Бэдзэогъум и 29-м гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжь-физикэу, общественнэ IофышIэшхоу, фитыныгъэм иухъумакIоу, гупшысэкIо-шъыпкъаIоу Андрей Дмитриевич Сахаровыр къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ апэрэ Iэнэ хъураер щыIагъ. Ар зыгъэхьазырыгъэр ыкIи зэхэзыщагъэр тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, отделым ипащэу Ацумыжъ Казбек.

Iофтхьабзэм хэлэжьагъэх ин­ститутым иIофышIэхэр, АКъУ-м икIэлэегъаджэу, шIэныгъэлэжьэу Нэджыкъо Схьатбый, Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым иIофышIэу Н. Н. Стар­ковыр, нэмыкIхэри.

Iэнэ хъураер къызэIуихыгъ Ацумыжъ Казбек. Ащ къызэриIуа­гъэмкIэ, Iэнэ хъураер зэхэщэгъэныр къызыпкъырыкIыгъэр илъэситIукIэ узэкIэIэбэжьмэ Урысыем и Президентэу В. В. Путиным зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу, академикэу, акъылышхо­рэ къэрарырэ зыкъолъыгъэ А. Д. Сахаровыр илъэси 100 зэрэ­хъурэр зэфэдэкIэ Урысыем ыкIи ащ хэхьэрэ шъолъырхэм зэрифэшъуашэу ащыхэгъэунэфыкIыгъэ­ным зэрэкIигъэтхъыгъэр ары. Ащ елъытыгъэу мэфэкI пIалъэм ехъулIэу Iэнэ хъураер 4 хъоу зэрагъэхьазырыгъэр, 2-р зэхэтэу непэ зэрашIырэр къыIуагъ. Институтым идиректор игуадзэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Биданэкъо Марзият гущы­Iэр зыретым, игуапэу мэфэкI зэхахьэм хэлажьэхэрэм ар къа­­фэгушIуагъ, пандемием ыпкъ къикIэу бэшIагъэу зэхэмыхьажьыщтыгъэхэми, Хэгъэгум, цIыф­лъэпкъым апае мыпшъыжьэу Iофышхо зылэжьыгъэ шIэныгъэлэжь гъэшIэгъонэу, зишIэныгъэ­кIи, зицIыфыгъэ къэраркIи зып­шъэ укIонэу щымыт Андрей Сахаровыр къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъугъэр, ащ фэгъэ­хьыгъэу къызэрэгущыIэщтхэр, хэти иеплъыкIэ къыIон зэрилъэ­кIыщтыр агу къыгъэкIыжьыгъэх. Ащ ыужым Марзият къиIотыкIы­нэу «А. Д. Сахаров – гуманист, ученый, гражданин» зыфиIорэр къышIыгъ. Ащ Сахаровым икъэ­хъукIэ, иеджакIэ, къыдэхъугъэр ыкIи ыгукIэ Iофышхоу ылэжьыгъэм рищэхэу, ышIагъэмкIэ зэрэкIэгъожьыгъэр, цIыфлъэп­къым утынышхо къодыер арымырэу, аджал мыгъуаер ядернэ Iашэм къызэрэфихьыщтыр зэхи­шIэпагъэу, цIыфым ифитыныгъэ­хэм яухъумэнкIэ, якъызэтегъэ­нэнкIэ Iофышхо зэрилэжьыгъэр къыIотагъ.

Андрей Сахаровыр жъоныгъуа­кIэм и 21-м, 1921-рэ илъэсым Москва къыщыхъугъ. Ятэу Дмитрий зэлъашIэрэ адвокатыгъ, музыкальнэ сэнаущыгъэ ин хэлъыгъ, музыкальнэ ыкIи физикэ-математическэ гъэсэныгъэ зэригъэгъотыгъагъ. Москва иапшъэрэ еджапIэхэм физикэмкIэ ащыригъаджэщтыгъэх. Педагогическэ институтэу В. И. Ле­ни­ным ыцIэ зыхьэу Москва дэтым ипрофессорыгъ, физикэмкIэ тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх. КIалэм янэу Екатеринэ урым лъэпкъыгъ, дзэкъулыкъушIэ унагъо къихъухьэгъагъ. Ащ Москва дворянскэ институтым гъэсэныгъэ щызэригъэгъотыгъагъ ыкIи гимнастикэр илъэс заулэм еджэпIэ заведением ащыщ щаригъэхьыщтыгъ. Андрей ынэгу имызакъоу, ишэнкIи янэ фэдагъ – зыфырикъужьын ылъэкIы­щтыгъ ыкIи дымыIу-Iупытагъ.

КIалэм игупшысэ зэтеуцонымкIэ анахь зишIуагъэ къекIыгъэр зыщыпсэущтыгъэхэ унэм зэфы­щы­тыкIэу щыряIагъэр ары. Коммунальнэ унэшхоу зэрысыгъэхэм чIэсыгъэм янахьыбэр зэIахьылыгъ. Унэм шэн-хэбзэ пытэхэр унэгъошхо пытэм фэдэу илъыгъэх, зыр зым фэсакъы­жьэу, зэдеIэжьхэу, Iахьылныгъэ зэфыщытыкIэ зэфыряIагъ. Мы уахътэр ары литературэм ыкIи наукэм фэщэныгъэу афыриIэр зызэхишIагъэр.

Илъэс 12 охъуфэ кIалэр унэм исыгъ, физикэр, математикэр ятэ ригъашIэщтыгъ. Я 7-рэ классым ихьэгъагъ еджапIэм зэкIом. Джарэу ны-тыхэм акъо советскэ обществэм ижъалымыгъэ рамыгъашIэ ашIоигъуагъ. Мы уахътэм Сахаровым А. С. Пушкиным ипоэзие лъэшэу зыфикъудыи­гъагъ. Я 10-рэ классым зынэсым, кIалэм математикэр ыгъэ­тIылъи, физикэм пыхьагъ. Ятэ лъэшэу физикэм пылъыгъ, кIа­лэри ащ илъагъо рыкIуагъ. Московскэ университетым физикэмкIэ ифакультет чIэхьэ, ау зэошхор къызежьэм, университетыр Ашхабад агъэкощыгъагъ. 1941-рэ илъэсым Сахаровым военнэ заводэу Ульяновскэ дэтым Iоф щишIагъ, 1944-рэ илъэсым ыкIэм СССР-м шIэныгъэхэмкIэ иакадемие физикэмкIэ иинститут иаспирантурэ заочнэу чIэхьэ, етIанэ – 1945-рэ илъэсым ыублапIэ очнэу еджэ мэхъу. А. Д. Сахаровым научнэ Iэшъхьэтетэу иIагъэр шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэу Игорь Евгеньевич Тамм. Илъэсищ ащ тешIагъэу Сахаровым кандидат диссертациер къыухъумагъ. И. Е. Тамм игъоу зэрилъэгъугъэу, темэу «Ядернэ кIуачIэхэм ятеорий» зыфиIорэм Iоф дишIэныр ригъэ­жьагъ. 1948-рэ илъэсым Андрей Сахаровыр шIэныгъэлэжь купэу термоядернэ Iашэр зэзыгъашIэу Курчатовыр зипэщагъэм хагъэ­хьагъ, лIым псынкIэу гу лъитагъ наукэм гений къызэрэхэхьагъэм.

1953-рэ илъэсым водород бомбэр апэрэу заушэтым, А. Са­харовыр илъэс 32-рэ ыныбжьэу академик хъугъэ, Сталинскэ премием илауреат ыкIи Социалистическэ IофшIакIэм и ЛIыхъужъыцIэр къыфагъэшъо­шагъ. Иапэрэ премиекIэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэшхо ашIынэу ахъщэр аритыгъагъ. Сахаровыр ядернэ бомбэхэу 1953-рэ, 1955-рэ илъэсхэм къагъэуагъэхэм яшIын ишъыпкъэу хэлэжьагъэхэм ащыщыгъ. Мы охътэ дэдэм шIэныгъэлэжьым термоядернэ синтезыр зэрэуушэтыщтыр зэрегъашIэ ыкIи ядернэ Iашэм щынэгъошхоу цIыфлъэпкъымкIэ епхыгъэри я 50-рэ илъэсхэм лъэшэу зэхишIагъ, идунэееплъыкIи зэблихъугъ, общественнэ Iофы­шхоу мы Iашэм пэшIуекIорэр чанэу ыгъэцэкIагъ. 1958-рэ илъэсым А. Д. Сахаровым истатья инитIу ядернэ къэгъэонхэм цIыфым ипсауныгъэ яягъэ зэрекIырэр къащиIуагъ.

Ядернэ Iашэм дунаир рижъы­кIын зэрилъэкIыщтыр шIэныгъэлэжьым шъхьэихыгъэ къышIыгъ. 1961-рэ илъэсым, чъэпыогъум и 30-м «Царь-бомбэу» къагъэуа­гъэм ащ фэдэ зэфэхьысыжьыр къыпкъырыкIыгъ. Ежь Iашэм ишIын хэлэжьагъэми, ащ хьазабэу къыхьын ылъэкIыщтыр къызыгурэIом, зыфэежь щымыIэу, чанэу мы Iашэр щыгъэзыегъэн зэрэфаер тыдэкIи къыщиIо­щтыгъ. Мы Iофым имызакъоу, лажьи- хьакъи зимыIэу агъэпщынэхэрэр шъхьафит шIыжьыгъэнхэм Сахаровыр къыфэджэ, 1968-рэ илъэсым тхылъэу «Размышления о прогрессе, мирном сосуществовании и интеллектуальной свободе» ытхыгъ, IэкIыб къэрал прессэм ар къыхиутыгъ. Сахаро­выр IофшIэным къыIуагъэкIыгъ, 1970-рэ илъэсым щегъэжьагъэу имафэ пэпчъ цIыфым ифитыныгъэ фэбэнэгъэным ыкIи къэу­хъумэгъэным афэгъэзэгъагъ. УкIыр техыгъэн фаеу елъытэ, цIыфым ифитыныгъэхэмкIэ Мос­ковскэ комитетым икIэщакIохэм ащыщ мэхъу. 1975-рэ илъэсым мамырныгъэмкIэ Iофышхоу ылэ­жьырэм пае Нобелевскэ шIухьаф­тын къыратыгъ. ЯтIонэрэ ишъхьэ­гъусэу Елена Боннэр лIым илекциеу «Мир. Прогресс. Права человека» зыфиIорэм къеджагъ, ащ Сахаровым нафэу къыщыхигъэщыгъ гупшысэ шъхьэ­Iищыр пытэу зэрэзэпхыгъэхэр. Афганистан советскэ дзэкIолIхэр зэрэрагъэхьагъэхэр 1979-м ыумы­сыгъ.

Щылэ мазэм и 8-м, 1980-рэ илъэсым А. Д. Сахаровым иеплъыкIэхэм япхыгъэу СССР-м иправительственнэ наградэхэр ыкIи академикыцIэр: Лениным иорден, Социалистическэ Iоф­шIакIэм и ЛIыхъужъыцIи 3-р, Ленинскэ къэралыгъо премиери тырахыгъэх, Сахаровыр плъэни кIони фимытэу, ишъхьэгъусэ игъусэу къалэу Горькэм щагъэтIысыгъ, чэщи мафи ренэу КГБ-р лъыплъэщтыгъ, щэгъогогъо зэрэнэкIыщтыр аригъэшIагъ, мэфи 178-рэ джащ фэдэу мышхэу ыкъудыигъ.

Тыгъэгъазэм, 1986-рэ илъэсым М. С. Горбачевым иуна­шъокIэ Сахаровыр Москва къащэжьыгъ. Наградэхэр къыратыжьых, ау ежьым ахэр щегъэзы­ех, «къэрар зиIэ хьапсэдэсхэр» къычIатIупщыжьынхэм кIэдэу.

1988-рэ илъэсым Сахаровыр обществэу «Мемориал» зыфи­Iорэм итхьаматэу хадзыгъ. СССР-м инароднэ депутатэу агъэнафэ. «Союз Советских Республик Европы и Азии» зыфиIорэ Конституцием ипроект зэхегъэуцо, ау ар аштэнэу игъо имыфагъэхэу идунай Сахаровым ыхъожьыгъ. 1989-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 14-м ар Москва щылIагъ.

Iэнэ хъураем ятIонэрэ къиIо­ты­кIынэу «А. Д. Сахаров и борьба за открытость советского общества» зыфиIорэр тарихъ шIэныгъэлэжьэу Ацумыжъ Казбек къыщишIыгъ. Iофтхьабзэм яшIошIхэр къыщаIуагъэх Адыгэ къэралыгъо университетым итарихълэжьэу С. Нэджыкъом, Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым иIофы­шIэу Н. Старковым, нэмыкIхэми. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым джыри А. Д. Сахаровым итворчествэ, игупшысэхэм афэгъэхьыгъэу Iэнэ хъурэитIу щыкIонэу рахъухьэ.

Мамырыкъо Нуриет.