Апэрэ дунэе заоу 1914 — 1918-рэ илъэсхэм щыIагъэм ишIэжь пытэным фэшI АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм Адыгеим икъушъхьэчIэсхэмрэ Пшызэ шъолъырым икъэзэкъхэмрэ зэрэзэдэзэуагъэхэм ишIэжь Мафэу Iоныгъом и 5-р гъэнэфэгъэным фэгъэхьыгъэ хэбзэгъэуцугъэр 2014-рэ илъэсым ыштагъ. Тарихъым къызэрэхэнагъэмкIэ, ащ къэралыгъо 38-рэ хэлэжьагъ, нэбгырэ миллиони 10 хэкIодагъ, миллион 20 фэдизмэ тыркъохэр атещагъэхэ хъугъэ.

1914-рэ илъэсым Германием идзэхэр заокIэ Урысыем ичIыгу къызехьэхэм, пачъыхьэм идзэхэм ямызакъоу къэзэкъ частхэри апэуцужьыгъагъэх. Джащ фэдэу лъэпкъ зэфэшъхьаф­хэм ялIыкIохэм ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ подразделениехэр зэхащэгъагъэх. Ахэм ащыщыгъ Кавказскэ туземнэ шы диви­зиер. Щэрджэс шы полкэу 1914-рэ илъэсым зэхащагъэри ащ хахьэщтыгъ.

ШIэныгъэлэжьхэм къызэратхыжьырэмкIэ, полкыр зэрэзэхэтымкIэ ямышIыкIагъ. Нэбгырэ 400-м щыщэу 200-р адыгагъ, нэбгыри 100 фэдизыр къэрэщэе, щэрджэс ыкIи абазин лъэпкъхэм къахэкIыгъагъэх, адри 100-р абхъазыгъэх. Офицерхэм грузини, адыги, ермэли, урыси, къэзэкъи ахэтыгъэх.

Шыухэмрэ офицерхэмрэ зэзыпхыщтыгъэхэр Пшызэ шъо­лъыр икъэзэкъхэм къахэкIыгъэ­хэу, дзэ къулыкъум опытышхо щызиIэхэр ары. Полкым хэтыгъэхэ къушъхьэчIэсхэм дзэкIолI­кIэ яджэщтыгъэхэп, ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ къэхэхьагъэ­хэр (добровольцы) аIощтыгъ.

Щэрджэс полкыр Ермэлхьаблэ щагъэпсыгъагъ. Ащ икомандирыгъэр подполковникэу Александр Чавчавадзе, къуаджэу Адэмые щыщ Набэкъо Мышъэ­ост ефэндэу иIагъ. Тарихъым къызэрэтлъигъэIэсыжьыгъэмкIэ, Пшызэ хэкум и Мыекъопэ отдел изакъоу Щэрджэс полкым хэтынэу шыу 63-рэ ыгъэхьазырыгъагъ. Ахэм ащыщыгъэх Къыкъ Билялэ, КIуай Даутэрэ Мосэрэ, Мэрэтыкъо Батыр, Iэшъхьэмэфэ Къарэ, ХьакIэмыз Якъубэ, Бэгъэдыр Хьанахъо, Лые Асхьад, нэмыкIхэр.

КъушъхьэчIэсхэм яполкхэм ягъэпсынкIэ шапхъэу щыIагъэ­хэм адиштэу нэмыкI частхэм япшъэрылъ дэдэхэр мыхэми афагъэуцущтыгъэх, пачъыхьэм идзэхэм яшапхъэхэри агъэцакIэщтыгъэх. КъушъхьэчIэсхэр полкым ежьхэм яшхэм атесхэу хахьэщтыгъэх, ащ игъусэн фэе пстэури, Iашэри, щыгъынэу ащыгъыри ежьхэм яунаеу щытыгъ.

Шыудзэм пшъэдэкIыжь щызыхьыщтыгъэхэр нэбгыришъэ пэпчъ пащэу иIэхэр ары. Ахэм зэуапIэм пшъэрылъышхохэр щыряIагъэх, зэрэщызекIощтхэр рахъухьэу бэрэ къыхэкIыщтыгъ, шыухэм къахэщыгъэхэри, ауж къинагъэхэри агъэунэфыщты­гъэх. Апэрэ шыуишъэм япэщагъэр джы Краснодар краим и Мостовской район ит станицэу Костромскоим икIыгъэ къэзэкъхэм ащыщэу, штабс-капитанэу Сергей Лихачевыр ары.

ЯтIонэрэ шыуишъэу «майкопскэкIэ» заджэщтыгъэхэм штаб-ротмистрэу, Елизаветградскэ юнкерскэ кавалерийскэ училищыр ыкIи офицерхэр зыщеджэрэ кавалерийскэ еджапIэу Петербург дэтыр къэзыухы­гъэхэу Къылыщ (Келеч) СултIан-Хъанджэрые ипэщагъ.

Черниговскэ губернием иоркъ­хэм къахэкIыгъэу къэзэкъ полкхэм ащыщ къулыкъу щызыхьыщтыгъэ штаб-ротмистрэу Евгений Озоровскэр ящэнэрэ шыуишъэм икомандирыгъ.

ЯплIэнэришъэу «абхазскэкIэ» алъытэщтыгъэм Финляндием къикIыгъэу Кавказ ыкIыб къулы­къу щызыхьыщтыгъэ штаб-ротмистрэу Генрих Бьерквист пэщэныгъэр дызэрихьагъ.

Тарихъым къызэрэхэнагъэмкIэ, заор окIофэкIэ шыуишъэхэм япащэхэр мызэу, мытIоу зэбла­хъугъэх. СултIан-Джэрые за­къор ары аухыфэкIэ командир Iэна­тIэр зыIамыхыгъэр. Ар адыгэхэм ащыщэу анахьэу лъы­тэныгъэ зыфашIыщтыгъэ офицерыгъэу къатхыжьы.

Щэрджэс полкым хэтхэр, адрэ дивизие пстэумэ афэдэу, лIыблэнагъэу ахэлъымкIэ, зэрэзэдеIэжьыхэрэмкIэ мызэу, мы­тIоу къахэщыгъэх. Шыухэм, къэзэкъхэм ыкIи офицерхэм а илъэсхэм лIыхъужъныгъэу зэра­хьагъэр тарихъым къыхэ­нэ­жьыгъ. 1915-рэ илъэсым шыу­хэу къуаджэу Аскъэлае щыщ Бэгъу­шъэ Лыурэ Шэбэнэхьаблэ къи­кIыгъэ Мамый Хъураерэ зэуапIэм Iутхэу, полкэу къызэкIакIо­рэр къаухъумэзэ сыхьатым ехъурэ пыир къамыгъакIоу пэуцужьыгъагъэхэу къатхыжьы.

Джащ фэдэу хъарзынэщ материалхэм къахэнэжьыгъэхэм ащыщых связноищтыгъэу къуа­джэу ХьакIэмзые щыщ Беда­нэкъо Махьмудэ, СултIан- Джэрые зипэщэ нэбгыришъэм хэтыгъэхэу, Хьатыгъужъыкъуае щыщхэу Пчэнышъо Лурэ, ХьакIэмыз ЦIыкIу, станицэу Тульскэм щыщ Иван Тураевыр, шыухэу ТIэшъу Аюбэ, ЕмыкI Койсын, Дэгужъые Шыумафэ, нэмыкIыбэр.

ТичIыпIэгъу нэбгыришъэм ехъу Апэрэ дунэе заом наградэ зэфэшъхьафхэмкIэ къыщыха­гъэщыгъэх. Нэбгырэ 14-мэ, Дмитрий Анчабадзе, Байрамыкъо Джатай, СултIан Байзэт- Хъанджэрые, ащ Георгиевскэ Iашэри къыратыгъагъ, Григорий Гуляевым, Джарымэ Мусса, Къэбэхьэ Джамалбый, Константин Когония, Василий Мали, ПэкIэшхо Уцужьыкъо, Данила Поповым, Максим Сафроновым, Шъхьэлэхъо Рэмэзанэ, Хьамыкъо Зэчэрые ыкIи Сергей Черняковым Георгиевскэ къащым зэкIэ ишъуашэхэр къафагъэшъо­шагъэх.

1917-рэ илъэсым, революцием ыуж, Петроград аштэным пае Щэрджэс полкыр агъэфедэнэу ыуж итыгъэхэу, нэужым зэбгыратIупщыжьыгъагъэу шIэныгъэлэжьхэм къатхыжьы.

Зыгъэхьазырыгъэр ХЪУТ Нэфсэт.