(ШышъхьэIу, 1942-рэ илъэс).

Тэхъутэмыкъое районым адыгэ чылабэ ит. Ахэм ащыщ къуаджэу Нэтыхъуае. Чылэхэм ар анахь цIыкIу, ау хъишъэу, тарихъэу пылъыр бэдэдэ мэхъу. Кавказ заом ыуж мыщ дэсыгъэхэ лъэпкъышхохэм ащыщэу унэгъуи 174-м чылэр текIыжьыгъ.

Непэ сыкъызтегущыIэщтыр хэгъэгу зэошхор къызежьагъэр илъэс 80 зэрэхъугъэр ары. 1942-рэ илъэсым шышъхьэIум заор сичылэ къыдэхьагъ.

Тихэгъэгу къэзыухъумагъэхэм нэтыхъуаехэри ащыщ, лIыгъэ щызэрахьэзэ заом хэлэжьагъэх. Ахэм ащыщэу орденхэр, медальхэр бэу къызфагъэшъошагъэхэм ацIэ къесIо сшIоигъу. Ахэр Хъалыщ Айдэмыр, заом ыпэкIэ колхозым щылэжьагъ, Хьахъуратэ Долэтчэрый заор заухми илъэсиплIэ къэтыжьыгъ, Абадзэ Ерэджыб финскэ заом нэмыкIэу хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъ. 1942-рэ илъэсым ыIэхъуамбэхэр ыкIи илъэхъуамбэхэр стыгъэхэу къэкIожьы­гъагъ, ахэр зэрэпхыгъэхэу колхозым ибылымхэр нэмыцхэм аIэкIамыгъэхьанхэм пае къушъхьэм хэзыгъэзыхьажьыгъа­гъэхэм Абадзэ Ерэджыбэ ахэтыгъ. Хьагъур Андзаур облисполкомым иятIонэрэ секретарэу Iоф ышIагъ. Гунай Мустаф Тэхъутэмыкъое райком партием иятIонэрэ секретарэу щытыгъ, партизан отрядым ипэщагъ. Зэо ужым мэкъумэщ хъызмэтым изыкъегъэIэтын иIахьышIу зэрэхишIыхьагъэм фэшI Лениным иорден къыфагъэшъошагъ. Ишъхьэ­гъусэу Къырымхъани мыщ фэдэ орден къыфагъэшъо­шагъэу щытыгъ. Меркицкэ Ибрахьимэ прокурорэу район пчъагъэмэ Iоф ащишIагъ. Заом къызекIыжьми прокурорэу Iоф ышIагъ. Зэо ужым къуаджэу Нэтыхъуае еджапIэ щаригъэшIыгъ. ШэхэлI Хьисэ «Быракъ Плъыжьым иорден» зыфиIорэр къыфагъэшъошагъ. ЛIыблэнагъэ зезыхьагъэмэ ащыщ Бек Пщымафэ. Ар разведкэм хэтыгъ. Илъэси 10 — 12-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, къулыкъур зыдихьыгъэ полковникым гъэзетым къытхыжьыгъагъ Пщымафэ лIыбланэу зэрэщытыгъэр, ащ ратыгъэ пшъэрылъыр дэх имыIэу зэригъэцакIэщтыгъэр. Авторым къетхы: «Пщымафэ разведкэм загъакIом пшъэрылъэу иIагъэр къыгъэцакIи, нэмыц полковникыр зэкIоцIыпхагъэу ыпшъэ дэлъэу къыздихьыгъагъ».

Хы флотым лIыгъэ щызезыхьагъэхэм ащыщых Хьагъур Иляс, Цушхьэкъо Заурбэч — ар капитанэу къэкIожьыгъ, Бы­лымгъот Заурбэч, Бэгъ Сэлым. ЛIыгъэшхо зезыхьагъэмэ яспис­кэ кIыхьэ. Мыхэм сыдигъо уяупчIыгъэми орденхэр, медальхэр къызфахьыгъэхэр къаIотэнэу ягопагъэп: «Хэгъэгур къэтыухъу­магъэти къытатыгъ, ищыкIагъэ хъумэ джыри къэтыухъумэщт», — зэупчIыжьыгъэхэм фэдэу джары яджэуапыгъэр.

Тын лъапIэу къыратыгъэхэм рыгушхонхэу, рыкъэенхэу ашъхьэ рапэсыжьыщтыгъэп. Культурэм и Унэ идиректорэу Iоф сшIэ зэхъум жъоныгъуакIэм и 9 къэс пчыхьэзэхахьэхэр, огонекхэр афэсшIыщтыгъэх. Чылэм дэкIи хъулъфыгъэ 88-рэ заом кIуагъэ, ахэм ащыщэу 46-рэ къэкIожьыгъ, 42-рэ хэкIодагъ. Зы унагъом икIи нэбгыритIу, щы, плIы, тфы… заом кIуагъэхэу къахэкIыгъ. Ахэм ащыщ Мэ­джэс Хъание — икIэлитф, ишъхьэгъус — зэкIэ хэкIодагъэх, Хьэ­хъуратэ Мыхьамэт икIэлитф, щыр хэкIодагъ, тIур къэкIо­жьыгъ, Абадзэ Хьасанэ икIэлищ, ыпхъу, зыр къэкIожьыгъ, адрэхэр хэкIодагъэх, Зузукхэр, Хьагъурхэр, Натхъохэр, Шэуджэн зэшыхэр зэкIэ хэкIодагъэх. Хъулъ­фы­гъэмэ анэмыкIэу бзылъфыгъиплIи заом кIуагъэ. Ахэр: Тыко Мерэм 1941 — 1945-рэ илъэсхэм связистэу заом хэлэ­жьагъ, ЛIыбзыу Мерэм партизан отрядым хэтыгъ; Бек Мелэчхъан — апэрэ адыгэ пшъэшъэжъыеу медицинэмкIэ Москва щеджагъ, заом зэкIом врачэу Iоф ышIагъ, Лениным и Орден къызфагъэшъошагъэхэм ащыщ. Заом илъэхъан ежь фэдэ врачэу игъусэр къызэсымаджэм Мелэчхъан къелъэIужьыгъагъ: «СипшъэшъэцIыкIу кIэлэцIыкIу ибэхэр зыщаIыгъ унэм ратынэу сыфаеп, сыолъэIу о ппIужьынэу». Мелэчхъан ащ илъэIу ыгъэцэ­кIагъ: пшъэшъэжъыер ригъэ­джагъ, ыпIугъ, гъэсэныгъэ ригъэгъотыгъ. Джы ар Кощхьаблэ дэс, искусствэм иеджапIэ кIэлэегъаджэу Iоф щишIагъ. Ежьыми, икIалэхэми адыгэ унагъохэр яIэхэ хъугъэх. Хьахъуратэ Симэ — Краснодар медицинэ училищым ия 2-рэ курс щеджэзэ группэм зэкIэ исыр заом кIуагъэ. Ахэм ащыщыгъ Хьахъуратэ Симэ. Керченскэ хытIуалэм къыщаухъурэихьагъ, зэкIэри Гер­манием концлагерэу Равенсбрюк псаоу къызыдэмыкIыжьыщтхэм Симэ дэфагъ. Адыгэ бзылъфыгъэ закъоу ащ дэсыгъэмэ Симэ ащыщыгъ. Хьазабэу щилъэгъугъэр тхылъэу «Къушъхьэ чыжьэхэм япщы­налъ» зыфиIорэм документальнэ повестэу «Хьадэгъум те­кIуагъ» къыщитхыжьыгъ журналист цIэрыIоу ЛIэхъусэжъ Хьа­джэрэтбый иповесть.

1974-рэ илъэсым Хьахъуратэ Симэ ипчыхьэзэхахьэу культурэм и Унэ щыкIуагъэм чылэм дэс цIыфхэу, хьакIэхэу Iофтхьабзэм къекIолIагъэхэр чIэзэрэмыгъафэхэу, хъулъфыгъэхэр щагум дэтхэу, пчъэхэр, шъхьаны­гъупчъэхэр Iухыгъэхэу Симэ къыIуатэрэм едэIущтыгъэх. Германием къыздырихыжьыгъэу нэмыцыбзэкIэ тхыгъэу сурэтте­хыгъэ альбомэу къыздихьыжьыгъэм исурэтхэр къыщигъэлъагъохэзэ, нэмыцхэм жъалымыгъэу зэрахьэщтыгъэр, хьакоу зыщагъэстыщтыгъэхэр хьапсым чIэсхэм хьакIэ-къокIагъэу адызэрахьэщтыгъэр къыIуатэзэ, пчыхьэзэхахьэр сыхьатитIурэ ныкъорэ окIофэ, зафэмыIажэу цIыфхэр гъыщтыгъэх. Симэ хьазабэу лагерым щилъэгъу­гъэр Блэгъожъ Юныс иусэхэм уядэIу зыхъукIэ унэпс пфэIыгъырэп. Урысыем итхакIохэм я Союз хэтэу Хъалыщ Сэфэрбый анахь усэкIо цIэрыIомэ ащыщ. Ащ ипоэмэу «Чэтэ чIэгъым» зыфи­Iорэм Симэ иобраз ущегъэгъуа­зэ. 1945-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 30-м советскэ дзэ­кIолIхэм концлагерыр шъхьафит зашIыжьым, зыпсэ пытэу ащ къыдэнэжьыгъэмэ Симэ ахэ­тыгъ. ДзэкIолIхэм гъэры ашIыгъэхэр залъэгъум агу изыгъ, «ходячие скелеты» аIощтыгъ, Хьахъуратэ Симэ иятIонэрэ къызыхъугъэ мафэкIэ мэлылъфэ­гъум и 30-р хигъэунэфыкIыщтыгъ.

1942-рэ илъэсым шышъхьэIум нэмыцхэр Адыгеим къызехьэхэм Мыекъуапэ иучреждениехэм ачIэс IофышIэхэр хэти ичылэ агъэкIожьыгъагъэх. Ахэм ащыщыгъ научнэ ушэтэкIо институтым иIофышIэу Меркицкэ Рэщыдэ.

Рэщыдэ цIыкIоу хъэреным къизи ылъашъхьэ зэрыпкIы­гъагъ, ар зыгъэхъужьышъун врач ыпэ къикIыгъэп. КIалэм ылъакъо зэрэузырэм къыхэкIэу къулыкъум кIуагъэп. Я 5 — 6-рэ классхэм ащеджэ зэхъум усэ гъэшIэгъоныр, нэужым рассказхэр, пшысэхэр ытхыщты­гъэх. Ахэр гъэзетым, журналым къыдэхьагъэх. КIэлэегъэджэ училищыр къыухыгъ. КIэлэегъа­джэу Нэтыхъуаий, Тэхъутэмыкъуаий, Щынджыий Iоф ащи­шIагъ. Сэнаущыгъэ ин зэрэхэлъым къы­хэкIэу гъэзетэу «Адыгэ макъэм» Iоф щишIагъ. Нэужым научнэ- ушэтэкIо институтым Iоф щишIэзэ, заор Адыгеим къызэсым Рэщыдэ чылэм къы­гъэзэжьыгъ. Ащ дэгъу дэдэу нэмыцыбзэ ышIэщтыгъ. Чылэм нэмыцхэр къызыдахьэхэм, нэмыцыбзэ зэ­ришIэрэм къыхэкIэу Iоф афи­шIэнэу къырагъэзыгъ, ау афеуцолIагъэп. Пчэдыжьым Рэщыдэ унэм къыращи, лъэбэкъуитIукIэ дэкIояпIэм пэчыжьэу агъэуцугъ аукIынэу. Янэ нэмыцмэ закъыIэкIиути икIалэ зыридзынэу зыфежьэм, шхонч лъэбычIэ нэмыцыр бзылъфыгъэм къеуи къыIуидзыгъ. «А сикIал, аIорэр шIэ, уаукIыщт» янэ ри­Iуагъ. «Ахэм аIорэр пшIэ хъущтэп, тян. Ащ ыпэу хьадэгъур къэсэштэ» зеIом, нэмыцыр къеуи Рэщыдэ къыхигъэфагъ. Нэмыцмэ аIорэр зэримышIа­гъэм пае зы тхьамафэрэ осышхо къытесэу щагум дагъэлъыгъ, арамыгъэгъэтIылъэу. Янэ шъхьа­ныгъупчъэм къиплъымэ гъыбзэхэр къыIохэзэ ыгу зэгоутыгъэ. Джаущтэу яни ыкъуи нэмыцхэм якIодылIагъэх. Рэщыдэ илъэс 30 ныIэп ыныбжьыгъэр, ау гъэ­хъэгъэшIухэр ышIыгъэх. Научнэ-ушэтэкIо институтым томитIу хъун ытхыгъэу къычIэтхыжьыгъ. Рэщыдэ унагъо иIагъ, сабыитIу къыфэхъугъагъ. Илъэс 30-у къыгъэшIагъэм лъэуж дахэ къыт­фигъэнагъ. Нэтыхъуае заом хэкIодагъэхэм апае саугъэт щагъэуцугъ. Ар зыгъэуцугъэмэ ащыщ заом хэлэжьагъэу Нэпсэу Мэджыд, Бек Мэджыдэ, Хьа­гъур Юныс ыкIи кIэлэ ныбжьыкIэхэр. Саугъэтым ишIын заухым ащ ишIын тефэгъэ ахъщэу хабзэм къафитIупщыгъэр зэкIэми зэкIагъэкIожьыгъ: «Мыхэр тицIыфых, мыхэр ары тищыIакIэ къэзыу­хъумагъэхэр» аIуагъ. Нэпсэу Мэджыдэ мэкъэ IэтыгъэкIэ хьадагъэр къызэIуихыгъ, цIыфэу къекIолIагъэхэр зэкIэ гъыгъэ. 1943-рэ илъэсым мэзаем и 12-м чылэр шъхьафит зашIыжьым, пшъэшъитIу къуаджэм къыдэ­кIыгъ тракторист курсыр къаухынышъ, губгъом щылэжьэнхэу. Ахэр Кизикова Фатэрэ Емзэгъ Зулэрэ. Ханскэм дэт механизатор курсыр къаухи, 1946-рэ илъэсым нэс хъулъфыгъэхэр къэкIожьыфэхэ тракторым тес­хэу губгъом щылэжьагъэх. Илъэс 15 — 16 зыныбжь Ацумыжъ Хьаджумарэ тракторхэр къу­тэхэмэ афишIыжьхэу ахэ­тыгъ. Бзылъфыгъэхэр Тэхъутэмыкъуае кIохэти, фэтагын литри 10 зэрыфэрэ бакым пхъэр кIэгъэ­кIыгъэу тракторым ыгъэстыщтыр лъэсэу игъом къынагъэсыщтыгъ. Тэхъутэмыкъуаерэ Нэтыхъуаерэ азыфагу километрэ 12 илъыгъ. Нэтыхъуаехэр процент 90-рэ пIоми хъунэу зэгупсэх, зэIахьы­лых, ащ ишIогъэшхо къакIо­щтыгъ заом ыкIи гъаблэм ялъэхъан, зимыIэм зиIэм ритызэ хэзэрэщыжьыгъэх. СигущыIэ къызыщысыухыщтым хэгъэгум ис цIыфхэм, дунаим цIыф лъэп­къэу тетхэм, шIу зыгу илъ пстэуми фэдэ къин къафэмыкIонэу, псауныгъэрэ рэхьатныгъэрэ яIэнэу, мамырныгъэ ташъхьагъы итынэу, тыгъэр дахэу къытфепсынэу зэкIэхэм сафэхъохъу.

Хьахъуратэ Светлан.

Нэтыхъуай.