Шобер, Гюльденштедт, Паллас, Броневскэм ыкIи нэмыкIхэм ятхыгъэхэу Кавказым иминералыпсхэм шIуагъэу ахэлъым фэгъэхьыгъэхэр апэу къызыдэкIыгъэхэр 1717 – 1793-рэ илъэсхэр ары. Джа лъэхъан­ми Кавказым иминералыпсхэр жъугъэу агъэфедэщтыгъэх, IэнэтIэшхохэр зыIыгъхэми, Кавказ линием идзэхэм ахэтхэми ахэмкIэ яIазэщтыгъэх.

ЧIыопс чIыпIэ дахэхэу – розэхэр къызыщыкIырэ кIэеу, нарзан къычIэчъыпIэхэу, IэзапIэхэу, санаториехэу, паркхэу, скверхэу, кIэшIэгъэ гъогухэу, лъэсгъогухэу непэкIэ цIыфкIуапIэхэр илъэс 300-м къыкIоцI зэтырагъэпсыхьагъэх. Хэбзэ IэнатIэхэр зыIыгъхэм, акционерхэм, инвесторхэм, меценатхэм, предпринимательхэм ахэр агъэпсыгъэх.

1803-рэ илъэсым Александр I-р Указэу «Кавказым иминералыпс къычIэщыпIэхэм къэралыгъо мэхьанэ яIэу лъытэгъэным, ахэр зэтегъэпсыхьэгъэнхэм яхьылIагъ» зыфиIорэм кIэтхэжьыгъагъ. Джащ къыщегъэжьагъэу цIыфхэм яIэзэгъэнымкIэ ахэр къызфагъэфедэх. АпэрапшIэу Пятигорскэ ипсы фабэхэм пхъэм хэшIыкIыгъэ ваннитIу ащагъэуцугъагъ. Зи­шIуа­гъэ къакIохэрэ ятIэхэри ыужкIэ къызфагъэфедэхэу рагъэжьагъ. Джащ епхыгъэу къа­лэхэу Пятигорскэ, Кисловодскэ, Железноводскэ, Ессентуки, Минводы щыIэхэ хъугъэ.

Совет лъэхъаным хэгъэгум икурортхэр зэкIэ, Кавказым иминералыпс къычIэщыпIэхэри ахэм зэрахэтхэу, къэралыгъо мылъкум хагъэхьагъэх. Урысые Федерацием и Президент 1992-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэ Указым тетэу Кавказым иминералыпс къычIэщыпIэхэр лъэшэу къагъэгъунэрэ экологэ-курорт чIыпIэхэм ахалъытэхэ хъугъэ, Урысые Федерацием псауныгъэр къэухъумэгъэнымкIэ и Министерствэ ия 4-рэ гъэIорышIапIэ ахэр рапхыгъэх. Хэгъэгум исанаторие-курорт комплекс хэхъоныгъэ зэрэрагъэшIыщт стратегием икъыхэхын джыдэдэм Урысыем Iоф щыдашIэ. Санаторие, курорт мини 2 фэдиз хэгъэгум ит. Президентэу Владимир Путиным зэрэхигъэунэфыкIыгъэмкIэ, курортхэм хэхъоныгъэ ягъэшIыгъэныр зэпхыгъэр ахэм медикэ-социальнэ мэхьанэ зэряIэ закъор арэп, ахэм экономикэм зыкъырагъэIэтын, транспорт инфраструктурэм, фэIо-фашIэ­хэм зарагъэушъомбгъун алъэ­кIыщт. Илъэс псаум цIыфхэм япсауныгъэ ахэм ащагъэпытэ. Коммерциализацием ыпкъ къи­кIыкIэ хэгъэгум исанаториехэмрэ икурортхэмрэ азыныкъо нахьыбэмэ яIофшIэн нэмыкIэу агъэпсы хъугъэми, Адыгеим ахэр къыщызэтенэжьыгъэх.

Мыекъуапэ дэт бальнеологическэ IэзапIэу йодистэ-бромистэ минералыпсыр зыщагъэфедэрэри, медицинэ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Даутэ Юрэ иклиникэу етIэ шхъуантIэкIэ зыщыIазэхэрэри IэкIыб къэралыгъохэм къарыкIхэрэ цIыфхэми агу рехьых. Санаторие-профилакториехэу «Лесная сказка», «Лагонаки», «Курджипс», «Кавказ», «Анастасия», «Шапсуг», «Солнышко», «Росинка», «Горная» зыфи­Iохэрэм ыкIи нэмыкIхэм Iоф ашIэ. Ау къэIогъэн фае фэIо-фашIэхэм ягъэцэкIэнкIэ, технологиехэм, оборудованием якъыз­IэкIэгъэхьанкIэ ищыкIэгъэ амалхэр зэрэзэрамыхьэхэрэр, джырэ шапхъэхэм адиштэу ахэр зэрамыгъэкIэжьхэрэр.

Адыгеим иминералыпсхэм шIуагъэу апылъым ехьылIэгъэ къэбархэр икъоу цIыфхэм зэраIэкIэмыхьэрэм фэIо-фашIэу зэхащэхэрэм закъырагъэIэтырэп, инвестициехэр нахьыбэу мы Iофым къыхалъхьаным фэIорышIэхэрэп.

Санаториехэр, курортхэр ащыгъэпсыгъэнхэмкIэ, лыжэкIэ къушъхьэхэм къащычъыхьэгъэнымкIэ Адыгеим икъушъхьалъэ­хэм чIыопс амал дэгъухэр яIэх. Тиреспубликэ бальнеологическэ амал дэгъухэр зэриIэхэм ишIуа­гъэкIэ хэгъэгум исхэм япсауныгъэ зыщагъэпытэн алъэкIыщт санаториехэмрэ курортхэмрэ зыщаушъомбгъу. Адыгеим чIы­опс дахи, минералыпсхэри, етIэ Iэзэгъухэри иIэх, щайхэри, Iэзэгъу уцхэри бэу къыщэкIых. Лэгъо-Накъэ иIэгъо-благъо сероводороднэ, углекислэ, сульфатнэ-карбонатнэ, кальциевэ-натриевэ, радоновэ, азотнэ-метановэ псыхэр къыщы­чIэчъых. Ащ фэдэ псыкъычIэчъы­пIэхэу икъоу зэтемыгъэпсыхьагъэхэри республикэм исхэм къызфагъэфедэх.

Минералыпс лъэпкъ зэфэшъхьафхэмкIэ Адыгеир бай. Мые­къопэ районым икъушъхьэлъэ чIыпIэхэу минералыпс лъэпкъ зэфэшъхьафхэр къызыщычIэчъхэрэм афэдэхэр Урысыем иб­гъо­тэщтхэп. Лэгъо-Накъэ икъушъ­хьэтхыхэм къащежьэхэрэ чIычIэгъыпсхэу мылылъэхэми, гъочIэгъ­хэми къапхырычъыхэ­рэм газхэри минералхэри зыпкъыращэх, псы фабэ хъугъэхэу ахэр псыхъо кIэйхэм къащычIеутыжьых.

Специалистхэм зэралъытэ­рэмкIэ, дунэе мэхьанэ зиIэ курорт щыгъэпсыгъэнымкIэ Лэгъо-Нэкъэ тешъом амалхэр зэкIэ иIэх. Тиреспубликэ Iэзэгъупсхэр ихъоих. Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым экономикэмрэ зекIонымрэкIэ икафедрэ идоцентэу, педагогическэ шIэныгъэ­хэмкIэ кандидатэу И. В. Бормотовым мы IофыгъомкIэ материалыбэ къыгъэхьазырыгъ. Республикэм исанаторие-курорт комплекс зызэрэрагъэушъомбгъущт генеральнэ схемэр къыхахы зыхъукIэ ахэр къызфагъэ­федэнхэ алъэкIыщт. Ащ нэмыкIэу исп унэхэр, гъочIэгъхэр, псыкъефэххэр, къушъхьэхэу Фыщт, Ошъутен, Абэдзэщ, Джэмарыкъу, ЧIыгъушъэ, ТIыбг, ТхьачI ыкIи нэмыкIхэр зэритхэм тиреспубликэ нахь цIыфыбэ къызыфащэ. ЧIыопсым идэхагъи, икъэбзагъи Iэзэгъу зэрэхъурэр къэIогъэн фае.

Зы лъэхъанэ горэм народнэ депутатхэм яхэку Совет иисполком Адыгеим исанаториехэмрэ икурортхэмрэ язегъэу­шъомбгъун епхыгъэ Iофыгъом хэплъэгъагъ, ащ паекIэ къулыкъу гъэнэфагъи зэхащэгъагъ. Рес­публикэм иминеральнэ-сырьевой амалхэм язэгъэшIэнкIэ, иIэзэпIэ чIыпIэхэм ягъэунэфынкIэ, цIыфхэм япсауныгъэ зыгъэпытэхэрэ учреждениехэм хэхъоныгъэ языгъэшIыщт политикэ зыкIым ипхырыщынкIэ мы къулыкъум Iофышхо зэшIуихыгъ. Ау мылъку зэрэщымыIэм, экономикэ реформэу хэгъэгум щыкIуагъэм зигугъу къэтшIыгъэ къулыкъум иIофшIэн къызэтырагъэуцуагъ.

Адыгэ Республикэм ина­хьыжъхэм я Совет хэтхэм зэра­лъытэрэмкIэ, Адыгеим исанаториехэмрэ икурортхэмрэ зязыгъэушъомбгъущтхэ инвесторхэр къэгъотыгъэнхэм пае республикэм псауныгъэр къэу­хъумэгъэнымкIэ и Министерствэ дирекцие е гъэIорышIэпIэ гъэ­нэфагъэ щызэхэщэгъэн, Адыгэ Республикэм иминистрэхэм я Кабинет ар епхыгъэн фае.

А дирекцием научнэ-ушэтэкIо проект организациехэм гъусэныгъэ адишIын, Адыгеим иминералыпсхэм къэралыгъо мэхьанэ ратынымкIэ ищыкIэгъэхэ материалхэр къыгъэхьазырынхэ, Урысыем исанаториехэмрэ икурортхэмрэ хэхъоныгъэ зэрарагъэшIыщт программэм хэлэжьэнхэмкIэ амалхэр зэрихьанхэ фае. Джащ фэдэу а дирекцием ипшъэрылъыщтхэм ащыщ минеральнэ псыкъычIэщыпIэхэр зыдэщыIэхэ шъолъыр­хэм ягъэнэфэнкIэ техническэ документациер гъэхьазырыгъэныр, минералыпсхэмкIэ промышленнэ запасэу щыIэхэм афэгъэхьыгъэ тхылъхэр Урысыем ипсыхъохэм ягъэфедэн фэгъэзэгъэ комитетым къыщыгъэшъыпкъэжьыгъэнхэр, промышленнэ амалхэр къызфагъэ­федэхэзэ, Адыгеим иIэзэгъупс­хэр бэшэрэбхэм арыгъэхъогъэн­хэр, научнэ организациехэр игъусэхэу республикэм ичIыпIэхэм ащыщхэр IэзэпIэ чIыпIэхэм ахэлъытэгъэнхэмкIэ ма­териалхэр къэгъэхьазыры­гъэнхэр, IэзэпIэ чIыпIэхэмрэ курортхэмрэ ягъэфедэнкIэ IэкIыб къэралыгъохэм арысхэ тилъэпкъэгъухэм ямылъкуи къызфэгъэфедэгъэнхэр.

Дирекцием къыгъэхьазырырэ материалхэр иIэубытыпIэу Адыгэ Республикэм IофшIэнымрэ экономикэ хэхъоныгъэмрэкIэ и Министерствэ республикэм изыгъэпсэфыпIэхэм, иIэзэпIэ чIыпIэхэм зягъэушъомбгъугъэным, Iэзэгъупсхэр бэшэрэбхэм арыгъэхъогъэнхэм ыкIи Iугъэ­кIыгъэнхэм япхыгъэ проектхэр анахьэу анаIэ зытырагъэтырэ инвестиционнэ проектхэм ахигъэхьанэу.

ГъукIэлI Нурбый. Нахьыжъхэм я Совет итхьа­мат.