъэу сэгъы: «Сятэшыпхъум иунэ тыдэ щыl, сятэшыпхъум иунэ тыдэ щыl?» Лlы горэ къысфэзыгъ: «Ухэт, хэт ущыщ, сыд къапlорэр?» Ащ ыlорэр сэ зэхэсшlыкlырэп, сэ сlорэр ащ къыгурыlорэп, къалэмкIэ сиапэ­рэ мафэх! Нэужым, Черкес Рэмэзан аlоу зыгорэ къалэм щашlэщтыгъ, ащ ыдэжь сащагъ. Рэмэзанэ дэгущыlагъэх, сэри сиlоф ащ фэсlотагъ. Черкес Рэмэзанэ къэлэ гупчэм щапlэ щыриlагъ, тикъуаджэ ыкlи адырэ адыгэ къуаджэхэм къарыкlы­хэрэм ар язэlукlэпlагъ. Сицlыкlугъом сигукъэкlыжьхэм ар ащыщ.

Къызэрэсlуагъэу, сикlэлэгъу гукъэкlыжьхэр зэкlэ Кавказ фэгъэхьыгъэх. Хьаджэт Нэнэжъ сlапэ ыlыгъэу сыкърищэкlы зыхъукlэ, лlыжъ горэ къакlомэ къэуцути, ар блигъэкlыщтыгъ. Ари шым къепсыхти лъэсэу блэкlыщтыгъ, нахьыжъыр зыlукlотыкlэ, етlанэ тэ тигъогу пытыдзэ­жьыщтыгъ. Лlыжъыри шэсыжьыщтыгъ.

Къэпlон хъумэ, адыгэ хабзэр зыщызэрахьэрэм сыщапlугъ. Тичылэ дэсхэр зэкlэ адыгабзэкlэ гущыlэщтыгъэх. Ахэр зэкlэри сыгу къинагъэх…

«Сэ сэгугъэ, зыч-зыпчэгъоу тыхъужьыщт, тызэрэугъоижьыщт, зытыужьыжьыщт»

— Лъэпкъ шlэжьым уфэбэ­нэныр гъогу кlыхь. Ушэты­гъэу уиlэхэм уакъыпкъырыкlымэ, ныбжьыкlэхэм сыда къяпlощтыр?

— Тиныбжьыкlэхэм къясlомэ сшlоигъор — абзэ зэрарэгъашl, хабзэм зыщарэгъэгъуаз, ахэр анахь шъхьаlэх. Сэ сицlыкlу­гъом тичылэ кlэлэцlыкlухэм тыркубзэ ашlэщтыгъэп. Адыгабзэкlэ гущы­lэщтыгъэх. Джы ныдэлъфыбзэр ашlэжьрэп. Тикъуаджэхэр хымэ кlуапlэу тимылъэпкъэгъухэр къащэхэ зэхъум, ныбжьыкlэхэм адыгабзэр ащагъэгъупшагъ. Ащ лъэтемытэу хэкlыпlэ къыфэгъо­тыгъэн фае. Мыр анахь гумэкlыгъо ин.

Къуаджэхэм хымэхэр адэсых, тыркубзэкlэ мэгущыlэх, ахэм къагурагъэlоным пае адыгабзэр щагъэзыежьыпагъ. Силэгъухэм адыгабзэ дэгъоу ашlэ, нахьыкlаlохэри ары. Гукъау нахь мышlэми, бзэр щыlэжьэп. Бзэр пlэкlэзымэ, хабзэр щыбгъэзыемэ, зи къэнахэрэп.

Ау джыри гугъапlэ щыl, тапэкlэ гукlодыгъоп, зытыужьы­жьыщт. Телевидениер адыгабзэкlэ къэгущыlэ, адыгэ къашъо­хэр олъэгъух, тхылъхэр, журналхэр, гъэзетхэр къыдэкlых, ахэм тя­джэ. Адыгабзэх, ау бзэр зэхэтэшlыкlыба. Нахь гушlуа­гъор лъэпкъым илъэпкъ шlэжь егъотыжьы, ар ныбжьыкlэхэм япшъэ­рылъ. Яшъыпкъапlэ рамы­хьы­лlэмэ Тыркуем хэкIокIэжьыпэщтых.

— O Хэкум мызэу, мытlоу ущыlагъ ыкlи джы огъэзэжьы ущыпсэунэу, ащ гъэзэжьыгъэ­нымкIэ уиеплъыкlэр сыда? Хымэ хэгъэгум лъэпкъым зыкъ­щиухъумэжьын ылъэкlыщта, хьауми непэрэ амалхэм къапкъырыкlынхэшъ, Хэкум агъэзэжьын, ащ щыпсэунхэ фая?

— Хэкум тыкIожьыным нэмыкl хэкlыпlэ щыlэп, фэшъхьа­фэу зыкъэтыухъумэжьын тлъэ­кlыщтэп. Сэ Мыекъуапэ сыщыlэзэ адыгэ лlыжь горэм сыlукlагъ. «Сэ Багдад сыкъекlы, сыд тшlэщт, сыдэу тыхъущт» еlо, ышlэщтыр ышlэрэп. Адыгэхэр Багдад нэсыгъэх, щэпсэух.

Израиль къикlыгъэхэми сарихьылlагъ. Ыпэкlи бэрэ сафэзыгъагъ. Анталием тыщыlэзэ ащ къакlощтыгъэх, хым хахьэщтыгъэх. Тиуни едгъэблэгъагъэх. Израиль лъэпкъыр щитэкъухьэгъагъ, джы зэрэугъоижьыгъэх, къэралыгъо хъугъэх. Ахэм ся­уп­чlыгъ: «Тэ тилъэпкъ изэрэугъоижьын сыдэущтэу хъущта? Ар апэ идгъэшын фае». Израиль адыгэхэм мыщ анаlэ тырагъэтынэу садэгущыlагъ.

Хэкум тызикlыгъэм ия 125-рэ илъэс зыхэтэгъэунэфыкlым къэ­кlуагъэхэп Израиль адыгэхэр. Ау яписьмэхэр къытIукIагъэх тырагъэблагъэу. Сабый цlыкlу къызфэхъугъэхэм ясурэтхэр къытфарагъэхьыщтыгъэх, ащ дэжьым къыдэдгъэкlхэрэ жур­нал­хэмкlэ тикъэбар анэсы­щтыгъ.

Хэкlыпlэ закъоу къанэрэр Хэку гъэзэжьыныр, тлъэкlыщтымкlэ ащ тыпылъыныр ары. Анкара а лъэхьаным къыщыдэдгъэкlыгъэ тхыгъэхэр Хэкум кlожьыным иlотакlоу дгъэпсыщтыгъэх. Мыщ фэгъэхьыгъэу ситхыгъэхэр журнал пэпчь къы­хиутыщтыгъэх.

— КАФДАВ тхылъ къыщытедзэгъэным илъэсыбэрэ удэлэжьагъ, ащ нэмыкlэу Хасэм уритхьаматэу lоф пшlагъэ, КАФДЕР зэхэзыщагъэхэм уряпащ. Бзэр, хабзэр зэрагъэ­шlэнымкlэ сыд фэдэ lофыгъо­ха зешъухьагъэхэр?

— Къэшъокlо купхэр зэхэтщагъэх, зэlукlэхэр тшlыгъэх, цlыфхэм агу къэтlэтын, яшlэжь къэдгъэущыныр ары. Джы ти­лъэпкъ нэмыкl, уфаемэ Налщык, уфаемэ Мыекъуапэ укlон уфит, зэхэдз яlэп, адыгэхэр къэлэ гупчэхэм къащэшъох, пщынэ ащеох. Мыекъуапэ тэ тиунэ укъиплъымэ, филармониер щыолъэгъу. Адыгэ гупчэри ащ ыпашъхьэ ит, къыщэшъох, щэ­уджых, орэд къыщаlо… Лъэпкъыр къэуцурэп, ишlэжь зыкъи­lэтыгъ. Мыщ щыlэхэри (Тыркуер ары зыфиlорэр) ащ къырахырэ видеохэм, фильмхэм яплъых. Тхылъхэр… Кирилл тхыпхъэкlэ къыдэкlых… Тэ жъы тыхъугъ тфызэгъашlэрэп, зэдзэкlыгъэу щыlэхэм тяджэ.

Урысыем щыпсэухэрэ ткъош­хэри, лъэпкъхэу исхэри шlу тэлъэгъух… Ткъошхэм ящыlэ­кlэ-псэукlэ сыщыгъуаз, ахэр лъэпкъым фэлэжьэнхэмкlэ щы­кlагъэ яlэп, къэпlон хъумэ, ады­гагъэр щыlэныгъэм щыщэу ащ щылъэкlуатэ.

«Тыркуем сырицIыф, ау сычеркес» зэрэсlуагъэм пае тlогъогогъо саубытыгъ»

— Тыркуем щыпсэухэрэ ткъошхэм политикэм ылъэныкъокlэ атеlункlэхэу щыта?

— Непэрэ мафэм политикэм ылъэныкъокlэ атеlункlэхэрэп. Ау урыс пачъыхьагъум илъэ­хъан щыlагъ, джы фитыныгъэ яl.

Филармонии яl, къэшъон, джэгу ашlын, орэдхэр къаlонхэ алъэкlы, пэрыохъу щымыlэу ныдэлъфыбзэкlэ къэгущыlэх, гумэкlыгъо щыlэп.

МыщкIэ сэ синыбжьыкlэгъу­хэмкIэ «зэкlэми тырку шъу­хъущт» аlощтыгъ националистхэм. «Сычеркес» зытlокlэ, «хьау, шъо шъутырку» аlощтыгъ. «Тыркуем сырицlыф, сычеркес». Мыр зэрэсlорэм пае тlогъогогъо саубытыгъ. Зэмкlэ сагъэтlыси, къысэупчlыхэу мэфэ 18 саlы­гъыгъ джэхэшъотедзэ пlонэкlым сытелъэу. Мэфэ 25-рэ нэуж ятlонэрэу саубытыгъ, мэфи 105-рэ сычlэсыгъ, ау ащ дэжьым тlэкlу нахьышlугъ. Апэрэ убыты­гъом нэбгырэ 400 зы зал тычlэ­сэу мэкъу шъхьантэхэм тате­лъыгъ, псыунэ щыlагъэп. Ятlонэрэу сызаубытым тикъалэу Конья ихьапс тычlэсыгъ, нэбгырэ тlурытlу-щырыщэу унэм тисыгъ, пlэкlорхэр тиlагъэх, ау упчlэхэр зэпыущтыгъэхэп…

Саубыты къэс «Учеркеса, утыркуа?» аlощтыгъ. Сэри ар къэси: «Сычеркес, сянэ черкес, сятэ черкес, Тыркуем сырицlыф». Хэгъэгум заоу щыкlогъэ пстэуми сятэжъхэр ахэлэжьагъэх. Сятэжъ Балканым, ащ ышнахьыкlэ Хъусен Чавуш Чанаккале заом хэлэжьагъэх. Анахьыкlэу Хьасан, Емен заом ыуж Мысыр илъэс 18 къэтыгъ.Тэ тиунагъокlэ тятэжъхэр, зэкlэ черкесхэр мы хэгъэгум ишъхьа­фитыныгъэ фэбэнагъэх. Дэй къехъулlэнэу ашlоигъоп. Черкес­хэр апсэ зыхалъхьагъэу зыщыпсэурэ къэралыгъом епыйхэу яхабзэп. Ежь яхэку фэдэу къау­хъумэщт. 1974-рэ илъэсым Кипр заор къызщежьэм, Тыркуем икlыхэрэ дзэкlолlхэр блащыхэу зелъэгъум сятэ ахэм дахэкlэ къагъэзэ­жьынэу къурмэн афишlыгъагъ. Тэ мы къэралыгъор шlу тэ­лъэгъу, ащ шlу къыдэхъуным тыкlэхъопсы. «Хэкум дгъэзэ­жьынэу тыфаеми, мыщи (Тыркуем) тыфэшъыпкъ, ау атэжъ хэкум зэкlэри кlожьынэу фаех», — ясlощтыгъ.

Ситхылъ ахэр къыщыттхы­гъэх. «Черкесхэр мыщ щытиlэх, ау ощ фэдэу зэхэдз зышlырэ ахэтэп» аlощтыгъ. Сэ цlыф е лъэпкъ зэхэдз сшlырэп, къэралыгъом сиягъэ езгъэкlырэп, ау сихэку сыфэзэщы, ащ згъэзэжьыныр сихъопсапl, нэмыкl зыми сыфаеп. Тятэжъхэм ячlыгу тыкlожьы­нэу пэрыохъу шъукъытфэмы­хъуи ары.

— А лъэхъаным еджапlэхэм ныдэлъфыбзэкlэ еджэнхэу Iизын къатыщтыгъэп, шъо хасэм ар щыжъугъэцэкlэн шъулъэкlыщтыгъа?

— Хасэм щедгъэджэнхэ тлъэ­кlыщтыгъ, ау цlыфхэр аубытынхэм тещыныхьэщтыгъэх. Сызгъэсымэджагъэхэм ари ащыщ. Саубытыгъэ пэтми сыкъиутlупщы­гъэп лъэпкъым игумэкl… етlани хасэм итхьаматэ сыхъугъ, ренэу сауж икlыгъэхэп. Къыплъыплъэ зэпытхэ хъуми уипсауныгъэ хэолъхьэба.

— Адэ хэкумрэ орырэ шъуи­зэфыщытыкlэ тыдэ къы­щежьэра тlомэ…

— 1989-рэ илъэсым Советскэ Союзым и Посольствэ тхылъ ядгъэхьыгъагъ, Альберт Чернышевыр тхьаегъэпсэу, ащ ыужкlи тызэныбджэгъугъ. Тизэlукlэгъу­хэм «тихэку дгъэзэжьыщт. Ар тэ тятэжъ пlашъэхэм яхэгъэгу. Къэралыгъуитlуми япаспортхэр тиlэнхэу тыфай» тlощтыгъ, ащ пае Урысыем емыпэсыгъэ гущыlэ ныбжьи тlуагъэп.

Урысыем егъэблэгъэ тхылъкlэ тыкlуагъ. Посольствэм зэlукlэхэу щыIэхэрэм ренэу тарагъэблэгъагъ, тигъогогъухэри ащ зыдатщэхэу къыхэкlыгъ. Тиныбджэгъушlугъ Альберт Чернышевыр. Москва тыригъэблэгъагъ. Кавказыми тыкlонэу арыгъэ.

Тикуп хэтыгъэх Лlышэ Сулиманрэ (Тхьэм ахърэт нэф къы­рет) ишъхьэгъусэрэ, Хъуажъ Фахьрирэ ишъхьэгъусэрэ, си­шъхьэ­гъусэрэ сэрырэ. Кавказ тыщыlэзэ сишъхьэгъусэрэ сэрырэ зэlукlэм тырагъэблэгъагъ. Гъэшlэгъонэу къытпэгъокlыгъэх, тэри ащ инэу гухахъо хэдгъуа­тэщтыгъ… Хьэдэгъэлlэ Аскэр къуаджэхэм тищагъ, лlыжъ тхьаматэ горэм орэдхэр къытфиlуагъэх, унагъохэм тарагъэб­лагъэ ашlоигъоу мэгуlэх, хъохъу­хэр къаlох, lанэм хъохъоу къыщаlощтыгъэхэр стхьакlумэ икlхэрэп. Адыгабзэ нахь ар етlани…

Бэрэ сыкlуагъ Хэкум. Москва сынэсыгъ. Тыдэ сыкlуагъэми зэ нэмыlэми упчlэ гомыlу къытатыгъэп, гумэкlыгъо тлъэгъугъэп.

— ДжырэкIэ Хэкум зымгъэ­зэжьышъухэрэм мыщ сыд щашlэмэ хъунэу плъытэра?

— Мыщ щыIэ хасэхэм яхьатыркlэ тикультурэ къэтыухъумэн тэлъэкlы. Хасэхэм лъэшэу Iоф ашIэн фае, «тыпшъыгъ» аlо хъущтэп. Непэ дунаир нэмыкl, тэ тикlэлэгъум фэдэу чыжьэу кlохэрэп, лъэпкъыр къэущыгъ, ау, хэта кlожьыщтыр?

Нахьыбэм агъэзэжьынэп, арэу щытми, кlожьынхэр щыlэх. Зыгъэзэжьыгъэхэри макlэп. Адыгеим нэбгырэ 1500-рэ фэдиз кlожьыгъэ.

Хэкум зыгъэзэжьыгъэхэмкlэ апэу тызэкlоми лъэшэу тагъэшlуагъ. 1989-рэ илъэсым Урысыем иегъэблэгъэ тхылъкlэ Москва тызэкlом, Иорданием илIыкIорэ ишъхьэгъусэрэ тырагъэблэгъагъ. Лъэшэу хабзэ къытахыгъ. Бэрэскэшхо нэмазым тызэдэкlуагъ, зы цlыф тигъэгумэкlэу къытэплъыгъэп. Тыгу къинагъэх а мафэхэр.

Сыгу лъэпэрапэщтыгъ, сыныбжьыкlагъэба джыри.

«Силъэпкъ къы­зэрэущырэр зэхэ­сэшlэ. Хымэ чlыгу исхэри, хэкурысхэри ащ фэдэх»

— Къэбэртае е Мыекъуапэ узыкlокlэ сыда апэ плъэгъу пшlоигъохэр?

— Къэбэртае узыкlокlэ апэ Саусырыкъо итеплъэ зытетым уащэ.

Тэ зэкlэми тыкlуагъ, нахьыжъхэм къытфаlотагъэхэм тядэlугъ, орэдыlохэм орэдхэр къаlуа­гъэх…

Сишъхьэгъуси сэри илъэс 83-рэм тит. Ащ емылъытыгъэу тихэку тэкlожьы, ныбжьыкlэхэр чъэхэзэ агъэзэжьын фае. Ащ зынэсыжьыхэкlэ дахэу къапэгъокlыщтых, сицыхьэ ателъ. Апэрапшlэу тибизнесменхэр, анахьэу псэолъэшlхэр, кlожьынхэ, lоф щырагъэжьэн фае. lэкlыбым щыlэ ныбжьыкlэу Хэкум кlожьыхэрэм lофшlапlэ агъотынымкlэ, яхьалыгъу къа­хьыжьын, зыщыпсэунхэ, зычlэсынхэ унэ яlэным фэшl яшlуагъэ къагъэкlон фае, ар анахь пшъэ­рылъ шъхьаl.

Черкесхэр къэущыгъэх. Ащ кlожьыхэрэм зи мыхъуми, зычlэ­сынхэ унэ къафагъоты, хьакIэщ­хэр лъэпlащэх. Мыекъуапэ щагъэпсыгъэ хэушъхьафыкIыгъэ хьакlэщыр апэрэ мафэхэм бысым афэхъу, ятхылъхэр афагъэ­псых.

Силъэпкъ зызэриужьыжьырэр синэрылъэгъу; силъэпкъэгъухэу lэкlыбым щыlэхэри къэущыгъэх, Хэкум щыlэхэри нахь дэгъужь. Сихэку шlу сэлъэгъу. Адыгэ лъэпкъым ихэку ыгъэзэжьыным шlогъэ ин хэлъ, сыда пlомэ ежь ичlыгу, ылъапсэр ары, зэрэ­фаеу ыбзэ ыгъэlорышlэщт. Адыгабзэ зымышlэхэрэм апае бзэ зыщарагъэшlэрэ гупчэхэр щыlэх. Лъэпкъым шlуагъэ къыфэзыхьын зылъэкlыщт lофыгъо пстэуми адэлажьэх.

— Тхьамэтэ маф! Тхьауегъэ­псэу гущыlэгъу укъызэрэтфэ­хъугъэм пае. Уигугъэхэм зы­къагъэшъыпкъэжьынэу ты­къып­фэлъаlо. Тхьэм ыlомэ, тэри бэ темышlэу тихэку дгъо­тыжьын.

— Тхьэм шъори шъуигухэлъхэр къыжъудегъэхъух, сикlал. Тэ неущ ныбжьырэ тихэку тыкlожьынэу гъогу тытехьажьыщт. Мыекъуапэ тыщыпсэущт.

Хьаткъо Аслъан хэта?

Тыркуем ипсэупIэу Караман епхыгъэ къуаджэу Гекче къыщы­хъугъ. Къалэу Конья ирайонхэм ар яз. Ублэпlэ ыкlи гурыт еджа­пlэхэм Караман ащеджагъ. 1961-рэ илъэсым Истанбыл университетыр псэолъэшl инженерэу къыухыгъ.

Кавказ Хасэхэм ягупчэу зэхищэгъэ КАФДЕР итхьаматэу, КАФФЕД-м итхьамэтэ гъэшlуа­гъэу lоф ышlагъ. КАФДАВ изещэ­кlо куп хэтыгъ. Илъэсыбэрэ Анкара Черкес Хасэм итхьама­тэу щы­тыгъ, нэужым Хасэм иупчIэ­жьэгъу Гъэшlуагъэу агъэ­нэфагъ.

Ищыlэныгъэ зэрэпсаоу, иамал къыхьыгъэмкlэ илъэпкъ икульту­рэ, иныдэлъфыбзэ, лъэпкъым ишlэжь икъэухъумэн афигъэlорышlагъ. Тыдэ щыlэми атэжъ чlы­гум гъэзэжьыгъэным игуп­шысэ зыдиIыгъыгъ.

Хьаткъо Аслъан щыпсэунэу ныбжьырэ хъопсапlэу иlэгъэ ихэку шышъхьэlум и 19-м 2021-рэ илъэсым Мыекъуапэ идунай щихьожьыгъ, ихэку гупсэ ичlыгу lахь щигъотыжьыгъ.

Тхылъыр: Хьаткъо Аслъан — «Илъэс хьылъэхэр». Кавказ, а­тэжъ чlыгум гъэшlэным кlэхъо­псызэ псэугъэм игукъэкlыжьхэр — зыугъоижьыгъэр, Iоф дэзышIагъэр Тогузата Метин Боз­курт.

КАФДАВ тхылъ тедзапlэр, Анкара. 2020-рэ илъэс.

Адыгабзэм езыгъэкIугъэр: МэфэшIукъо Щенгюл.