Джар зыцIэ тхылъ ипчъагъэкIэ 500 хъоу 2020-рэ илъэ­сым къыдигъэкIыгъ шIэныгъэлэжьэу, илъэс зэкIэлъыкIохэм мы лъэныкъомкIэ Iофышхо зышIэгъэ Цуекъо Алый. Ежь авторым къызэриIорэмкIэ, «Тхылъым къыщытыгъэ лъэкъуацIэхэр тхыгъэ зэфэшъхьафхэм, къаIотагъэхэм, зэхэтхыгъэхэм, архивхэм къахэтхыгъэх». IофшIагъэм мэхьанэшхо хэткIи иI, сыда пIомэ лъэкъуацIэр зыхьыхэрэр зыщы­псэухэрэм, зыщыпсэущтыгъэхэм, ар къызытекIы­гъэу алъытэрэм, къатхыгъэхэм уащегъэгъуазэ. А зэпстэур хэгъэкIыри, тэ тиIофшIэнкIэ бэрэ тырехьы­лIэ алъэкъуацIэ адыгабзэкIэ зэратхырэр, къызэра­Iорэр зымышIэхэрэми. Ары тхылъыр бэмэ ящыкIэгъэщтэу тлъыти, тигъэзет тIэкIу-тIэкIоу ащ щыщхэр къыщыхэтыутыхэзэ тшIынэу зыкIитхъухьагъэр.

Непэ апэрэ едзыгъор къыхэтэуты.

­А­

Абадзэ // Абазэ — Абадзов // Абазов

Абадзэхэр – ежьхэр абазэкIэ зэджэжьых. Ахэр нахьыбэу зы­щыпсэухэрэр Къэрэщэе­-Щэрджэс Республикэр ары. ПчъагъэмкIэ мин 44­-рэм къехъух. Ежь абэдза­бзэр тIоу гощыгъэ: зыр тапантыбз, адрэр – ашхарыбз. Абзэ абхъазыбзэмрэ адыгабзэмрэ яхьыщыр, иберэ­кавказ бзэ унагъом хэхьэ. ИжъыкIэ абадзэмэ янахьыбэр адыгабзэкIэ гущыIэщтыгъэ. Шъыпкъэ, джыри аба­дзэ унагъомэ адыгабзэр зыгъэфедэхэрэр мымакIэу ахэтых. Джыдэдэм динэу къябэкIырэр ислъамыр ары. Зэфэс А. Ар дэдэм.– Н. 8.

ЧIыпIацIэхэр: Абадзэм ишъхьал зытетыгъэр (Еджэр­къуае иIэгъо­благъохэр). АбэзэдэхапI (Улапэ дэжь). Меретуков К. Х. Указ. соч.– С. 29.

Абат – Абатов

Абата – убых. «Iазэ». Берсиров Б. М., Берсирова С. А. Указ. соч.

Абэтэ лъэкъуацIэр адыгэ жэрыIо народнэ творчествэм бэрэ къыхэфэ. ГущыIэм пае, тхылъэу «МыкIосэрэ жъуагъо­хэр» (Мыекъуапэ, 1994) зыфи­Iорэм къыдэхьэгъэ текстхэу «Абэтэ Бэслъэнэй», «Абэтэ Бэслъэнэим иорэд» ыкIи нэмыкI­хэм къахэфэ.

Мырэущтэу «Абэтэ Бэслъэ­нэй» зыфиIорэм хэт: «Шапсыгъэ анахь лIэкъолIэшэу исыгъэхэм ащыщыгъэх. Ижъырэ хабзэм тетэу Абэтэ Къымчэрые ыкъуи­тIу аталыкъхэм апIугъ. Зыр – бэслъэнэй лъэпкъым; адрэр – убых лъэпкъым ащапIугъэх. Ащ елъытыгъэуи зыщапIугъэ лъэпкъ­хэм ацIэ ежьхэми ацIэу хъу­гъэ: Бэслъэнэй, Убых…».

МыкIосэрэ жъуагъохэр. – Н. 180 – 191. Адыгэ художественнэ литературэми, анахьэу документальнэхэм, ахэт а лъэкъуацIэр.

Литературэр: Абэтэ Къаз­джэрые апэ гущыIэр аIихыгъ. МэщбэшIэ И. Ар дэдэм. – Н. 276.

ЧIыпIацIэр: Абэтэ тэмэтх – къуаджэу Тхьагъапшъэ иIэгъо­благъохэр.

Меретуков К. Х. Указ. соч. – С. 32.

Абат ыIомэ къикIырэм фэгъэ­хьыгъэу тхыгъэ седжагъэп. КъабылкIэ Абэтэ лIакъом ыштэщтмэ, «Турецко­-русский словарым» (Москва, 1945) мырэущтэу къыщытыгъ:

«Абат abât «населенный»; «благоустроенный»; «возделанный, цветущий; изобилующий».

Абаш – Абашев

Н. А. Баскаковым къызэритхырэмкIэ, Абашэ лъэкъуацIэ зиIэ цIыфыбэ Урысыем дворянхэу къулыкъу зэфэшъхьафхэмрэ чинхэмрэ яIэхэу, чIыгухэр яIэхэу щыIагъэх (ОГДР, VIII, с. 42).

ЛъэкъуацIэу Абаш зыфаIорэм гущыIэпкъ фэхъугъэр тырку литературабзэу «тюрки» къы­хэкIыгъэ aba «ятэш» + гъэшIобзэ – гъэцIыкIугъэ мэхьанэ зиIэ аффиксэу – s. Abas «тэш, тятэш» аIозэ апэрэмкIэ яджэщтыгъэх, ащ ыужы суффиксэу – ев къыпагъахьи Абашев лъэкъуа­цIэр щыIэ хъугъэ. Баскаков Н. А. Указ. соч.– С. 216.

Абдзах — Абадзехов

Абдзахэхэр – адыгэмэ анахь лъэпкъ инэу ахэтыгъэмэ ащыщ. Мин 200 фэдиз хъущтыгъэхэу аIо. Ахэм гъунапкъэу яIагъэхэр: къыблэмкIэ кавказ къушъхьэхэр, тыгъэкъокIыпIэмкIэ – псыхъоу Шъхьэгуащэ, тыгъэкъохьапIэмкIэ – псыхъоу Афыпс. Нахь цIыф жъугъэхэр зыщыпсэущтыгъэхэр Курджыпс, Пщыщэ, Шъхьэгуащэ, Псэкъупсэ янэпкъхэр ары. ЗэкIэмкIи 1830-­рэ илъэсым чIыгоу аIыгъыгъэр кв. верст 7150­-рэ. Абдзахэхэр бгырысы­щты­гъэх. Мыщ фэдэ лIакъомэ ацIэ къыраIо: Цэйхэр, КIубэхэр, Ашэ­нэджхэр, Даурхэр, Едыдж­хэр, Гъунчъэкъохэр, ЛIышэхэр, Ебрэмхэр ыкIи нэмыкIхэр. Абдзахэмэ пщы яIагъэп.

Зэфэс А. Тарихъ­-лъэпкъ­шIэ­ныгъэ энциклопедие гущы­Iэлъэ кIэкI.– Мыекъуапэ, 2006.– Н. 9 – 10.

* * * Мыщ фэдэ зэфэхьысыжь кIэкI абдзахэхэм яхьылIагъэу: «Абдзах (адыг.) абэзэх (каб.) – адыгский субэтнос. Общество абадзехов было расположено восточнее шапсугов в долинах рек Пшиш, Пшеха, Лаба, Псекупс по северному склону Кавказского хребта и граничило с шапсугами и убыхами по Кавказскому хребту, опираясь в земли абазинцев. Некоторые авторы прородиной абадзехов считают морское побережье между Адлером и Туапсе…» Адыгская (черкесская) энциклопедия.– М., 2006.– С. 725.

Абдзахэхэр нэмыкI хэгъэгу­хэм арысых. ТиреспубликэкIэ абдзахэхэр нахь зэхэугъоягъэ­хэу зыдэсхэр Хьакурынэхьабл ары. Ау нэмыкI адыгэ къуаджэ­хэми Цэйхэр, КIубэхэр, Даурхэр, Бэщыкъохэр, Цуекъохэр, ЕхъулIхэр, Гъыщхэр, МэщфэшIухэр адэсых. ЧIыпIацIэхэр: Абдзэхэхьабл (ст. Абадзехская), Абдзэхэ гъо­гужъ, Абдзэхэ къушъхь. Меретуков К. Х. Указ. соч.– С. 29.

IорIуатэр: – Тхьауегъэпсэу. Абдзэхэ Зезэрыхьэ ищагу тэгъэлъэгъу, – къыриIуагъ. Адыгэ тхыдэжъхэр. – Н. 347.