ИчIыгу пэчыжьагъэми, гукIэ пэблэгъагъ

Енэмыкъор (Аталай) 1946-рэ илъэсым Тыркуем ит къуаджэу Елэм къыщы­хъугъ. Ихэкужъ пэIапчъэ зышIыгъэр я ХIХ-рэ лIэшIэгъум Адыгэ шъолъырым щыкIогъэ урыс-кавказ зэошхор ары. Мэулид ятэ Сахьидэ ят икIыжьыгъагъэр, лIыпкъым итэу, Енэмыкъо Мэулид ичIыгу ыгъотыжьыгъ. Уилъэпкъ упэIапчъэу, IэкIыб хымэ къэрал ущыпсэуныр дэгъуми дэйми дэгъу дэдэу ышъхьэкIэ ыушэтыгъэ Мэулид. Мыжъоу щылъым ычIэгъ псы зэрэкIэмычъырэр, ор-орэу Iэбжъэ-лъабжъэкIэ уилъэгъо-гъогу пхырыптхъун зэрэфаер пасэу къыгурыIуагъ, ащкIэ зышъхьасыжьыгъэп. Хэкум пэчыжьэу къэхъугъэ сабыибэмэ ащыщыгъэ Енэмыкъо Мэулид кIуачIэ фэхъугъэр ны быдзыщэу Iуфагъэмрэ янэ къыIуилъхьэгъэ ныдэлъфыбзэ адыгабзэмрэ. Анталием гурыт еджапIэр къызыщеух ужым, 1968-рэ илъэсым, зэнэкъокъу шIыкIэм тетэу Ислам институтэу Стамбул дэтым чIахьи щеджагъ ыкIи ар 1974-рэ илъэсым къыухыгъ. Илъэси 5-м къыкIоцI лицей зэфэшъхьафхэм динымкIэ, нравственностымкIэ ыкIи этикэмкIэ урокхэр ащаригъэхьыгъэх. 1979-рэ илъэсым, джыри зэнэкъокъу иным пхырыкIи, къа­лэу Ескищехир дэт университетым щызэхэщэгъэ киносценаристхэм ыкIи режиссерхэм апае илъэс курсхэм ащеджагъ, къыухыгъ. Мы сэнэхьатымкIэ Анкара дэт гупчэу киносценариехэр ыкIи радиокъэтынхэр зыщагъэхьазырырэм ашти, Iоф щишIагъ, документальнэ фильмэхэм ыкIи социальнэ рекламэхэм ясценариехэр ытхыщтыгъэх. ИлъэсипшIырэ Iоф зишIэгъэ уж, 1992-рэ илъэсым телерадиокъэтынхэмкIэ редакторэу компанием Iоф щишIагъ. 2002-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу пенсием кIуагъэ.

Iофэу ышIэрэм готэу, литературнэ-критическэ статьяхэр, усэхэр, рассказхэр Енэмыкъом Анкара къыщыдэкIыхэрэ альманаххэу «Голос нартов», «Ямчы», «Нарт» зыфиIохэрэм къащыхиутыщты­гъэх.

Тыркуем къикIыжьи, ичIыгу зигъотыжьыгъэ уж, итхыгъэ зэфэшъхьафхэр Адыгеим къыщыдэкIыхэрэ журналхэм, гъэзетхэм къащыхаутыщтыгъэх. КIэрэщэ Тембот ироманэу «Шыу закъу», МэщбэшIэ Исхьакъ ироманхэу «Бзыикъо зау», «Мыжъошъхьал» зыфиIохэрэр тыркубзэкIэ зэридзэкIыхи, Истамбул къыщыдигъэкIыгъэх. Мыхэм аужыIоу етIани тхакIом тыркубзэм рилъхьагъэх МэщбэшIэ Исхьакъ ироманхэу «КъокIыпIэмрэ КъохьапIэмрэ» ыкIи «ГъэритIу» зыфи­Iохэрэр, къыдэкIынхэми фигъэхьазырыгъэх. Адыгэ тхакIохэм япроизведениехэм анэмыкIэу тхакIоу Енэмыкъом тыркубзэ­кIэ тхыгъэ Яшар Кемаль ироманэу «Море разгневалось» зыфиIорэр ыкIи Азиза Несинам ипьесэу «Сидах» («Моя красавица») адыгабзэкIэ зэридзэкIы­гъэх.

2005-рэ илъэсым Адыгэ тхылъ тедза­пIэм Енэмыкъо Мэулид иусэ тхылъэу «Къушъхьэ гупшысэхэр» («Горские думы») зыфиIорэр адыгабзэкIэ къыщыдэкIыгъ. 2007-рэ илъэсым щегъэжьа­гъэу М. С. Енэмыкъор Урысыем итхакIохэм я Союз хэт.

ИIуагъэ емыпцIыжьырэ гупшысакIу

ЫпшъэкIэ къызэрэщысIуагъэу, Енэмыкъо Мэулид Тыркуем щыпсэун фае хъугъэ унагъом къихъухьагъ, щапIугъ, щалэжьыгъ, ежь фэдэ миллион заулэмэ ащыщэу; анахь къышъхьэпагъэу, цIыфы зышIыгъэр пстэуми апэу, яунэгъокIоцI ным къыщыIуилъхьэгъэ адыгабзэр ары. ШIэгъошIу иIэти, гъэсэныгъэ-шIэныгъэу ыгъотыгъэм готэу, илъэпкъ шъхьэлъытэжьи икIэлэгъум пасэу къэущыгъ; зыхэс лъэпкъхэм ахэткIухьэхэ зэрэмыхъущтыр, яадыгапсэ къызэраухъумэн фаер зэхешIэ, къыгурэIо ыкIи нэмыкIхэми а зэкIэ цIыкIу-цIыкIоу агуригъаIо мэхъу.

Хэхэс адыгэхэу Тыркуем исхэм ащыщыгъэу, шIукIае шIагъэу Адыгеим къэ­кIожьыгъэу щыпсэурэ Едыдж Мэмэт Енэмыкъо Мэулид фэгъэхьыгъэу къеIо: «…Енэмыкъор икIэлэгъум къыщегъэжьагъэу хэхэс хъугъэ адыгэхэр яхэку къагъэзэжьыным ыгу етыгъэу ыуж итыгъэ­хэм ащыщ. Ащ сыдигъо уIукIагъэми, чъыгэе машIоу, стырэ адыгэ джэныкъо машIор ыгу ренэу зэрэщыблэрэр зэхапшIэу, ухэтми уишъхьафитныгъэ укъы­фиIэтын ылъэкIыщтыгъ. Адыгабзэр жэрыIобзэ закъоу щымытэу, литературнэ бзэ бай дэдэу зэрэщытыр Мэулид иусэхэмкIэ тэ Тыркуем тисызэ апэрэу зэхэтшIагъ, адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэмэ къытфяджэ зыхъукIэ, тыбзэ тыригъэгу­шхощтыгъэ, ар зэрэтшIэрэм тшъхьэ уасэ фытигъэшIыщтыгъэ. ТичIыгу дгъотыжьыным тыфэзыузэнкIыгъэмэ ар кIочIэ лъэшэу ахэуцуагъ».

Мэулид итхылъэу «Къушъхьэ гупшысэхэр» зыфиIорэм фэгъэхьыгъэу къэпIон хъумэ, ар тхакIоу, усакIоу, гупшысэкIо-гумзагъэм ыгу дэхъыкIэу, къыгъэшIагъэм бгъэм щызэтырихьагъэм къапкъырыкIыгъ. Хэхэс щыIакIэр зыфэдэр, къызыпкъырыкIыгъэр, зигугъэ зыIэпызырэ цIыфым кIэхэкIырэ пстэур, къин- тхьамыкIэгъошхор къыздикIыщтыр къызэрэшIэгъуаер, гуIэрэр къурэм зэретхъо­рэр, зыфырикъужьэу, акъыл-къулаир къыготэу, щэIагъэ зиIэм гъогу зэригъотырэр, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, игугъэ зэрэлъыкIахьэрэр, Мэулид итхылъэу «Къушъхьэ гупшысэхэр» зыфиIорэм щыкIэгъэтхъыгъэу сэлъытэ. Узыщыщэу, укъызхэкIыгъэм фэдэ хъун щыIэп, ар хэти зэрэпщымыгъупшэщтым лъэшэу уфэсакъэу ущыIэным уфепIу Енэмыкъо Мэулид итхылъ.

Усэу «КъэкIожь, пцIашхъу» зыфиIорэм тхылъыр къызэIуехы:

…КъэкIожь, пцIашхъу, Сыпфэзэщыгъ! ПсынжъыкIэ гъэцэкIэжь уиунэ. Уихабзэ о, Орэд джэфхэр къапIозэ улэжьэныр. СэшIэ, ушъхьахынэп, ИIэп уигубзыгъагъэ гъунэ. Сыожэ, сыпфэзэщыгъ, КъэкIожь, пцIашхъу! (н. 6-р)

Бзыу пэтзэ, ахэри сыдигъуи янабгъо екIужьых, арышъ, лъэпкъым ичIыгу, ихэкужъ ыгъотыжьынхэ зэрэфаер усакIом мы сатырхэмкIэ кIигъэтхъыгъэу къысщэхъу. ТхэкIо-гупшысакIоу Енэмыкъо Мэулид ежь фэдабэм къахэзыгъэщырэр иакъыл-Iушыгъ, ичыжьэрыплъагъ, ылъэгъурэр зэрэбэр, зэхишIэрэр ащ зэрэнахьыбэжьыр ыкIи илъэпкъ фыриIэ лыуз-гууз иныр ары. «Сфикъущт сэ, Сихэку ыкокI силIыхьэмэ — ЯтIэу, уцэу, нэкъыгъэу», — къыщеIо усэу «Сфи­къущт сэ». Къэбзэгъэ иныр цIыфым къезытырэ чIыопсым фэдэу, зыщыщ лъэпкъымкIэ пшъхьапэ хъуным кIэхъопсы, ащкIэ къогъанэ иIэп – гупшысэм ишIур епхъы. НэмыкI усэу «Хэт ущыщ?» къы­сэмыIу!» зыфиIорэм мэкъэ IэтыгъэкIэ щыкIегъэтхъы:

… «Хэт ущыщ?» къысэмыIу! Хымэ IэбакIэр къысэбэкIми, Сиадыгэ нэгу укъыкIаплъэмэ, СызэхэпшIыкIыщт. Сынарт сэ, Нарт гумызэгъагъэм сызэрещэ. (н. 33).

Ышъхьэ фэгъэхьыгъэр зэкIэ тхакIом иусэ сатырхэм упкIэпкIыгъэу къащи­Iуагъ: усэр – иIус, гукъэкIыжьыр ишъхьант.

Сэгъолъыжьы – усэ, Сыкъэтэджыжьы – усэ, Усэ – сыгу, скIышъо, Сыщесы усэм… Бащэ къэнэжьыгъэп, Усэрэжъ сыхъущт. (у. «Усэ», н. 10)

ЦIыф щыIэп къин къемыхъулIэу, цIыф щыIэп шIулъэгъу лъапIэм ыгу ымыгъэт­кIоу. Мэулид игукъэбзагъэ, ицIыфыгъэ Iэдэбныгъэ, инэхъой адиштэрэ шъып­къэх ыгу лъачIэ къиIукIырэ сатыр фэбэ IэшIу­хэр. «СыдыбзэкIэ къарэIу фаеми, Сыгу зэхешIэ ШIулъэгъу орэдыр. КъысаIу, лъэгъуныгъэр! Зыми емылъэIоу, Пстэури зэлъэIурэ Тхьэр Ора?» (у. «ШIулъэгъу орэдыр».)

ЕпIожьын имыщыкIагъэу мо Iуш губзыгъэм ешIэ гур уунэкIымэ узэрэмытхъэщтыр. ГузэхэшIэ дахэхэр къызыщиIотыкIыгъэхэ усэхэр тхыпхъэ IэпкIэ-лъапкIэх, макIэу, IашIоу, гум къинэхэу.

УсIотэщтэп, хэт къысэлъэIугъэми: Джырэ цIыфхэр тIэкIу шхъогъуалэ хъугъэх. «Хъяр къыбдэхъу!» аIорэп, УипкIыхьэ япIотагъэми.

Шэны зэрэпфэхъугъэу, нычэпи СипкIыхьапIэ укъыхэхьагъ. Бэрэ сызэбгъэжагъэп, себгъэзэщыгъэп, Тхьауегъэпсэу. (у. «ПкIыхьэ»)

Лирикэ шъабэу гур зыгъэгупсэфырэр арэп усакIом игупшысэ пхырищырэр, хэхэс хъугъэ адыгэхэм ятарихъ къин куу ары. Лъэпкъым фыриIэ лыуз-гуузэу усакIом ыгу щызэтыришIагъэр ары къушъ­хьэ лъагэу, Iэтыгъэу, инэу – гупшысэхэр. Адыгэ лъэпкъышхощтыгъэ лIыхъужъыр охътэ мэхъаджэм хэч-нэч зэришIыгъэр, Енэмыкъо Мэулид игууз мыкIыжь. Усэхэм ыкIи поэмэу «Къушъхьэ гупшысэхэр» зыфиIоу тхылъым къыдэхьагъэм уяджэ зыхъукIэ, блэкIыгъэ чыжьэр сурэтышхо хьазабэу нэм къыкIэуцо, джарэу гучIэ макъэр ахэIукIы Мэулид исатырхэм, ылъэгъурэр бэдэд, зэхишIэрэри гъунэнчъ. ШIу зымылъэгъу­рэр, гукIэгъунчъэр зыми ыгъапэрэп; пэчыжь гупшысэри. Ау гоу плъэу, зэкIэ изылъэгъукIырэр гупсэфына, тынчына?! Хэстыхьэ нэрымылъэгъу машIом – чIыгум, огум, цIыфым яхьазаб; ежь ыни­тIукIэ ылъэгъурэм имызакъоу, илъэпкъ игурым макъэу хы ШIуцIэм къыхэIукIырэри, адыгэм къырыкIуагъэм игъогу къурпэн ятхыдэ хафи ащыгъуаз ыкIи ыгу пхырищэу матхэ, мэгупшысэ; Iотэжьыгъо гуапэр игъорыгъоу тыдэ щыIэ адыги зэрагъотыжьырэр ыгъэунэфэу, гупшысэ самэм унэ хэхыгъэ щыриI усакIом.

«Гъэмафа лъэпкъым ыгу лыгъэ зырадзэгъагъэр, кIымэфагъа?» пIоу укIэмыупчIэжь! Уахътэр хъушъэн ихьагъ. Къафихьащт гоIэгъум ихьылъэ зэхашIэ тIэмынэу ежьэгъэ нэкъыгъэмэ. Янабгъо­хэр абгынэ, уашъом шъхьафитэу щыфарзэщтыгъэ бгъэжъмэ. Гъэтхэпэ ос ныкъоткIу псыорым адыгэ ятIэ рихьы­жьагъ», — къыщеIо усэу «Мы усэм цIэ иIэп» зыфиIорэм ыкIи тIэкIу-тIэкIоу лъыкIуатэмэ зыкъиIэтызэ, псыикIыжьым итхьамыкIагъо зызэриушхугъэм тхакIом тыхегъэдаIо:

«...Хым зеIэты, Гур лъэкIуатэ. Гум зепхъуатэ, Хыр мэятэ. Гум зыредзы, Хыр кIырэу. Гур мэбанэ… Гур мэлъы­хъо… Гур мэIабэ… Гур мэщхыдэ… Гур!.. Гур!.. Гур мэ-кIо-ды!.. Хым пхырэбы». Щэч хэлъэп, Енэмыкъо Мэулид иусэхэу ыкIи ипоэмэу «Къушъхьэ гупшысэхэр» лъэпкъым – адыгэм пэкIэкIыгъэ анахь тхьамыкIэгъо гуимыкIыжьыр икъоу, нафэу къызэращиIотыкIыгъэр. Ары. ТиблэкIыгъэ тшIэн фае джырэ мафэхэм икъоу уасэ афэтшIышъуным пае. «Къин мыIотэжь хъурэп» аIуагъ. Ар къыгурыIоу, тхакIор, нэшхъэй макIэр зыIэримытIупщыпэми, щыI, лъэкIуатэ, Хэку­жъым дахэу щыпсэухэрэ адыгэхэми, дунаим зэфэ-дэкIэ хэгощагъэ хъугъэхэми, сыдигъокIи гупшысэкIэ алъыIэсызэ, Тхьэр къа­фэупсэнэу, ыухъумэнхэу тыдэ щыIи, хэтрэ цIыф лъэпкъи гуIэгъум пэчыжьэнэу, Къушъхьэм ыпашъхьэ итэу афэлъаIо. ТхакIоу, усакIоу Енэмыкъо Мэулид ыгу шIулъэгъукIэ зэлъыпкIагъ, ыбзи, ихабзи, ишэни афэсакъэу, лъагэу Iэтыгъэу зэрехьэ, мыпшъыжьэу матхэ, мэусэ, шъыпкъэм иIотакIу. Къызыхъугъэ мэфэкI дахэр хигъэунэфыкIыгъ: имафэхэр нэфынэнхэу, ошIунхэу, псауныгъэ пытэ иIэнэу, имурад лъыкIахьэу, ибын дат­хъэу, илъэпкъ тынчэу, Енэмыкъо Мэулид гъэ мин дахэу къыгъэшIэнэу фэтэIо.

Мамырыкъо Нуриет.