ИкIыгъэ я XX-рэ лIэшIэгъумрэ джырэ я XXI-мрэ зэфэдахэп. Илъэс 40 — 50-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, адыгэр ыIэшъхьитIукIэ зыфишIэжьырэр ышхэу, чIыгум ышъхьэ хэлъэу, былымхэр ыхъухэу, пхъи, мэкъуи къыупкIэхэмэ зэтырилъхьажьхэу унагъо пэпчъ ис хъулъфыгъэр къэгъотэкIо-пкъэушхуагъ. Къошыбэм е хъулъфыгъэ кIалэхэр зиIэхэ ны-тыхэм ахэр яIэпыIэгъугъэх – хэтэшхо лэжьынымкIи, унэгъо хъызмэтымкIи, колхоз IофшIэнышхоу ны-тыхэм атегъэкIэгъагъэмкIи.

«Цу зимыIэм шкIэ кIешIэ» зэраIоу, быныр пшъэшъэ закIэ-мэ, ахэри унэгъокIоцI IофшIэныбэмкIэ — гыкIэн-лъэкIэн, унэ, къакъыр, чэтэщхэр ижьыгъэнхэмкIэ лъэшэу IэпыIэгъушхуа­гъэх. Унагъохэр Iужъугъэх —нэбгыри 10-9-7-5, анахь макIэм — 4 ыкIи 3 арысыгъ. Ахэр сыдигъокIи анаIэ зэтетыжьэу, Iуи, шIи апымылъэу къызэкIэхъу­хьэщтыгъэх. Илъэси 6 — 7 зыныбжьми — шъэожъыий, пшъэ­шъэ­жъыий афашIэрэр арагъашIэщтыгъ, Iофым аIэ екIоу апIущтыгъэх. ЯцIыкIугъом пхъэр, псыр къахьыщтыгъ, чэм-чэтхэр агъашхэщтыгъэх, хьаджэщтыгъэх. ЦIыкIуми шэн-хабзэхэр зэрэрагъэшIэщтым анаIэ тетыгъ: къэлапчъэм цIыф къыIухьагъэмэ, «къеблагъ», е унэм цIыф къи­хьагъэмэ, тэджыхэти, пхъэн­тIэкIур фагъэкIуатэщтыгъ. На­хьыжъхэр зыдэщысым кIэлэцIыкIухэр щагъэсыщтыгъэхэп, пчъэ­къуахэ е нэмыкI къогъупэм жьы къамыщэу къотыщтыгъэх.

КъэсэшIэжьы, апэрэ классыр къэсыухыщтыгъ, сшыпхъу на­хьыжъ зинысэ тиблагъэхэр та­дэжь хьакIэу къызэрэкIогъагъэ­хэр – ипщ, игуащ, ахэр къэзыщэгъэ шоферыр. Зэрэхабзэу, хьакIэхэр агъашIохэу, хъулъфыгъэхэу ыкIи бзылъфыгъэ хэшыпыкIыгъэхэу тэмашъхьэм тесхэри къыхащыгъэх. Сянэ сэри гущы­IитIу къысиIонэу игъо ифагъ: «Ори къэмычъыхьэу, укъэмы­хъыеу щыт» зыфиIуа­гъэр унэ-плетымрэ ащ къыпыт унэ цIыкIоу тэ тызщычъыерэмрэ азыфагу хэлъ пчъэзэIухым ыкъо­гъу, джау шкафышхом ынатIэ дэжь. ЗэриIуагъэу, гъэрым фэдэу, пчъэ­къогъумрэ шкафымрэ азыфагу сыхьатитIу фэдизрэ сыкъотыгъ, слъакъохэр къэланли, сыкъызэхэфэнэу сежьагъ...

Сшыпхъу игуащэ гу къыслъити, «а тхьэ дэдэр къысауи, пшъэшъэжъые сабыир мощ фэдизым щытыгъа?» ыIозэ, къэ­Iаби, сыкъыкъуилъэшъужьыгъ, «зыгорэ егъэшх» аIуи щысхэм, тIэкIу мыхьамелэ зызыIусэлъхьэм, нахьышIу сыкъэхъужьи, щагум сыратIупщыгъ. Джарэу аIорэм тышIомыкIэу, ны-тыхэм къытаIорэр гущыIэнчъэу дгъэцакIэщтыгъ.

Нахьыжъхэр ыкIи сянэ фэдэу нахь кIалэхэр дахэу зэфыщытыгъэх: шхын кIэщыгъо зашIыкIэ нэнэжъхэм яIахь апэу хахы­щтыгъ, етIанэ унэм ис хъулъфыгъэр, ащ ыуж быныр зэхэтIысхьэти шхэщтыгъэ. Зы Iэнэ хъурэешхо цIыкIуи ини зэдыпэс­хэу, зэдашхэр IэшIуба, тхъэжьыщтыгъэх. Унагъо пэпчъ нахьыбэм хьалыгъур агъажъэщтыгъ, хьалыгъу хьакушэр форми 6 — 7-у загъажъэкIэ, тхьамафэм икъущтыгъ, хьаджыгъэри дэгъугъэ, хьалыгъури IэшIу дэдагъ. Шхын кIэтэкъуафэр, тэ, нахь цIыкIухэм, къытагъэшыпыщтыгъ, пхъэнкIыпхъэ тырамыIэу.

Зыфэе-зыфэшIур унагъо пэпчъ иIагъ: хьаджыгъи, дагъи, картофи, натрыфи, чэм зэкIэс зиIэхэм гъэщыр ренэу арытыгъ — щэ, тхъу, щатэ зыфэпIощтхэм ащ дэжьым тафэягъэп, ау джы дгъотыжьыхэрэпышъ, тшIошъоупс хъугъэх. Чэт-тхьачэтхэр тихъоигъэх, о пхъугъэм фэдэ хъун щыIа, ялэпси, ящыпси IэшIу дэдагъ, а зэкIэ плъыжьыбзэу зэкIэшIыхьажьыгъэу, бжьыныф щыгъумэ IашIур къахилъэсыкIэу Iанэм къызытырагъэуцокIэ, укъи­гъэшхэкIыщтыгъ. Щэлэмэ фабэр, тхъурыжъэ хьалыжъор, хьакухьалыжъор бэрэ тянэ тфишIыщтыгъ. Гъэмэфэ мафэхэм, натрыфым ягъом, хьакум пэтщыхьэти, цэцэшхом шIолъэу натрыфыр дгъажъэщтыгъэ е агъажъощтыгъ щыуанышхокIэ — уешхэкIыщтыгъэп.

Ау мы зэкIэм къин апымылъы­гъэу пфэIощтэп: хатэми, колхоз шъофыми уащылэжьэн, унагъори ащ исхэри бысымгуащэм щыкIэгъэнчъэу ыIыгъынхэ фэ­ягъэ. ПIэтелъынхэр фыжь закIэщтыгъэх, ахэр IэкIэ бэрэ аIотыхэзэ агыкIыщтыгъэх, щагум кIэпсэшхо ищыгъэм гъэмафи, кIымафи, бжыхьи, гъатхи щагъэ­гъушъыжьыщтыгъэх, къэбзэмэ IэшIур къапихыщтыгъ. Унэхэр чыифыгъэх е пхъэ зэхэпцагъэм ятIэ дэупцIэгъагъ, чырбыщыр агъэфедэ зыхъугъэр анахьэу я 80-рэ илъэсхэм якъежьапIэр ары, нахь пасэу зышIыгъэхэр къэгъотыкIэм нахь фэIазэхэр арых. Унэхэр пхъэкIэ агъэплъы­щтыгъэх, къэсэшIэжьы къуаджэм пэIулъэшъогъэ къужъэе мэзым ар къызэрэхащыщтыгъэр. Адыгэ къуаджэхэри щыIэкIэ-псэукIэм диштэхэу тIысыщтыгъэх сыдигъо­кIи: псыхъор апэгъунэгъоу, мэзым кIэлъырысхэу – псыр, пхъэр апэрэигъэх, мэзыр етIани ухъумапIэба.

Бжыхьэ мафэхэм цIыкIуи ини тызэгъусэу мэзыр тикIопIэ­шхуагъ. Мэз къужъ жъгъэир, пырэжъыер, дэжъыер къащытыугъоищтыгъ. Тищагухэми чъыгхэр зэтефы­гъэу — мыIэрыси, къужъIэрыси, чэрэз­хэри, къыци адэтыгъэх. Ау дэ­шхо-дэжъыехэр «шIоп» аIоти, къагъэкIыщтыгъэ­хэп, ау мы аужырэ илъэс 30 — 40-м ахэри щагу пэпчъ диз хъугъэх.

Электричествэр щыIагъэп; сымыгъуащэмэ, ар тикъуаджэ къызыращэлIагъэр 1967-рэ илъэ­сыр ары, остыгъэ нэшъу цIы­кIухэр ыкIи остыгъэшхо лъэкъо кIыхьэхэр нахь гъот зиIэхэм фэтагыныр арагъахъоти, пчыхьэ­рэ агъаблэщтыгъэх. Электричествэр — ар анахь тызгъэгушIуа­гъэу, тыкъэзгъэплъэжьыгъэмэ ащыщ.

Уахътэр, уахътэр! Ар гу лъы­мы­тахэу, лъэрычъэ псынкIэм тетэу мачъэ. Зыр зым кIырыплъыжьмэ енэкъокъузэ, унэу тызщапIугъэу дэрмэнышхорэ нэхъоирэ зэрылъыгъэри акъутэжьи, унакIи ашIыгъ; ау, сэ сшъхьэ­кIэ, чыиф унищым ядэхэгъэгъэ-гупсэфыгъагъэр, пшысэм зэкIэ ащ дэжьым зэрэфэдагъэр — унэ IэкIапэм — унэшхо зэIухыгъэм ИлъэсыкIэр къэсы зыхъукIэ елкэр зэрэщызэIуахыщтыгъэр, ащ джэгуалъэхэу палъхьэщтыгъэхэм ядэхэгъагъэр сщыгъупшэрэп, IэшIу-IэшIоу, сисабыигъо тхъагъо итхыпхъэу нэм къыкIэуцожьы.

Игъорыгъоу ятIэм, пшахъом, пхъэм ауж икIыхи, гъучIыр агъэфедэ хъугъэ — чэухэр, щагум дэт псэуалъэхэр — зэкIэ щагур профнастилкIэ чIаухъумэ. Техникэ псэуалъэхэр хъои хъугъэх: зэрэгыкIэхэрэ машини, гъэучъы­Iалъи, сэпэугъоий, лыупкIати…

ГазкIэ унэхэр агъэплъых, псыр арыщагъ, зыгъэпскIыпIэхэр ахэтых, ау щымыIэ закъор — псауныгъ, гъашIэ. Медицинэри чыжьэу ыпэкIэ лъыкIотагъэ фэ­дэми, узыгъохэм цIыфым «ох-хох» рагъаIорэп. Адэ зэкIэ чIы­опсыр – пси, хи, мэзи, чIыгуи, жьи зэхэуутэхэмэ, псауныгъэр тыдэ къикIыщта? КъытэшIэкIыгъэ дунэе дахэм нахь тыфэсакъэу, ыпэкIэ зэрэщытыгъэу, тыухъумэщтыгъэмэ бэкIэ нахьышIугъ. ЦIыфхэр унагъом ис пэпчъ машинэ зырыз зэрафэ, тIэкIу щыкIыгъаIох; умыкIоу, умыплъэу, ппкъышъол мыулэоу сыдэущтэу псауныгъэ уиIэщта? Къэлэдэсхэр архэмэ, унэ зэтетхэм арысхэм яIоф дэй дэд. Ары, щагу уиIэу, чIым тет унэ ущэпсэумэ дэгъу хьэ уиIэн­ри, чэтыу уиIэнри, арынчъэу… зэрарэу къапыкIырэм ежь цIыф шъып­къэр рэпщынэ. Тыфэжъугъэ- сакъ ыкIи къэтэжъугъэухъум тичIыопс.

Мамырыкъо Нуриет.