1942-рэ илъэсым ибэдзэогъу икIэухым нэмыцыдзэхэм Къыблэ фрон­тыр пхыратхъуи, къалэу Ростов аубытыгъ. Дон къызэпырыкIыгъэ пыи­дзэхэм Кавказым иштэн зыфагъэхьазырэу рагъэжьагъ. Ахэр зы­фэягъэхэр хы ШIуцIэмрэ Каспийскэ хымрэ анэсынхэу ары.

ХэушъхьафыкIыгъэ нэмыцыдзэхэм пшъэрылъ афашIыгъагъ къушъхьэтхымкIэ зэпырыкIынхэшъ, Закавказьем нэсынхэу, тидзэхэр ащ тIоу щызэтыраутынхэу.

Фюрер пшъэрылъ къызэрэфи­шIыгъэм тетэу генерал-фельдмаршалэу Вильгельм Лист зи­пэ­щэгъэ дзэ купэу «А-м» къо­хьа­пIэмкIэ Кавказ къушъхьэтхыр къыухьанышъ, Мыекъуапэрэ Новороссийскэрэ ыштэнхэу, ТIуапсэ утынышхо рихынэу щы­тыгъ. Къалэхэу Грознэмрэ Ба­курэ зыштэнхэу зипшъэрылъыгъэ нэмыцыдзэ купэу «Б» зыфиIоу генерал-фельдмаршалэу Федор фон Бок зипэщагъэри къушъхьэтхым икъокIыпIэкIэ къи­кIыщтыгъ.

Кавказым щыкIуагъэхэр Хэгъэгу зэошхоми, ятIонэрэ дунэе заоми ялъэхъан щыIэгъэ зэо анахь пхъашэхэм ащыщых. Нэмыцыдзэ пащэхэм Кавказми, хы ШIуцIэ Iушъоми яштэн мэхьанэшхо ратыщтыгъ. Ермэл­хьэ­блэ-Мыекъопэ, ТIопсэ операциехэм стратегическэ мэхьанэшхо яIагъ.

1942-рэ илъэсым шышъхьэIум и 17-м нэмыцыдзэхэр Кавказ къушъхьэтх шъхьаIэм къы­нэ­сыгъагъэх. Ахэр IашэкIи, танк­кIи нахь дэгъоу уIэшыгъагъэх. Ау пыим Темыр-Кавказ фронтым икIочIэ шъхьаIэхэр къыу­хъурэинхэ фэлъэкIыгъэп. Нэ­мыцхэм утын арахызэ, Кавказым икъушъхьэлъапэкIэ тидзэ­хэр къызэкIакIощтыгъэх. Нэ­мыцхэмрэ румынхэмрэ ядзэхэм а заохэм чIэнэгъэшхо аща­шIыгъ.

1942-рэ илъэсым шышъхьэIум ыгузэгу ары Темыр Кавказым икъэухъумэнкIэ зэо пхъа­шэхэр зыкIуагъэхэр. Советскэ дзэкIолI­хэм Ермэлхьэблэ-Мые­къопэ, ТIопсэ операциехэм къа­щагъэлъэгъогъэ лIыхъужъныгъэм ишIуа­гъэкIэ хы ШIуцIэм екIунымкIэ, къалэхэу Грознэмрэ Бакурэ ыштэнхэмкIэ Гитлер гухэлъэу иIагъэр къыдэхъугъэп

Темыр-КавказымкIэ 1942-рэ илъэсым игъэмафэ къиныгъэ. ТанкхэмкIэ ыкIи авиациемкIэ дэгъоу уIэшыгъэгъэ нэмыцыдзэ­хэр къызэтемыуцохэу ыпэкIэ лъыкIуатэщтыгъэх, ахэр Сальскэ шъофымрэ Пшызэрэ къарыхьэгъагъэх.

Ахэм къапэуцужьыщтыгъэр Къыблэ фронтымрэ Темыр-Кавказ фронтымрэ яшхончэо дивизие заул ныIэп. Пыидзэхэр Кавказым икъушъхьэхэм апэ­благъэ зэхъухэм, Къыблэ фронтымрэ хы ШIуцIэ фронтымрэ Темыр-Кавказ фронтым хагъэ­хьажьыгъагъэх.

Мыекъуапэ иштэнкIэ фа­шистхэм къызфагъэфедагъэх яхэшыпыкIыгъэ дзэ купэу «А» зы­фиIоу я 17-рэ дзэр зыхахьэщтыгъэр. Ащ хэтыгъэх я 44-рэ дзэ корпусыр, я 57-рэ танк корпусыр, генералэу Конрад зипэщэгъэ я 49-рэ шхончэо корпусыр. А 1-рэ шхончэо дивизиеу «Эдельвейс», я 4-рэ шхончэо дивизиеу «Энзиан», я 97-рэ егерскэ дивизиер а корпусым къепхыгъагъэх. Конрад зипэщэ корпусым фронтэу зэлъиубытырэр Приэльбрусьем къыщежьэти, Мыекъуапэрэ ТIуа­псэрэ анэсыщтыгъ. Фа­шистхэм яя 49-рэ корпус иштаб Мыекъуапэ дэтыгъ.

Я 383-рэ, я 2-рэ, я 261-рэ, я 318-рэ шхончэо дивизиехэр, я 30-рэ шыудзэ дивизиер, я 16-рэ, я 68-рэ, я 81-рэ, я 139-рэ шхончэо бригадэхэр зыхахьэ­щтыгъэ я 12-рэ дзэм иподразде­лениехэр ары Мыекъуапэ къэзыухъумэнэу зипшъэрылъыгъэ­хэр. Ау нэмыц дивизиехэм язаохэзэ, ахэр къушъхьэмкIэ зэкIакIощтыгъэх, ТIуапсэ екIущтыгъэх.

Бэдзэогъум и 28-м ехъулIэу я 12-рэ дзэм идивизие пчыпыджын 300 — 1200-рэ фэдиз иIагъ, Iашэхэмрэ щэ-гынхэмрэ афикъущтыгъэхэп. Ау тидзэ­кIолIхэм пыидзэхэр къы­зэты­ра­Iажэщтыгъэх, Мыекъуапэ икъэу­хъумэнкIэ ахэм лIы­хъужъ­ны­гъэшхо къагъэлъэ­гъуагъ. Пыим идзэхэу ежьхэм нахьи нахь дэгъоу уIэшыгъэ­хэр советскэ дзэкIолIхэм мэ­фитфэ зэтыра­Iэжагъэх, чIэнэгъэшхуи ахэм ара­гъэшIыгъ.

1942-рэ илъэсым ишышъхьэIу ипэублэ Пшызэ шъолъырым щыжъоркъ дэдагъ. Коцыр зэрылъ губгъохэу машIо зыкIэ­дзагъэхэр тыдэкIи щыстыщтыгъэх, Iугъуамэмрэ сапэмрэ гу­бгъохэм ашъхьарытыгъ. Тидзэ­кIолIхэр нэмыц танкхэмрэ лъэ­сыдзэхэм ахэтхэмрэ апэуцужьхэзэ, къушъхьэхэм якIущтыгъэх. Винтовкэрэ щэ-гын заулэрэ нахь зимыIэгъэ советскэ дзэкIолIхэм мыщ дэжьым лIыхъужъныгъэшхо къыщызхагъэфагъ. Фашист­хэр техникэкIи, Iэшэ-шъуашэкIи дэгъоу зэтегъэпсыхьэгъагъэх, яавиации нахь лъэшыгъ.

Мыекъуапэ икъэухъумэнкIэ заоу щыIагъэхэм я 31-рэ Сталинградскэ дивизием иIахьы­шхо ахишIыхьагъ. 1942-рэ илъэсым шышъхьэIум и 4 — 5-м пыир Пшызэ къызэпырыкIи, Ермэл­хьаблэ ышти, Ермэлхьаблэрэ Шытхьалэрэ зэзыпхырэ мэ­шIоку гъогум готэу советскэ дзэхэм къажэхахьэу ыублагъ. Нэмыцхэм шышъхьэIум и 6-м Курганнэмрэ псыхъоу Лабэ тет плацдармымрэ аштагъэх. Мые­къуапэ къэзыухъумэнэу агъэ­нэфэгъагъэр я 31-рэ шхончэо дивизиер ары.

Пыим ия 13-рэ танк дивизие хэтхэр шышъхьэIум и 9-м Мые­къуапэ къыдэхьагъэх, ау я 31-рэ шхончэо дивизием хэтхэм джыри мэфитфэ псыхъоу Шъхьэ­гуащэ дэжь къалэр къыщагъэгъунагъ. ШышъхьэIум и 13-м дивизиер зэкIэкIон, Армянскэ (Апшеронскэ) районымкIэ зи­гъэзэн фаеу хъугъэ. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан щэ гори къырамыгъэкIэу Мые­къуапэ пыим ратыгъэ фэдэу къаIоу непэ зэхэпхыщт. Ащ фэдэ къэбархэр зэрэмышъыпкъэхэр къэтыушыхьатыным фэшI СССР-м оборонэмкIэ и Министерствэ иархивхэм зафэдгъэзагъ, я 31-рэ Сталинградскэ шхончэо дивизием ия 248-рэ шхончэо полк ижурналхэм тя­джагъ.

Я 31-рэ шхончэо дивизием Мыекъуапэ дэжь щыкIогъэ зао­хэм чIэнэгъэшхо ащихьыгъ. Къа­лэм икъыблэ лъэныкъо къау­хъумэзэ, дзэкIолI, командир 275-рэ фэхыгъэх, дзэкIолI 501-мэ уIагъэхэр къатыращагъэх, зыдэхъугъэр амышIэу дзэкIолI, офицер мини 3,2-рэ фэдиз кIодыгъэ. Ахэм пыир Мыекъуапэ дэжь къыщызэтыраIэжэфэ нэмыкI дивизиехэм зэкIэкIонхэу, ТIопсэ лъэныкъокIэ загъэзэнэу амал яIэ хъугъэ.

Советскэ дзэкIолIхэм шы­шъхьэIум и 9 — 10-м Мые­къуапэ икъыблэ лъэныкъорэ псыхъоу Шъхьэгуащэ икIэйрэ пыим рамыты ашIоигъоу загъэ­пытагъ. Джащыгъум нэмыцхэм Шъхьэгуащэ иджабгъу нэпкъ дэжь щытыгъэ дзэхэр агъэкощы­гъэх зыкъэзыухъумэжьырэ тидзэкIолIхэр къаухъурэйхэ ашIоигъоу.

Фашистхэм я 248-рэ полкым утынышхо рахыгъ. ШышъхьэIум и 6-м я 31-рэ шхончэо диви­зием ия 248-рэ шхончэо полк къыхэнэжьыгъэгъэ нэбгыри 150-мэ я 182-рэ полкым щыщ дзэкIолI 600-р къахагъэхьа­жьыгъагъ. ТидзэкIолIхэм Iашэ­хэр, щэ-гынхэр афикъущтыгъэ­хэп, нэбгырэ 700 зыхэтыгъэ полкым винтовки 170-рэ ныIэп иIагъэр.

Я 31-рэ дивизием икIочIэ шъхьаIэхэр къушъхьэмкIэ зэкIа­кIохэ зэхъум, я 248-рэ шхончэо полкым ия 3-рэ батальон ары ахэр къэзыгъэгъунагъэхэр. МэфитIо зэо пхъашэхэр зарешIылIэ нэуж, 1942-рэ илъэсым шышъхьэIум и 11-м, пыир псы­хъоу Къурджыпс зэпырыкIыгъ. ШышъхьэIум и 13-м нэс мы лъэныкъом зэо пхъашэхэр щыкIуагъэх. Я 31-рэ шхончэо дивизием ия 248-рэ шхончэо полк ия 3-рэ батальонэу Маслюк Дмитрий Михаил ыкъор зипэщагъэм хэтыгъэ минометчик 33-р Нэгыежъ Iуашъхьэ дэжь щыкIогъэ заохэм ащыфэхыгъ.

Иван Бормотов. Адыгэ Республикэм иветеранхэм я Совет хэт.