Хьаткъо Аслъан ыцIэ зэхэзымыхыгъэ ыкIи зымышIэрэ Тыркуем ис адыгэхэм ахэтэп. Лъэпкъ Iофым дэлажьэу, ар зигугъоу нэмыкI къэралыгъохэм ащыпсэухэрэми янэIуас.

ЫкIи зэкIэми Хьаткъо Ас­лъан шъхьэкIэфэныгъэ фашIы, адыгэ Iофым узэрэдэлэжьэщтымкIэ ящысэтехыпI. Идунай зэрихъо­жьыгъэр зэкIэ зышIэщтыгъэхэм гукъао ащыхъугъ. Ау игугъапIэ къыдэхъугъэу, ихэку ыгъотыжьыгъэу дунаим ехыжьыгъ. Джыри псаузэ Хьаткъо Аслъан сыдэгущыIэнэу синасып къыхьыгъ. Уз зэфэшъхьафхэр иIагъэхэми, ыныбжь хэкIотэгъагъэми уилъэпкъ узэрэфэшъыпкъэщтымкIэ, гъунэнчъэу шIу зэрэплъэгъу­щтымкIэ, убзэ зэрэбгъэлъэпIэщтымкIэ щысэшIу сфэхъугъ.

Адыгэ чIыгум щэхъурэ гугъу яIагъэп

1939-рэ илъэсым гъэтхапэм и 10-м Тыркуем ит къалэу Конья пэгъунэгъу чылэу Гекче Хьаткъо Аслъан къыщыхъугъ. Кавказ заом ыуж егъэзыгъэкIэ хэкум икIыжьыгъэхэм Аслъан ятэжъэу Къарбэч ащыщыгъ. Итэтэжъ дунаим зехыжьым джыри сабый цIыкIугъ, ау нахьыжъхэм ячIыгу, яхэку ягугъоу, яхъопсапIэу, игугъу ашIызэпытэу зэрэщытыгъэр Аслъан къешIэжьы. Шъхьагуащэ псыхъуитIу зыщыхэлъэдэжьырэм дэжь якъуаджэ щысыгъэу итэтэжъ къыIотэжьыщтыгъэу ыгу къэкIыжьы. ЫкIи фэдэ къэбар нэмыкI зэхэзымыхэу къэтэджыгъэ кIэлэцIыкIум лъэпкъ гупшысэр иIэу, ар лъым хэлъэу хъугъэ.

— ТицIыкIугъом зэхэтхыщтыгъэр — Кавказ, нартхэр, Саусырыкъо лъэкIэпIащ, адыгэ чIыгу. Ренэу тинахьыжъхэм ахэр къаIощтыгъэх ыкIи якъэбар зэхэс­хы зэпытызэ ины сыхъугъ. ЕджапIэм сызычIахьэм адыгэбзэ закъу сшIэщтыгъэр, зы тырку гущыIи къызгурыIощтыгъэп, — къыIотэжьыгъ Аслъан.

Джащ тетэу Хьаткъо Аслъан еджапIэр къыухи, 1961-рэ илъэ­сым Истанбыл еджэнэу кIуагъэ, псэолъэшIынымкIэ сэнэхьат зэригъэгъотыгъ ыкIи инженер хъугъэ. ИIофшIэн елъытыгъэу Тыркуем ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм Iоф ащишIагъ ыкIи ащыпсэугъ. Ау тыдэ кIуагъэми, адыгэхэр зэхищэнхэм пылъыгъ. ЫкIи лъэпкъ Iофэу зыуж итым пае къин рагъэлъэгъоуи уахътэ къы­хэкIыгъ.

Лъэпкъ гупшысэм зыкъызиIэты­жьырэ лъэхъан

1980-рэ илъэсым Тыркуем тетыгъор дзэхэм щаштагъ ыкIи хасэхэр зэфашIыгъагъэх. Ащыгъум адыгэ Iофым пае Хьаткъо Аслъан хьапс ашIыгъагъ. Ау хэбзэ гъэпсыкIэхэр зэблэхъущтыгъэх, Аслъан адыгэ Iофыр зэпигъэущтыгъэп.

1984-рэ илъэсым Анкара дэт хасэр къызэIуахыжьыгъагъ ыкIи Хьаткъо Аслъан ащ тхьаматэ фэхъугъагъ. Мы лъэхъаным Тыркуем изакъоп, тыдэкIи адыгэ лъэпкъ Iофым нахь шъхьэихыгъэу игугъу щашIэу, лъэпкъ зэхахьэхэр ашIыхэу, хасэхэм язэхэщэжьын ыуж ихьагъэхэу, лъэпкъ Iофым зыкъиIэтыжьэу щытыгъ. 1989-рэ илъэсым Анкара зэфэс ин щашIыгъагъ ыкIи тхьамафэрэ лъэпкъ Iофхэм язэшIохын шIыкIэу фэхъущтхэм атегущыIэгъагъэх, программэхэр зэхагъэуцогъагъэх. КАФДЕР-кIэ зэджагъэхэм язэхахьэ ащ къыкIэ­лъыкIуагъ, Тыркуем итхэ адыгэ хасэхэм ялIыкIохэр мыщ хэтыгъэх. Хьаткъо Аслъан КАФДЕР-м итхьаматэу агъэнэфэ­гъагъ. ЫкIи мы зэхахьэр ары нэужым Тыр­куем щылэжьэрэ Кавказ хасэхэм яфедерациеу хъугъэр. Джащ тетэу Хьаткъо Аслъан ТыркуемкIэ адыгэ хасэхэм язэхэщэжьын, зы федерацие инэу угъоигъэнхэм, хэкум дэлэжьэгъэным алъапсэ итыгъэ къодыеп, якIэщэкIуагъ.

Хэсэ унэм ылъапсэ зэра­гъэчъыгъэр

Анкара дэт адыгэ хасэм иун ары Кавказ хасэхэм яфедерацие джы иIофшIапIэр. Аслъан хэсэ тхьаматэу зыщытыгъэ уахътэм мы унэр аригъэшIыгъагъ. Хьаткъо Аслъан ишъхьэгъусэу Сузанэ Жъажъыехэм япхъу. ЫкIи ишъхьэ­гъусэ готэу лъэпкъ Iофхэм язэшIохын дэлэжьагъ. ГущыIэм пае, Анкара хасэр къызыщызэIуа­хыжьым, ащ епхыгъэу бзылъфыгъэхэр зэхищэгъагъэх ыкIи хасэм IэпыIэгъу фэхъущтыгъэх.

— Хэсэ унэм ишIын зырагъа­жьэм мылъку щыIагъэп, — къыт­феIуатэ Сузанэ, — ыкIи тадэIэпыIэнэу итхъухьагъ.

Адыгэ бзылъфыгъэхэм Iэпэщысэ зэфэшъхьафхэр адыщтыгъэх, ермэлыкъхэм ахэр ащащэщтыгъэх. Джащ тетэу бзылъфыгъэхэм аугъоигъэ ахъщэмкIэ Анкара хасэм иунэ ылъапсэ агъэчъыгъагъ.

Хьаткъо Аслъанрэ ишъхьэгъу­сэу Сузанэрэ зэгъусэхэу адыгэ лъэпкъым ихабзэхэм, итарихъ, ыбзэ яухъумэн дэлажьэщтыгъэх. Ау Аслъан ипсауныгъэ изытет зэщыкъуагъ, уз зэфэшъхьафхэр къеузыгъэх ыкIи хэсэ IофшIэнри ыгъэтIылъыжьыгъ.

Анкара — Мыекъуапэ

Ау ихэку шIулъэгъуныгъэу фыриIэр зыкIи зэпыоу хъугъэп. 1989-рэ илъэсым апэрэу атэжъ чIыгум къэкIогъагъ. 2011-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу зы илъэси химынэу Мыекъуапэ къакIоти щыIэщтыгъ ыкIи зэгорэм къыгъэзэжьыпэныр игугъэпIагъ. Узхэри ары, зэрэпIо закIэуи щыIэныгъэр хъурэп ыкIи Аслъан игухэлъ шъхьаIэ зэкIэхьагъэ хъущтыгъ. Ау ипсауныгъэ изытет зэ нахь дэй къызэхъум, рихъу­хьагъ – игъо къэсыгъ, нахьыбэ тыригъэшIэжь хъущтэп. Илъэс 82-рэ ыныбжьэу Хьаткъо Ас­лъан Мыекъуапэ къэкIожьыгъ.

— Сихэку ицIыф сыхъунэу сыкъэкIожьыгъ, — къыIотэгъагъ Аслъан къызигъэзэжьыгъэр тхьа­мэфитIу нахь мыхъугъэу сызыдэгущыIэм. — СылIэми, мыщ сыщэрэлI. Тыркуем сыщыIэу зы мафэ горэм сылIэ пэтыгъ ыкIи Тхьэм селъэIугъ «ярэби, тIэкIу горэм джыри дунаим сытегъэти, сихэгъэгу сыкIожьын, ащ сыщылIэн» сIуи.

Джащ тетэу Хьаткъо Аслъан ишъхьэгъусэ игъусэу Анкара къикIыжьыхи, шышъхьэIум и 3-м Мыекъуапэ къэкIожьыгъэх. Теле­видениеу «Адыгеим» икъэтынхэм апае Хьаткъо Аслъан фэгъэхьыгъэ репортаж дгъэхьазырынэу шышъхьэIум и 17-м ядэжь тыкIо­гъагъ. МэфитIу нахь темышIа­гъэу, шышъхьэIум и 19-м, Хьаткъо Аслъан идунай ыхъожьыгъ ыкIи Мыекъуапэ щагъэтIылъыжьыгъ.

ЛъэпкъымкIэ чIэнэгъэ ин. Адыгэ Iофым икIэщэкIуагъэу, апэ итыгъэ тилъэпкъэгъу губзыгъэхэм ащыщ. Ау ежь зыкIэгъо­псыщтыгъэу, Тхьэм зыфелъэIущтыгъэр къыдэхъугъ. Итэтэжъэу Къарбэч егъэзыгъэкIэ рагъэбгынэгъэгъэ чIыгум ыпсэ щити, иаужырэ гъогу щагъэкIотэжьи, гупсэфыпIэ фэхъугъ.

— Уитэтэжъэу Къарбэч къып­фэрэзэщта къызэрэбгъэзэжьыгъэм пае? — мыщ фэдэ упчIэ Аслъан естыгъагъ.

— Сэгугъэ лъэш дэдэу къыс­фэрэзэнкIэ, — къысиIожьыгъагъ.

Хьаткъо Къарбэч я 19-рэ лIэ­шIэгъум Адыгэ хэкум къыщы­хъуи, Тыркуем дунаим щехы­жьыгъ. Ащ ыкъом икIалэу Ас­лъан Тыркуем къыщыхъугъэми, ихэку ичIы Iахь щигъотыжьыгъ.

МыгъэцэкIэгъэ гугъапI…

Ау Аслъан джыри зы гугъэ иIагъ. Зы кIалэрэ зы пшъашъэрэ яI. Япшъашъэу Жьансэт ишъхьэгъусэ игъусэу тIэкIу шIагъэу къэкIожьыгъэхэу Мэфэхьаблэ унэ щашIыгъ. Ар ыкIэм нагъэсыгъэу, зэкIэ IапIэхэр зэрагъэфэ­жьымэ янэ-ятэхэр ащ ащэжьынхэу ягухэлъыгъ, сыда пIомэ Хьаткъо Аслъан мыри ихъопсапIэхэм ащыщыгъ. Мэфэхьаблэ зымышIэрэ адыгэ дунаим тетэп, ащ игъашIэ щигъэшIэжьынэу, къэралыгъо зэфэшъхьафхэм къарыкIыжьыгъэхэ илъэпкъэгъу­хэм ахэсынэу кIэхъопсыщтыгъ. Ау мыр мыгъэцэкIэгъэ гугъапIэу къэнагъ…

Хьаткъо Аслъан дунаим ехы­жьыгъэми, ащ ригъэжьэгъэ Iофыр ары непэ хасэхэм лъагъэ­кIуатэрэр, ары ягъозапIэр. Аслъан аригъэшIыгъэ хэсэ унэм ипчъэхэр мафэ къэс Анкара щызэIухыгъэх ыкIи игупшысэхэр, иеплъыкIэхэр, IофшIэкIэ шIыкIэхэр гъозапIэу къытфигъэнагъэх.

Джыри зы упчIэ-гупшысэ мыщ къыхэзгъэхъожьы сшIоигъу. Хьат­къо Аслъан ичIыгу гу щифэнэу игъо имыфагъэми, мыщ щыгупсэфыжьыгъ. Аслъан фэдэу ащ кIэхъопсэу тилъэпкъэгъу тхьапша хымэ хэгъэгухэм ащыпсэугъэхэр ыкIи джыри ащыпсэухэрэр?

ГъукIэлI Сусан.