Адыгеимрэ Темыр Кавказымрэ ащызэлъашIэрэ къэралыгъо ыкIи об­ще­ственнэ IофышIэшхоу ЛIыIужъу Адам Хъусен ыкъом 2021-рэ илъэсым бэдзэогъум ыныбжь илъэс 70-рэ зэрэхъурэр хигъэунэфыкIыщт.

IофшIэным зыIэ екIурэ зэшъхьэгъусэхэу ЛIыIужъу Хъусенрэ Маретрэ зэдагъэпсыгъэ унагъоу къуаджэу Тэхъутэмыкъуае щы­псэущтыгъэм 1951-рэ илъэсым бэдзэогъум и 23-м Адам къихъу­хьагъ. Зэоуж илъэс къинхэм ащ янэ-ятэхэр зыуж итыгъэхэр, Адыгеим ис пстэуми афэдэу, фашист техакIохэм къытфахьыгъэ зэрарышхомрэ зэщыкъоныгъэхэмрэ нахь псынкIэу зыпкъ рагъэуцожьынхэр ары. Ахэр чIыпIэ колхозым хъупхъэу щылажьэщтыгъэх.

Ятэу Хъусен Лыужъый ыкъом (1925 — 1953) зэо ужым Рос­тов-на-Дону дэт финанс-экономикэ институтыр къыухыгъагъ ыкIи районым финансхэмкIэ иотдел ипащэу щытыгъ. Янэу Марет Даутэ ыпхъум (1927 — 2010) Краснодар къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым тари­хъымкIэ ифакультет къызеухым ыуж кIэлэегъаджэу, еджапIэм идиректорэу щытыгъ, идеологическэ IофышIэ цIэрыIуагъ, КПСС-м ирайком идеологиемкIэ исекретарыгъ, райисполкомым культурэмкIэ иотдел ипэщагъ, район гъэзетым иредакторыгъ, зэрэ Адыгееу лъытэныгъэ ин фашIыщтыгъ. «Адыгэ Респуб­ликэм изаслуженнэ журналист» зыфиIорэ щытхъуцIэр ащ къыфагъэшъошэгъагъ.

Адам фэгъэкIотэныгъэ лыягъэ фамышIэу апIущтыгъ, Iоф­шIэным ыгуи ыIи екIунэу агъа­сэщтыгъ. Гурыт еджапIэу ичылэ гупсэ дэтыр къызеухым ыуж Пшызэ къэралыгъо университетым филологиемкIэ ифакультет чIэхьагъ. Ежь лъэшэу шIои­гъуагъ Москва дэт къэралыгъо университетым журналистикэмкIэ иотделение чIэхьанэу, ау янэ ишIоигъоныгъэ блэкIыгъэп.

1973-рэ илъэсым университетыр дэгъоу къыухыгъ. КIэлэеджакIоу зыщэтми, зэстудентми еджэным имызакъоу, общественнэ Iофхэми Адам чанэу ахэлажьэщтыгъ. Партийнэ ыкIи къэралыгъо IофшIэнымкIэ IэнэтIэ зэфэшъхьафхэр А.Хъ. ЛIы­Iужъум ыгъэцэкIагъэх, научнэ учреждением ипэщэ IэнатIи нэсыгъ.

Адам апэдэдэ IофшIэныр зыщиублагъэр Краснодар ары. Хэгъэгум икъыблэ ипредприятие анахь инхэм ащыщэу ЗИП-м (зэрашыхэрэ приборхэр къэзышIырэ заводым) культурэмкIэ и Унэ научнэ атеизмэмкIэ ика­бинет ипащэу щытыгъ. Нэбгырэ мин пчъагъэ зыщылэжьэрэ заводым лекциехэм къащяджэнхэмкIэ, цIыфхэр жъугъэу зыхэлэжьэхэрэ Iофтхьабзэхэр тэрэзэу регъэкIокIыгъэнхэмкIэ чанэу ащ зыкъыгъэлъэгъуагъ. ЕтIанэ обществэу «ШIэныгъ» зыфи­Iорэм икрай организацие иреферентэу ар агъэнафэ. Нэужым КПСС-м и Краснодар крайком илектор купмэ ахагъахьэ. 1986-рэ илъэсым гъэтхапэм КПСС-м и Октябрьскэ райком пропагандэмрэ агитациемрэкIэ иотдел ипащэу мэхъу. 1989-рэ илъэсым мэкъуогъум КПСС-м и Октябрьскэ райком иятIонэрэ, нэужым иапэрэ секретарэу агъэнафэ. А.Хъ. ЛIыIужъур кIэщакIо фэхъу­гъагъ Октябрьскэ районымрэ ащ игупчэрэ цIэу Тэхъутэмыкъуаер афаусыжьыным. 1991-рэ илъэсым шышъхьэIум щыIэгъэ хъугъэ-шIагъэхэм апкъ къикIэу СССР-р зызэбгырэзым, КПСС-м Урысыем Iоф щишIэныр амыдэжь зэхъум, Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым (джы Т.М. КIэращэм ыцIэкIэ щыт АРИГИ-м) социологиемрэ прогнозированиемкIэ исектор инаучнэ IофышIэу тIэкIурэ щытыгъ.

Урысые къэралыгъом ихэхъо­ныгъэкIэ, лъэпкъ зэфыщытыкIэхэр нахьышIу шIыгъэнхэмкIэ, Адыгэ автоном хэкум истатус зыкъегъэIэтыгъэнымкIэ, бэдзэр зэфыщытыкIэхэм атехьэгъэнхэмкIэ, Президентыр хэдзыгъэ­нымкIэ, адыгэ лъэпкъым итарихъкIэ апэрэу Адыгэ Респуб­ликэм и Апшъэрэ Совет ихэ­дзынхэр зэхэщэгъэнхэмкIэ ыкIи нэмыкI IофтхьабзэхэмкIэ а лъэхъаныр жъотэу шытыгъ. А общественнэ-политикэ хъугъэ- шIагъэхэм ЛIыIужъу Адам чанэу ахэлэжьагъ. Советскэ Социалистическэ Республикэу Адыгеим и Апшъэрэ Совет, нэужым Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм ядепутатэу ар хадзыгъагъ. Апэрэ зэIугъэкIэгъумкIэ Адыгэ Респуб­ликэм и Апшъэрэ Совет иапэрэ сессиеу 1992-рэ илъэсым гъэтхапэм и 17 – 27-м щыIагъэм Адыгэ Республикэм и Апшъэрэ Совет и Тхьаматэу ар щыха­дзыгъагъ. А сессиер ары Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо тамыгъэхэр – быракъыр, гербыр, гимныр зыщаухэсыгъэхэр. Урысые Федерацием инэмыкI шъолъырхэм афэдэ фитыныгъэ­хэр зиIэ шъолъырэу Адыгеир хъугъэ.

А.Хъ. ЛIыIужъумрэ Адыгэ Республикэм иапэрэ Президен­тэу А.А. Джарымэмрэ 1993-рэ илъэсым Москва аIапэ щыкIа­дзэжьыгъагъ хабзэм ифедеральнэ къулыкъухэмрэ федерацием исубъектхэмрэ яполномочиехэр зэтеутыгъэнхэм ехьылIэгъэ Федеративнэ Зэзэгъыныгъэм. 1995-рэ илъэсым гъэтхапэм и 10-м Адыгэ Республикэм и Конституцие аштэгъагъ.

2001-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 18-м къыщегъэжьагъэу 2007-рэ илъэсым мэзаем нэс А.Хъ. ЛIыIужъур Урысые Федерацием и Федеральнэ ЗэIукIэ ФедерациемкIэ и Совет хэтыгъ Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм ыцIэкIэ. Социальнэ политикэмкIэ Комитетым ар хагъэхьэгъагъ, Федерацием иIофхэмкIэ ыкIи регион политикэмкIэ Комитетым итхьаматэ игодзагъ, ФедерациемкIэ Советым иIофшIэн уплъэкIугъэ­нымкIэ Комиссием хэтыгъ.

2007-рэ илъэсым Урысые Федерацием и Федеральнэ ЗэIукIэ ФедерациемкIэ и Совет и Тхьаматэ иупчIэжьэгъоу ар агъэнэфагъ, Урысые ФедерациемкIэ я 3-рэ класс зиIэ къэралыгъо советникыцIэр къыфагъэ­шъошэгъагъ.

2007-рэ илъэсым тыгъэгъа­зэм къыщегъэжьагъэу 2016-рэ илъэсым тыгъэгъазэм нэс УФ-м и Президент Къыблэ федеральнэ шъолъырымкIэ и Полномочнэ лIыкIо иаппарат АР-мкIэ ифедеральнэ инспектор шъхьа­Iэу щытыгъ.

Сыд фэдэ Iоф ыгъэцэкIагъэми, тыдэ щыIагъэми, ишIэныгъэ­хэм зэрахигъэхъощтым ренэу ар ыуж итыгъ. 1991-рэ илъэсым гъэIорышIэн IофхэмкIэ Урысые академиеу къалэу Москва дэтым политологиемкIэ ифакультет къыухыгъ. Ащ нэужым Москва дэт социальнэ университетым июридическэ факультет (2001-рэ илъэсым) къыухыгъ. 1995-рэ илъэсым мэкъуогъум Урысые Федерацием и Президент дэжь къэралыгъо къулыкъумкIэ академиеу щыIэм гъэ­хъагъэ хэлъэу къыщигъэшъыпкъэжьыгъ философиемкIэ кандидат диссертациеу «Проблемы социальной справедливости в процессе перехода к рыночной экономике: философско-социологический анализ» зыфиIорэр. 2011-рэ илъэсым Ростов-на- Дону къыщигъэшъыпкъэжьыгъ философие доктор диссерта­циеу «Конструирование российской коллективной идентичности: социально-философский анализ» зыфиIорэр.

ЛIыIужъу Адам ащ фэдиз гъэхъагъэу ышIыгъэм иIахь хэлъ ишъхьэгъусэу Нуриети. Ренэу ащ ыгу къызэрэдищэещтым пылъыгъ. Зэдагъотыгъэ пшъэшъищри (Дариет, Данизет, Джэнэт), акъоу Айтэчи гъогу тэрэз тещэгъэнхэмкIэ, къамыгъэукIытэжьынхэмкIэ ны-тыхэм япшъэрылъ дэгъоу агъэцэкIагъ.

А.Хъ. ЛIыIужъум сыд фэдэ IэнатIэ къыфагъэшъошагъэми, гуетыныгъэ фыриIэу ыгъэцэ­кIагъ, шIэныгъэ куоу иIэри дэгъоу къышъхьэпагъ. Политическэ щыIакIэм къыхэхъухьэрэ хъу­гъэ-шIагъэхэм зэпэщэчыныгъэрэ акъылыгъэрэ хэлъэу якIолIагъ. Ренэу ынаIэ зытыригъэтыщтыгъэр Конституциер мыукъогъэныр, цIыф лъэпкъ зэфэшъхьаф­хэм къахэкIыгъэхэр мамырэу, зэгурыIохэу зэдэпсэунхэр ары.

Общественнэ ыкIи къэралыгъо Iофышхоу А. Хъ. ЛIыIужъум ыгъэцэкIагъэм хабзэм ифэшъо­шэ уасэ къыфишIыгъ: Урысые Федерацием и Президентэу Владимир Путиным и Рэзэныгъэ тхылъ (2011), Урысые Федерацием и Федеральнэ ЗэIукIэ и Щытхъу тхылъхэр (2001, 2007), орденэу «Хэгъэгум ыпашъхьэ гъэхъагъэу щыриIэхэм апай» зыфиIорэм имедалэу я II-рэ степень зиIэр (2016) ыкIи нэмыкIхэр. Ау ежь Адам анахь шIолъапIэр Адыгэ Республикэм иапшъэрэ тынэу медалэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэр ары. Адыгэ Республикэм къэра­лыгъо гъэпсыкIэ иIэ хъуным, парламентаризмэм ылъапсэхэр пытэнхэм иIахьышхо зэрахи­шIыхьагъэм пае ар къыфагъэшъошагъ. Шъугу къэдгъэкIыжьын: Конституционнэ комиссием и Тхьаматэ игуадзэу ЛIыIужъур щытыгъ, республикэм и Конституцие ипроект чанэу Iоф дишIагъ, 1993-рэ илъэсым Урысыем и Конституциеу аштэгъагъэм иположение шъхьаIэхэр адиштэнхэм тегъэпсыхьагъэу макIэп зэшIуи­хыгъэр.

2017-рэ илъэсым гъэтхапэм Адыгэ Республикэм ипащэхэм ЛIыIужъу Адам игъо къыфалъэ­гъугъ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т.М. КIэращэм ыцIэкIэ щытым ипащэ хъуныр. 1929-рэ илъэсым къызэIуахыгъэгъэ институтыр зыщыIэ илъэсхэм къакIоцI гуманитар шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ Республикэм инаучнэ-ушэтэкIо, эксперт ыкIи просветитель гупчэ шъхьаIэ ар хъугъэ. Мыщ гуетыныгъэ фыряIэу щылэжьэрэ шIэныгъэлэжьхэм ахэтых бэу докторхэр ыкIи кандидатхэр, Адыгэ Республикэм ыкIи Урысые Федерацием шIэныгъэхэмкIэ язаслуженнэ IофышIэхэр, ресубликэ къэралыгъо шIухьафтынхэр къызыфагъэшъошагъэ­хэр. 1979-рэ илъэсым адыгабзэм, литературэм, тарихъым, культурэм япхыгъэ ушэтынхэмкIэ гъэхъагъэу ышIыгъэхэм апае орденэу «Знак Почета» зыфи­Iорэр институтым къыфагъэшъо­шагъ.

АРИГИ-м, Iо хэлъэп, лъэпкъ гъэсэныгъэм иуцункIэ ыкIи ихэхъоныгъэкIэ, бзэр, литературэр, фольклорыр, адыгэхэм ятарихърэ якультурэрэ зэгъэшIэгъэнхэмкIэ, научнэ кадрэхэр гъэхьазырыгъэнхэмкIэ Iофышхо ышIагъ. Ау уахътэр зы чIыпIэ итырэп.

Партийнэ, къэралыгъо ыкIи зэхэщэн IофхэмкIэ опытышхо зиIэ ЛIыIужъу Адам пшъэры­лъэу къыфашIыгъэр зыфэдэр зэхишIыкIызэ, уахътэм диштэу, отдел пэпчъ зэшIуихын фаем къыпкъырыкIызэ къызэрыкIоу щымыт Iофым ыуж ихьагъ.

Институтым иIофшIэн хэпшIыкIэу нахьышIум ылъэныкъокIэ зэхъокIыгъэ хъугъэ, научнэ ушэтынхэми непэкIэ нахь Iофыгъуабэ къызэлъаубыты. Анахь зигъо Iофыгъохэу къэуцугъэхэм ащыщых адыгабзэр, лъэпкъ шэн-зэхэтыкIэхэр къэухъумэгъэн­хэм, Адыгеим демографиемрэ экономикэмрэ алъэныкъокIэ иIофхэм язытет зэхэфыгъэным, этнотуризмэм ыкIи нэмыкIхэм япхыгъэхэр. Адыгэхэм яфольклор бай къэухъумэгъэнымкIэ, зэхэфыгъэнымкIэ ыкIи къыдэгъэкIыгъэнымкIэ IофшIэныр нахь агъэлъэшыгъ. Институтым адыгабзэмрэ культурэмрэ якъэухъумэнкIэ программэхэр, проект зэфэ­шъхьафхэр щызэхэгъэуцогъэнхэм пае IофышIэ купхэр щызэхащагъэх. Ахэм ащыщхэр агъэ­цэкIэгъахэх ыкIи республикэм инаучнэ, иобщественнэ купхэм осэшIу къафашIыгъ. Ащ фэдэ купхэр мы институтым иотдели 9-мэ ащызэхащагъэх. Апэрэ чIыпIэм агъэуцугъэр ныдэлъфыбзэм ихэхъоныгъэрэ икъэухъу­мэнрэ япхыгъэ Iофыгъохэр ары.

Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ икIэщакIоу институтым Проектнэ офис щызэхащагъ. Ар зыфытегъэпсыхьагъэр адыгабзэм икъэухъумэнкIэ ыкIи изэгъэшIэнкIэ лъэныкъуабэ къызэ­лъызыубытырэ екIолIакIэ къы­хэхыгъэныр ары. Научнэ, при­кладной, культурнэ проектыкIэхэу адыгабзэм икъэухъу­мэн епхыгъэхэр къыхэхыгъэнхэмкIэ а Проектнэ офисым амал дэгъухэр къытыщтых. А.Хъ. ЛIыIужъур ары Проектнэ офисым пащэ фашIыгъэр. Ащ игукъэкIыкIэ илъэс къэс Iофтхьабзэу «Адыгэ диктант» зыфиIорэр зэхащэ. Адыгэ Респуб­ликэм апэрэу «этноязыковой лагерькIэ» зэджэгъэхэ Iофтхьабзэр еджэпIэ-гъэпсэфыпIэ чIыпIэу «Горная легенда» зыфиIорэм щырекIокIыгъ. Респуб­ликэм икъэралыгъо къулы­къушIэхэу, зыныбжь икъугъэхэу, ныбжьыкIэхэу адыгабзэр зэзыгъашIэ зышIоигъохэм апае курсхэр зэхащагъэх. Респуб­ликэм иобщественнэ движениеу «Адыгэ Хасэм» шIэныгъэлэжьхэмрэ общественнэ Iофы­шIэ­хэмрэ Адыгеим ипсэупIэ зэфэшъхьафхэм арыс цIыфхэм аIуа­гъакIэх, Адыгэ Республикэм гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ пилотнэ еджэпIи 4 ыкIи кIэлэцIыкIу IыгъыпIэ 14 ыгъэнэфагъэх адыгабзэкIэ ре­нэу щыгущыIэнхэу, бзэр щызэрагъэ­шIэнэу. Адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэ язэгъэшIэнкIэ программи 6 зэхагъэуцуагъ. Урысые Федерацием гъэсэныгъэмкIэ и Министерствэ ипрограммэ шъхьаIэхэм я Реестрэ ахэр хагъэхьагъэх. ГущыIэм пае, проектэу «Адыгабзэр пIэлъэ кIэкIым зэгъэшIэгъэныр» зыфиIорэм игъэцэкIэн къыкIэ­кIуагъ егъэджэн-методикэ комплексэу «Сыбзэ — сидунай» зыфиIорэр. Адыгэ Республикэм щыпсэухэрэ кIэлэцIыкIухэу еджапIэм джыри мыкIохэрэр непэ ащкIэ рагъа­джэх. Адыгабзэм изэгъэшIэн нахь кIэгъэгушIугъэнхэм пае мультимедийнэ проектэу «Веселая адыгейская азбука» зыфиIорэр зэхагъэуцуагъ. Зэре­джэщтхэ тхылъ IэпыIэгъоу «Адыгэ мэкъэпчъ чэф» зыфи­Iорэр ащ къыкIэкIуагъ. КъэIог­ъэн фае ащ игъусэ мультимедийнэ гуадзэм адыгабзэр языгъэшIэрэ специалистхэм осэшхо къызэрэфашIыгъэр.

АдыгабзэкIэ зэнэкъокъухэр, КВН-хэр зэхэщэгъэнхэм, адыгабзэмкIэ анахь урок дэгъухэр къыхэгъэщыгъэнхэм лъэшэу анаIэ атырагъэты. Илъэсыбэрэ институтым адыгабзэмкIэ иотдел дунэе лъэгапIэм диштэу конференциехэр зэхищэнхэ амал имыIэу щы­тыгъ. Пащэм ишIуагъэкIэ мары джы илъэсищ хъугъэу бзэмкIэ отделым Дунэе научнэ-методологическэ конференциеу «Сохранение и развитие национального языка в условиях глобализации: современные методы и технологии» зыфиIорэр зэхещэ. Ащ хэлажьэх Абхъазым, Тыркуем, Германием, США-м, Къэбэр­тэе-Бэлкъарым, Къэрэщэе-Щэр­джэсым, Дагъыстан ыкIи Адыгэ Республикэм яшIэныгъэлэжь- хэр. Институтым ипащэ иIофшIэн­кIэ анахь лъэныкъо шъхьаIэхэм ащыщ археологием, антропологием, тарихъым, экономическэ демографием, фольклорым ыкIи этнологием афытегъэпсыхьэгъэ шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэхэр гъэхьазырыгъэнхэр. ШIэныгъэм ылъэныкъокIэ хэбзэ дахэхэу мы институтым чIэлъ хъугъэхэр зыгъэфедэн ыкIи лъызыгъэ­кIотэн, ахэм хахъо афэзышIын зылъэкIыщт кIочIакIэхэр гъэхьазырыгъэнхэ фае.

Уахътэм къыгъэуцурэ пшъэ­рылъхэм адиштэрэ пащэхэри, енэгуягъо, ежь лъэхъаным къе­гъэнафэхэкIэ. А.Хъ. ЛIыIужъур АРИГИ-м пащэ зыщыфашIыгъэ лъэхъаныр псынкIагъэу пфэIощтэп. Экономикэ секторымрэ наукэмрэ зыфытегъэпсыхьэгъэн­хэ фэе IофыгъуакIэхэр къэнафэщтыгъэх. ЦIыф лъэпкъхэм азыфагу илъ зэфыщытыкIэхэр, наукэмрэ къэралыгъомрэ язэпхыныгъэ нахь гъэпытэгъэн, Адыгэ Республикэм щыпсэурэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм якультурэ къэухъумэгъэн ыкIи нэмыкIхэм нахь лъэшэу анаIэ атырадзэн фэягъ.

А зигугъу къэтшIыгъэ пстэури институтым ипащэ иIоф­шIэнкIэ къыдилъытагъэх. Адыгэ лъэпкъым ыпашъхьэ ит пшъэ­рылъхэу пстэуми апэу зэшIохыгъэн фаехэм ягъэцэкIэн иIа­хьышхо хешIыхьэ шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием. КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щыт АРИГИ-мрэ арырэ гъусэныгъэ пытэ зэдыряIэу зэдэлажьэх.

Республикэм, правительствэм ыкIи общественнэ организациехэм зэпхыныгъэ пытэ адыриIэу ЛIыIужъу Адам иIофшIэн егъэ­псы. ЕкIолIэкIэ гъэнэфагъэхэр къыхэзыхын зылъэкIыщт, ямы­шIыкIэу щыт зэшIохыкIэ амалхэр зыгъэфедэнхэ зылъэкIыщт ныб­жьыкIэ кIуачIэхэм гугъэпIэ ин­хэр пащэм арепхых.

Институтым щылажьэхэрэр зэкIэ гуфэбэныгъэ хэлъэу ядиректор июбилей фэшI фэгушIох. Адыгеим щыпсэурэ цIыф лъэпкъыбэмэ яфедэ зыхэлъ Iофы­шхоу АРИГИ-м ыгъэцакIэрэм джыри нахь хэхъоным пае япа­щэ ренэу IэпыIэгъу фэхъунхэу агъэгугъэ.

Ацумыжъ Казбек.

Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор, КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щыт АРИГИ-м тарихъымкIэ иотдел ипащ.