Тикъэралыгъо хэбзакIэу къыщыдахыгъэм ылъапсэ зыгъэпытагъэхэр, хэгъэгум ыпашъхьэ гъэхъэгъэ инхэр щызышIыгъэхэр рыхагъэунэфыкIынхэу 1939-рэ илъэсым «Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр хабзэм ыгъэнэфэгъагъ. Ар промышленностым, мэкъумэщ хъызмэтым, сатыушIыным, наукэм ыкIи гъашIэм инэмыкI лъэныкъохэм иIофшIакIэкIэ къащыхэщыгъэ IофшIэкIо пэрытхэр ары къызэратыщтыгъэхэр.

Адыгэ хэкум щыщэу нэбгырэ 53-мэ а цIэ лъапIэр къалэ­жьыгъ. Ахэм ащыщы­гъэх Шэуджэн районым ыцIэ чы­жьэу зыгъэIугъэхэ чэмыщэу Жарэкъо Нюсе, механизаторхэу Мэрэтыкъо Аслъан, Сихъу Аслъан, советскэ, политическэ ыкIи хозяйственнэ IофышIэшхоу Цуамыкъо Аслъан­чэрые. Непэ зигугъу тшIыжьыщтыр Цуамыкъо Аслъанчэрый Хьаджумарэ ыкъор ары. На­хьыбэм зэра­шIэщтыгъэри, зэреджэщтыгъэ­хэри Аслъан. Тэри мыщ пыдзагъэу джаущтэу теджэщт.

1908-рэ илъэсым ар Кубань хэкум и Мыекъопэ отдел и Джэджэ волость (джы Шэуджэн районыр) хэхьэщтыгъэ къуаджэу Къэбэхьаблэ къыщыхъугъ. Ащыгъум цIыфхэр тхьамыкIэу псэущтыгъэх. Чырэщтыгъэх, къалэ­жьырэр ашхыжьыщтыгъ, къакIэ­хъухьэрэ сабыйхэр яIэпыIэгъугъэх. Нахьыжъхэм ящыIакIэ фэд ахэми апэ илъыгъэр.

Совет хабзэр къызыдахым, ини цIыкIуи зыкIэхъопсыщтыгъэ тхэкIэ-еджакIэр, гъэсэныгъэр зэрагъэгъотынэу амал яIэ хъугъагъэ. Апэрэ еджапIэхэр Адыгэ хэкум къыщызэIуахыхэу рагъэ­жьэгъагъ, ахэм ШКМ-кIэ (школа крестьянской молодежи) яджэщтыгъэх. Хьатыгъужъыкъуае къыщашIыгъэ еджапIэр къэзыухыгъэхэм Аслъани ахэтыгъ.

Емыджагъэр нэшъу

ШКМ-м къызэрэ­чIэкIэу ар Краснодар щызэхащэгъэхэ курсхэу чIыпIэ Советхэм ясекретарэу Iоф зышIэ­щтхэр зыщырагъаджэщтыгъэ­хэм агъэкIуагъ. ХэгъэгукIэм икъэралыгъо Iоф­хэр гъэцэкIэ­гъэнхэмкIэ ар Аслъан иапэрэ лъэ­бэкъоу щытыгъ.

Районым къызэрегъэзэжьэу ХьакIэмзые Советым иIофшIэн щыригъэжьэгъагъ. ЦIыфхэр «къыгъэущынхэм», ныбжьыкIэхэр комсомолым хигъэхьанхэм емызэщэу пылъыгъ. КIэлэ чаным нэужым Шэуджэн районым игъэцэкIэкIо комитет иинструкторэу, етIанэ ВКП(б)-м ирайон комитет иинструкторэу Iоф ышIагъ, илъэс заулэкIэ ВЛКСМ-м ирайон комитет ипащэу хадзыгъ.

Джыри ныбжьыкIагъэми, ип­шъэрылъхэр дэгъоу ыгъэца­кIэхэу, зэхэщэкIо чанэу, цIыфхэр зылъищэнхэ зэрилъэкIырэр къыхэщэу щытыгъ. Джащ фэдэ IофышIэ ныбжьыкIэ чанхэр Адыгэ хэкум ищыкIэгъэ шъыпкъагъэх.

Партиер къызэджэм

Илъэс 23-м итэу Аслъан партием аштэгъагъ. Ащ лъыпытэу ишIэныгъэхэм ахигъэхъо­нэу Апшъэрэ коммунистическэ мэкъумэщ еджапIэм чIахьи къыухыгъ. ЗыдагъэкIорэ чIыпIэ пстэуми щысэу закъыщегъэлъа­гъо, гъэхъагъэхэр ащешIых.

Улажьэмэ лыжъ пшхын

1933 – 1935-рэ илъэсхэм ар Адыгэ автоном хэкум и Пэнэ­жьыкъое район комитет финанс­хэмкIэ иотдел Iоф щешIэ. ПчыхьэлIыкъое Советым итхьа­мэтэ IэнатIэ егъэцакIэ. Теуцожь районым игъэцэкIэкIо комитет пащэ фашIы. Лъытэныгъэу фашIы­рэм зеIэты.

1940-рэ илъэсым А. Цуамыкъор Адыгэ хэкум чIыгумкIэ икомитет итхьаматэ мэхъу. Мэкъумэщ хъызмэтыр къызэрэIэтыгъэн фаер, ащкIэ ежьым зэрэщыгугъхэрэр къыгурагъаIо. Илъэсым ыкIэм зэфэхьысыжьхэу ашIыгъэхэм къагъэлъагъо хэкум илэжьакIо­хэм лэжьыгъэ бэгъуагъэ къэхьы­жьыгъэнымкIэ ыкIи былымхъуным зиушхунымкIэ гъэхъэгъэшIухэр зэрашIыгъэхэр. Цуамыкъо Аслъанчэрые орденэу «Знак Почета» зыфиIорэр къыфагъэшъуашэ, апэрэ къэралыгъо бгъэхалъхьэм инэу егъэгушхо.

1940 — 1943-рэ илъэсхэм Цуамыкъо Аслъанчэрые Адыгэ хэкум игъэцэкIэкIо комитет итхьамэтагъ. Заор къежьагъэу нэмыцхэр хэкум къыпэблагъэ зэрэхъухэрэр зашIэм, партизанскэ движениеу куп зэфэшъхьаф 18 зыхахьэщтыгъэр зэхэзыщагъэхэм ащыщ. А лъэхъаным ащ игъусагъэх Адыгэ хэкум икомитет исекретарыгъэу Н. Теуцо­жьыр, къэлэ комитетым исек­ретарыгъэу А. И. Семкиныр. Партизанхэм зэралъэкIэу хэкур къаухъумагъ, алъэкIырэр ашIагъ, текIоныгъэр къагъэблэгъагъ.

ЩыIэныгъэр агъэпсыжьы

1945-рэ илъэсым Аслъан ВКП(б)-м и Апшъэрэ еджапIэу партийнэ IофышIэхэр зыщагъэ­хьазырыхэрэр къеухы. ЯтIонэрэу Адыгэ хэку комитетым итхьаматэу тырагъахьэ, 1945 — 1948-рэ илъэсхэм а пшъэрылъыр егъэцакIэ.

Зэоуж илъэс къинхэм икIэрыкIэу шъыпкъэу щыIакIэр гъэ­псыжьыгъэн фэягъэ. Мыщ дэжьыми Аслъан къызэкIэкIуагъэп. 1948 – 1957-рэ илъэсхэм совхозэу «Трудым» (Джэджэ район) идиректорэу, къыкIэлъыкIорэ илъэси 4-м Степнянскэ зерносовхозым ипащэу Iоф ышIагъ. Нэужым икъоджэ гупсэ щызэхэщэгъэ колхозэу Шэуджэн Мосэ ыцIэ зыхьырэм загъакIом, Аслъан илъэс 40 ыныбжьыгъэр. Къоджэдэсхэр къыщыгушIукIы­гъэх, иIофшIакIэ агу рихьэу ежь­хэми дырагъаштэщтыгъ, колхозым хахъохэр ригъэшIы­гъэх.

Аслъан итхьачэтхэр

ИшIэныгъи ыкIуачIи Iофым хилъхьэзэ мыщ илъэси 4 щылэ­жьагъэу партиер къеджэ, Мые­къопэ чэтэхъо совхозым идиректорэу агъакIо. Илъэс 17-рэ зэпымыоу Аслъан ащ Iоф щишIагъ. Совхозым къыщагъэ­хъухэрэ тхьачэтхэм якъэбаррэ Цуамыкъо Аслъан иIофшIакIэрэ Адыгеим изакъоп, Краснодар крайми, хэгъэгум ичIыпIэ зэфэшъхьафхэми анэсыгъагъ.

Я 8-рэ пятилеткэм изакъоу совхозым лэжьыгъэу къыхьыжьы­гъэр ыпэрэ пятилеткэм елъытыгъэмэ фэдитIукIэ, лыр – фэди 3-м ехъукIэ, кIэнкIэр фэдитIум ехъукIэ, тхьачэтылыр фэди 4-кIэ нахьыбэ хъугъагъэх. Пятилеткэм иаужырэ илъэс совхозым иIофышIэхэм гъэхъагъэу ашIыгъагъэхэр пчъагъэхэм къаIуатэ: лэжьыгъэу тонн 1819-рэ, чэты­лэу тонн 3285-рэ, щэу тонн 3564-рэ, кIэнкIэу 47000000-рэ хабзэм IэкIагъэхьэгъагъэх.

Адыгэ хэкум колхозхэу итхэм, совхозхэм чэтэхъо фермэхэр къащызэIуахыгъагъэх. Тхьачэт щырхэр кIымэфэ лъэхъаными къызэрэрябгъэщыщтым ишIыкIэ къыхахыгъагъ. Краснодар краим фермэхэу итхэм ашIогъэшIэгъо­нэу технологиякIэр агъэфедэу рагъэжьэгъагъ, ахэм ящыкIэ­гъэщт кIэнкIэр зэрэщытэу А. Цуа­мыкъом аIэкIигъахьэщтыгъ.

Аслъанчэрые ащ фэдэ Iоф­шIакIэм ишIуагъэкIэ цIэрыIо мэхъу, ягъэхъагъэхэр ВДНХ-м къыщагъэлъагъох, ятхьачэт хъугъэ­хэм плъакIохэр къафэкIох. 1971-рэ илъэсым хэгъэгум ыпашъхьэ гъэхъэгъэ инхэр зэрэ­щишIыгъэхэм, лэу ыкIи лэжьыгъэу къахьыжьыгъэхэмкIэ апэ зэришъыгъэхэм апае Цуамыкъо Аслъанчэрые Хьаджумарэ ыкъом СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум иунашъокIэ «Социалистическэ IофшIэным и ЛIы­хъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфагъэшъуашэ.

Бгъэхэлъхьэ инхэр

А. Цуамыкъор хабзэм фэ­шъыпкъэу къэралыгъо Iофхэр ыгъэцэкIагъэх. Ахэм япэгъокIэу «Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр, Лениными иорден (1947-рэ, 1966-рэ, 1971-рэ илъэсхэм), Орден Трудового Красного Знамени (1976-рэ илъэс), Орден Красной Звезды (1957-рэ илъэс), орденэу «Знак Почета», медальхэр къыратыгъэх. Ар СССР-м и Апшъэрэ Совет изэхэхьэгъуитIо депутатыгъ. 1980-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу чэтэхъо объединениеу «Адыгейское» зыфиIорэм идиректорыгъ, чэтэхъо фермэу «Майкопская» зыфиIорэм ипэщагъ.

Аслъан ыцIэ тикъэралыгъо­шхо зэрэщытэу ащыраIуагъ. Мые­къуапэ щыпсэугъ, илъэс 74-рэ къыгъэшIагъэу идунай ыхъо­жьыгъ. Быслъымэн къэхалъэу къалэм дэтым щагъэтIылъы­жьыгъ. Икъашъхьэ исурэт зытешIыхьэгъэ саугъэтыр тет.

Къызщыхъугъэ къуаджэм иурамхэм ащыщэу ицIыкIугъо зыщыкIуагъэм А. Цуамыкъом ыцIэ фаусыгъ. Ини цIыкIуи ар зымышIэрэ зыфэдэ цIыфыгъэм икъэбар зэхэзымыхыгъэрэ къуа­жэм дэсэп. Аслъанчэрые нахьыбэр зэреджэщтыгъэр Аслъан, ежьыр щымыты хъумэ ягуапэу Аслъанышхор е Цуамыкъошхор раIощтыгъ. ЦIыф бэрэчэтыгъ, бэ еолIагъэр, ишIуагъэ зэригъэ­кIыгъэр. Непэ къызнэсыгъэм ащ игугъу шIукIэ ашIыжьы, игъэхъагъэхэм арэгушхох.

ЦIыфыгъэр щыгъупшагъэп

Ащ хэбзэ Iофхэр зэшIуихыхэ зэхъум тэ тыцIыкIугъ, ублэпIэ еджапIэм тычIэсыгъ. Аслъан колхоз тхьаматэу тиIэмэ тэ сыдым тигъэшIэныя, ау пчэдыжьырэ еджапIэм тыкIо зыхъукIэ тигъунэгъумэ ячэу нэз ты­рыкIозэ яшъхьангъупчъа­шъхьэхэм атет щыбжьый стыр плъыжьхэм лIышхо горэм псы зэратыриутхэрэр тлъэгъущтыгъэ. Цуамыкъохэр тигъунэгъу шъыпкъагъэх. Тэмашъхьэм щыпсэущтыгъэхэр зэкIэ унэгъо Iужъугъэх. Сабыйхэм тызэхэтэу тыкъэхъугъ, къытпэблэгъэ Iуашъхьэр тиджэгупIагъ.

Цуамыкъо Аслъанчэ­рые апэу зыщыслъэгъугъагъэр еджапIэр ары. Я 3-рэ классым тисыгъ. Мафэ горэм тянэ-тятэхэм афызэхащэгъэ зэIукIэм тхьаматэри къырагъэблэгъэгъагъ. Сянэ къакIомэ зэзгъэшIэнэу еджапIэм сыкъычIэлъэти, унэ пакIэм сынэсыгъэу фабэу ыкIи шъабэу шъхьэкIэ зыгорэм сынэсыгъагъ. Сыкъызыдэплъыем сапашъхьэ лIы дэхэшхо итыгъ. Сыщтэгъагъ ыкIи сыукIытэщтыгъ. Ежьым щхыпэр ыIупэ зэрэтелъэу ыIэшхо сшъхьэ къытырилъхьи къы­сиIогъагъ: «Ащ фэдэу псынкIэу умычъ, утефэщт». Ар Цуамыкъо Аслъан арыгъэ.

ЗэIукIэм тянэ къызекIыжьым Аслъанышхори къызэрыкIогъагъэр, еджапIэм щыкIагъэу иIэ­хэм къазэракIэупчIагъэр, IэпыIэгъу къафэхъунэу къызэригъэгугъагъэхэр къыIотэгъагъэх.

А лъэхъаным унэ зышIыхэрэм зэкIэми унэчIэхьажьи ашIыщтыгъэ. Iахьылхэр, гъунэгъухэр, ныбджэгъухэр къызэхахьэщтыгъэх, тхьэлъэIу ашIыщтыгъ, шIухьафтын цIыкIухэр – сабын такъыр, басымэ шъхьатехъу, IэплъэкI цIыкIу, нэмыкIхэри зэфахьыжьыщтыгъэх.

Тятэ тфишIыгъэ унэм тычIэ­хьажьыным ыпэу тэри унэчIэ­хьажь тшIыгъагъэ. Машинэу тхьаматэр зэрысыр тикъэлапчъэ къыIухьи, Аслъан шоферыр игъусэу щагум къыдэхьагъэх. Тянэ апэгъокIи къыригъэблэгъа­гъэх.

— Угу къемыгъау, сыщысынэу уахътэ сиIэп, Мыекъуапэ совещанием сыкIон фае, — ыIуагъ Аслъан.

ЕтIанэ лэджэнышхо куоу шоферым ыIыгъыр къыIихи, тянэ къыритыгъ. «Мыр сабыйхэм апай, мыдрэр ощ пай», — къы­риIуагъ. ТхылъыпIэ коробкэм лэгъэ пIокIэ дахэхэр дэтыгъэх. Ащ фэдэ лагъэхэр зиIэ къуаджэми, районми исыгъэн фаеп. Бзылъфыгъэхэр плъакIо къакIощтыгъэх, ашIодахэхэу яплъыщтыгъэх, зэрагъэгъотынхэм кIэхъопсыщтыгъэх.

Лэджэнышхом тэ тиунагъо изакъоп, зэрэтэмашъхьэу зыщызымыгъэпскIыгъэ тесыгъэп, хьафэу зымыхьыгъэ гъунэгъу тиIагъэп.

Тхьаматэр гъунэгъу хьалэл фэдэу, лIы шъыпкъэ зекIуакIэу гушIуакIо къызэрэтфэкIуагъэр зэкIэми ягопагъ. Лагъэхэр бэрэ тиIагъэх, хьакIэхэр къакIомэ агъэфедэщтыгъэх, тянэ ренэу ахэм афэсакъыщтыгъ.

Нэужым тэри зыкъэтIэтыгъ. Цуамыкъо Аслъан иIэнатIэкIэ зэрэлъыкIуатэрэр ренэу зэхэтхыщтыгъ, тырыгушхощтыгъ. ЦIы­фыгъи, шъхьэ­кIэфагъи цIыфхэм зэрафи­шIыщты­гъэр гу­къэкIыжь­хэм къа­хэщы.

Аслъанчэрые илъэсыбэрэ Iоф зыдишIагъэхэм, чэтэхъо фермэм къыщыдэлэжьа­гъэхэу псэоу къэ­нагъэхэм ацIэкIэ мы илъэсым лъэIу тхылъ Мые­къопэ къэлэ администрацием къыIэкIэхьагъ. Ащ Социалистическэ IофшIакIэм и ЛIы­хъужъэу Цуа­мыкъо Аслъанчэрые Хьаджумар ыкъом ыцIэ Мыекъуапэ иурам­хэм ащыщ фаусынэу къыщыкIэлъэIух.

Къэбэхьабли, Шэуджэн районми ащыпсэухэ­рэм зэкIэми тхыгъэм дырагъаштэ, советскэ, партийнэ ыкIи хозяйственнэ IофшIэ­кIошхом ар къы­лэжьыгъэ шъыпкъэу щыт. Шъаукъо Аслъангуащ.