УФ-м и Президентэу Владимир Путиным иунашъокIэ лъэпкъ проектэу «Экологиер» 2018-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм къыщегъэжьагъэу Урысыем щыпхыращы. Ащ имурад шъхьаIэр – цIыфхэр зашъорэ псым изытет нахьышIу шIыгъэныр. Мы Iофыгъохэм язэшIохын ынаIэ тет Урысые политическэ партиеу «Единэ Россием».

Лъэпкъ проектэу «Экологием» ылъэныкъокIэ щыIэхэ пшъэ­рылъхэр зэрифэшъуашэу гъэцэкIэгъэнхэм, къэгъэлъэгъон гъэнэфагъэхэм акIэгъэхьэгъэным республикэм мэхьанэшхо зэрэщыратырэр Адыгеим и ЛIышъхьэ ренэу къыхегъэщы.

— Проектым илъэныкъо пстэури зэшIохыгъэ зэрэхъурэм шъолъырым игъэцэкIэкIо хэбзэ къулыкъухэм анаIэ тет. Тыкъэзыуцухьэрэ чIыопсыр къэухъумэгъэным фытегъэпсыхьэ­гъэхэ шIыкIакIэхэр гъэфедэгъэнхэм мэхьанэ­шхо етэты. Экологием епхыгъэ пшъэрылъхэр зэрифэшъуашэу гъэцэкIэгъэнхэр анахь шъхьа­Iэу щыт, сыда пIомэ цIыфхэм япсэукIэ изытет зыфэдэщтым ар епхыгъ, — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

2017-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат Урысые Федерацием чIыопс къэкIуапIэхэмкIэ ыкIи экологиемкIэ иминистрэрэ псы къэкIуа­пIэхэмкIэ Федеральнэ агентствэм ипащэрэ зэIукIэгъу пчъа­гъэ адыриIагъ. Адыгэ Республикэм игидротехническэ псэуалъэхэм ягъэцэкIэжьынкIэ федеральнэ бюджетым субсидиехэр къыхагъэкIынхэу ахэм ащызэзэгъыгъэх.

Тыкъэзыуцухьэрэ дунаим икъэухъумэн Адыгэ Респуб­ли­кэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щыраты. АщкIэ Iофтхьэбзэ зэфэшъхьаф­хэр мыщ щызэрахьэх: псэупIэхэр къэбзэнхэм, амыгъэнэ­фэгъэхэ чIыпIэхэм хэкIхэр ащы­рамытэкъунхэм ренэу гъунэ алъафы, къэкIыхэу, псэушъхьэхэу Адыгэ Республикэм и Тхылъ Плъыжь дагъэхьагъэхэм язытет лъэплъэх, Iэнэ хъураехэр, конференциехэр, шIыхьаф­хэр зэхащэх, къэгъэлъэгъонхэр къызэIуахых.

Пыдзэфэ пытэхэм яIофыгъо­хэр, проектэу «Псы къабз» зыфиIорэр пштэмэ, гъогу картэм къыдыхэлъытагъэу мыщ фэгъэзэгъэ шъолъыр операторым республикэм Iоф щешIэ, джащ фэдэу экотехнопаркым ыкIи хэкIыр зыщызэхадзырэ комплексыр агъэпсы. Проектэу «Псы къабзэр» едзыгъо-едзыгъоу муниципалитетхэм ащагъэцэ­кIэщт, пшъэрылъэу щыIэмкIэ зашъохэрэ псы къабзэр цIыфхэм япроцент 97-м аIэкIэхьан фае.

Адыгэ Республикэм ичIыпIэ къулыкъухэм япшъэрылъ шъхьа­Iэхэм ащыщ цIыфхэм щыIэкIэ- псэукIэ тэрэз ягъэгъотыгъэныр, тыкъэзыуцухьэрэ дунаир къэу­хъу­мэгъэныр, чIыопс байныгъэ­хэм афэсакъыгъэныр.

Къэзыуцухьэхэрэ дунаим ныб­жьыкIэхэр фэсакъынхэм атегъэпсыхьэгъэ Iофтхьэбзабэ илъэс къэс Адыгэ Республикэм щырагъэкIокIы. ГущыIэм пае, шIыхьафхэр, экологическэ семинархэр, «Марш парков» зыфиIорэ Iофтхьабзэхэр, Адыгэ Республикэм иэколог ныбжьыкIэхэм апае зэнэкъокъухэр, Урысые экологие фестивалэу «Молодые защитники природы», Iофтхьабзэу «Чистый лес, чистый родник» зыфиIорэр ыкIи нэмыкIхэр республикэм щызэхащэх, сурэтхэм якъэгъэлъэгъон­хэр къыщызэIуахых.

Урысые Iофтхьабзэу «Чистый родник — чистые берега» зыфиIорэмкIэ Адыгэ Республикэр ЮФО-м ишъолъыр анахь дэ­гъуищмэ ахалъытэгъагъ, джащ фэдэу Урысые Iофтхьабзэу «Вода России» зыфиIорэм Адыгеим яхэнэрэ чIыпIэр къыщыдихыгъагъ.

Адыгэ Республикэм лъэшэу къагъэгъунэрэ чIыопс чIыпIэхэр бэу иIэх. Адыгеим ипроцент 14-р ахэм зэлъаубыты. Урысые Федерацием ишъолъырхэмкIэ Адыгеим мы лъэныкъомкIэ пэрытныгъэр ыIыгъ.

2010-рэ илъэсым Адыгэ Рес­публикэм икъэралыгъо учреждениеу чIыопс паркэу «ТхьэчIы­шху» зыфиIорэр къызэIуахыгъ. ЗекIохэм ялъэс гъогухэм ягъэ­къэбзэнрэ ягъэунэфынрэ ар апылъ, волонтерхэм атегъэ­псыхьэгъэ Iофтхьабзэхэр зэхещэх. Джащ фэдэу мы учреждениер переднеазиатскэ леопардыр Кавказым щыгъэбэгъогъэным тегъэпсыхьэгъэ программэми хэлажьэ.

Лъэпкъ проектэу «Экология» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу Адыгэ Республикэм федеральнэ проектхэу «Чистая вода», «Комплексная система обращения с твердыми коммунальными отходами», «Сохранение лесов» зыфиIохэрэр щагъэцакIэх. 2022-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу шъолъыр проектэу «Сохранение уникальных водных объектов» зыфиIорэм игъэцэкIэн фежьэнхэу рахъухьэ.

2017 — 2019-рэ илъэсхэм волонтерхэмрэ экологхэмрэ Цыцэ мэзым хэшъэе чъыг минищым ехъу щагъэтIысхьагъ.

2018-рэ илъэсым ныбжьыкIэхэм яслетэу «Фыщт» зыфи­Iорэм Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ Адыгеим иволонтерхэм атегъэпсыхьэгъэ проектэу «Тлъапсэ къэтэжъугъэу­хъум» зыфиIорэр къащыхилъхьагъ. Адыгэ Республикэм икультурэ, ичIыопс кIэн къэухъу­мэгъэным ар тегъэпсыхьагъ. КъэIогъэн фае 2018 — 2024-рэ илъэсхэм ателъытэгъэ лъэпкъ проектым экологиер зэрэха­хьэрэр. Мыщ фэдэ проектыр зыфытегъэпсыхьагъэр хабзэм димыштэу къалэм щагъэунэфыгъэ хэкIитэкъупIэхэр укъэбзыжьыгъэнхэр, промышленнэ гупчэшхохэм жьыр нахь макIэу ащыушIоигъэныр, цIыфхэр зашъорэ псыр укъэбзыгъэныр, чъыгыкIэ цIыкIухэр гъэтIысхьа­гъэн­хэр ары.

Адыгеир шъолъыр шхъуантIэу, анахь ухъумэгъэ чIыпIэ къабзэу щыт, ипроцент 15-р Кавказ био­сфернэ заповедникым, къушъ­хьэ­хэм, мэзхэм, псыхъохэм аубыты. Пыхъохэм цIыфхэм зэрар къафамыхьыным Адыгэ Республикэм ихэбзэ Iэшъхьэтетхэм лъэшэу анаIэ тырагъэты. Адыгэ Республикэр псы къызыкIэонкIэ щынагъо зышъхьащыт шъолъырхэм ащыщ. Псыхъуи 130-м ехъу республикэм иI.

— Псыр, жьыр, чIыгур цIыфыр псэунымкIэ ищыкIэгъэ шъыпкъэхэу щытых. Ахэр къабзэу къызэтегъэнэгъэнхэр къэ­ралыгъом ип­шъэрылъ шъхьаIэхэм ащыщ, — къыхагъэщы пащэхэм.

Илъэс къэс псыхъо­хэмрэ псыубытыпIэхэмрэ нахь шIой мэхъух, промышленнэ предприятиехэм ыкIи цIыфхэм къапыкIхэрэ пыдзафэхэм ахэхъо. Илъэсыбэм зэтехъуа­гъэхэ хэкI­хэр зэрагъэкIодыщтхэр е цIыф­хэм агъэфедэн алъэкIыщтхэ пкъыгъо­хэр ахэм ахашIыкIынхэ зэралъэкIыщтыр зыми теубытагъэ хэлъэу къыIорэп ыкIи ышIэрэп. Джащ фэдэу тыдэкIи хэбзэнчъэу мэзхэр щыраупкIых, псэушъхьэхэр щаукIых, жьыр щаушIои. А пстэумэ хэкIыпIэ къафагъотыным фэшI илъэс къэс Дунэе форумэу «Экологие» зыфиIорэр зыкIызэхащэрэр. Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр илъэсым къыкIоцI зэхащэх, Iо­фы­гъо гъэ­нэ­фагъэхэм Iоф адашIэ.

Мыщ фэдэ къэралыгъо унэшъо инхэм илъэс пIалъэ яI ыкIи ахэм сыдигъуи унаIэ атетыныр ищыкIагъ. Сыда пIомэ мыщ фэдэ Iофыгъо инхэмкIэ Iофтхьабзэхэр щыIэкIэ-псэукIэ лъапсэр нахьышIу шIыгъэным, тыкъэзыуцухьэрэ дунаишхом ищыпэ теплъэ изытет къэухъумэгъэным, къызэтегъэнэгъэным, фэ­сакъыгъэным фэлажьэх. Жьэу къатщэрэм, псэу тызашъорэм, гъомылапхъэхэм ядэгъугъэ шапхъэ цIыфым ипсауныгъэкIэ анахьэу мэхьанэшхо яI.

КIарэ Фатим.