Хэгъэгу зэошхор зыщыIагъэм илъэс пчъагъэ тешIагъэми, тинахьыжъхэм, тятэхэм, тятэжъхэм лIыхъужъныгъэу зэрахьагъэр, яхэгъэгу, яунагъохэр къаухъумэным пае апсэ емыблэжьхэу, къызэмыплъэкIыжьхэу пыим зэребэныгъэхэр гум икIырэп.

Мэкъуогъум и 22-м, 1941-рэ илъэсым къэралыгъом итари­хъ­кIэ анахь тхьамыкIэгъошхо къэзыхьыгъэ зэо жъалымыр къызежьагъэр илъэс 80 мыгъэ хъугъэ. Заом хэлэжьагъэхэм якIалэхэр непэ ныбжь зиIэ цIыфых, ау ягуапэу ятэхэм, яIахьылхэу заом щыфэхыгъэхэм, къэзыгъэзэжьхи щыIакIэр икIэ­рыкIэу гъэпсыжьыгъэным хэлэ­жьагъэхэм ягугъу ашIы. ЦIыкIу Кимэрэ Анзауррэ заом фэгъэ­хьыгъэ къэбарэу ятэ къафиIо­тэжьыщтыгъэхэр агу икIыжьырэп, ныбжьым хахъо къэс ащ мэхьанэу иIэр нахь зэхашIэ, къинэу зыхэтыгъэр анэгу къыкIэуцо.

ТицIыфхэм, тихэгъэгу яшъхьа­фитыныгъэ къэухъумэгъэным пае зышъхьамысыжьхэу нэмыц фа­шистхэм советскэ дзэкIолIхэр язэуагъэх. 1941-рэ илъэсым заор къызежьэм, ЦIыкIу Наныу икIэлитф дэкIыгъагъ, псэемыблэжьхэу пыим пэуцужьыгъэх, зэшищымэ янасып къыхьыгъ, псаоу къагъэзэжьыгъ, тIур хэ­кIодагъ.

— ИлъэсиплIым тIэкIу сы­къехъугъагъ сятэу Хьадж­мыхьамэт заом зэкIом, сыцIыкIугъ, ау непэ фэдэу къэсэшIэжьы Пшызэ тыращалIи, такIэлъыплъызэ зэрэдащыгъа­гъэхэр. Сабыищэу тянэ ты­къыIэкIани, чэщи мафи Iоф ышIэзэ заор текIыфэ тиIыгъыгъ. Бзылъфыгъэхэр заом мыкIуагъэхэми, ясабыйхэм атеубгъуа­гъэхэу, къин макIэп а лъэ­хъаным алъэгъугъэр. Заом щыIэхэм акIыб дэтхэу, хъулъфыгъэ Iофи, бзылъфыгъэ Iофи ашIэзэ сабыйхэр къаIэтыгъэх, унагъохэр къаухъумагъэх. Джащ фэдиз къи­ныр тянэ-тятэхэм алъэ­гъугъ, — къытфеIуатэ Кимэ.

Заом ипэублэ зэшищыри Урал Iашэхэр зыща­шIырэм ащэгъагъэх. Мэзыр рахыкIи, ащ хэтыхэу Iашэхэр ашIыщтыгъэх. Сыхьат 48-рэ зыгъэпсэфыгъо ямыIэу пушкэхэр зэрахьэщтыгъэх. Дезертирхэм яуна­гъохэр зэрагъэкIодыщтхэр радиом зэпымыоу къыIощтыгъэ. Заор зыщыкIохэрэ чIыпIэ­хэм кIонхэу рапорт атхи, пыим езэонхэу гъогу техьагъэх. Хьа­дж­­- мыхьамэт илъэсиплIым къы­кIоцI лIыхъужъныгъэ зэрихьэзэ чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащызэуагъ. Анахьэу зигугъу къы­шIыщтыгъэр Ленинградскэ шъолъырымкIэ къалэу Лодейное поле зыфиIорэм зэрэ­щызэуа­гъэр ары. Анахь жъалымыгъэ зыщызэрахьэщтыгъэ чIыпIэхэм ар ащыщыгъ. Чэщ- зымафэм бомбить ашIыщтыгъэ. Я 1061-рэ стрелковэ полкым хэтыгъ.

— ИлъэсиплI зэо лъэхъаным гъогоу къыкIугъэр, къехьылъэкIми зыдытимыгъэшIапэу къытфиIуатэщтыгъ. Къызыщытхъу­жьэу, ежь лIыгъэу заом щызэрихьагъэм къытегущыIэщтыгъэп. Щытхъур зыпилъхьэщтыгъэр ныбджэгъоу иIагъэхэр ары, ахэм ягугъу къышIы зыхъукIэ хэгупшысыхьэщтыгъэ. Анахьэу къахигъэщыщтыгъэр командирэу игъусэгъэ Кушъу Рэмэзан, ар къуаджэу Очэпщые щыщыгъ. 1944-рэ илъэсым мэкъуогъум и 22-м ар къаукIи, ыгъэтIы­лъыжьыгъагъ.

Щымыгъупшэжьэу, гум къинагъэу бэрэ къыIотэжьыщты­гъэр псыхъо чъэрэу «Свир» зыфиIорэр зэпачи пыим зэрэтебэнэгъагъэхэр ары. Пшызэ ишъомбгъуагъэ фэдизэу щы хъущтыгъэ а псыхъор. ЗэкIэми есыкIэ ашIэщтыгъэп, ашIохэ­лъагъэхэр онтэгъугъэх, псым учIи­хьан ылъэкIыщтыгъэ. Чъыг ихыкIыгъэхэр зэхапхэхи плот ашIыгъ. Ащ тесхэу зэпырыкIы­гъэх. Нэмыцхэр зычIэсыгъэхэ блендажым тебанэхи аштагъ. Гъомылапхъэ чIэлъэу залъэгъум гушIуагъэх, мэлакIэ лIэщтыгъэх. «Шъутебанэу зы мафэкIэ шъумышхэу, зэпышъущ», — къариIуагъ япащэу Рэмэзан. Чэщым загъэпсэфи, пчэдыжьым жьэу пыим тебэнэнхэу ежьагъэх. Командирыр апэ итэу «За Родину, за Сталина!», — ыIуи зежьэм, ынатIэ къеохи къау­кIыгъ. Снайперхэр чъыгхэм атесхэу къяшакIощтыгъэх. Зы советскэ офицер аукIы къэс ахэр агъашIощтыгъэх. Зытет чIыгум лагъымэхэр чIэлъхэу, упсэ зыщыхэкIыщтыр къэшIэ­гъоягъ, хьадэгъур ягъусагъ. Кушъу Рэмэзан загъэтIылъы­жьым, пчыхьэ нэс къежэхи ыпэкIэ лъыкIотэнхэу фежьэжьыгъэх. КомандирыкIэ къафа­шIыгъ. ЯтIонэрэ мафэм тятэ къауIагъ, мэзиплI фэдизрэ госпиталым зычIэлъ ужым ахэхьажьыгъ, бэ темышIэу ТекIоныгъэр къыдахи къагъэзэжьыгъ, — Кимэ къытфеIуатэ.

ГукIодыгъо чIыпIэхэм арыфэу къыхэкIыщтыгъэ, ау ахэм ашъхьэ илъыгъэр я Хэгъэгу къызэраухъумэщтыр, яшъхьэгъусэхэр, якIэлэцIыкIухэр псаухэу къызэрэнэщтхэр ары. Командирым ыIуагъэм зы лъэбэкъукIэ уб­лэкIынэу щытыгъэп, ыпэкIэ лъыкIуатэщтыгъэх, къызэкIакIо яIагъэп.

Хьаджмыхьамэт ышнахьы­жъэу Хьамосэ Берлин нэсы­гъэу, ТекIоныгъэр къызэрэдахыгъэр ишъхьэгъусэ къыфитхыгъ, ятIо­нэрэ мафэм жъоныгъуакIэм и 8-м перестрелкэм хэкIодагъэу телеграммэ къаIукIагъ. Ашна­хьыкIэ дэдэу Мышъэост Полтавэ нэсыгъэу къаукIыгъ.

Заом джащ фэдиз бэлахьэ цIыфхэм къафихьыгъ. ЦIыкIу Хьаджмыхьамэт заор заухым, икъуаджэу апэрэ Едэпсы­къуае медальхэр, орденхэр иIэ- хэу икъуаджэ къыгъэзэ­жьыгъ.

ЛIыгъэу заом щызэрихьагъэм ЛIыхъужъныгъэм иорден, «Жуковым имедаль», я II-рэ степень зиIэ орденэу хэгъэгу зэошхор заухыгъэм фэгъэхьыгъэр ыкIи нэмыкIыбэр къыфагъэшъошагъэх.

Зыщылажьэщтыгъэ колхозым IофшIэныр щыпидзэжьыгъ, пыим зэщигъэкъогъэ мэкъу-мэщыр зыпкъ изыгъэуцожьыхэрэм апэ итыгъ. Илъэс пчъагъэрэ щытхъу хэлъэу фермэм ипащэуи, ревизорэуи Iоф ышIагъ, нэужым щэф–щэжьым ыуж итыгъ.

— Сыныбжь хэкIуатэ къэс тятэ заом епхыгъэ игукъэкIыжьхэр, изекIуакIэхэр нахьыбэрэ сынэгу къыкIэуцох. Тэ, фронтовикхэм къакIэхъухьагъэхэм, лъэшэу тафэраз ыкIи тарэгу­шхо тилIыхъужъхэм, тауж къикIы­хэрэми ащымыгъупшэнхэу тыщэгугъы.

Илъэс 87-рэм идунай ыхъо­жьыгъ. Ишъхьэгъусэу Щамсэтрэ ежьыррэ кIэлитIурэ пшъэшъиплIырэ зэдагъотыгъ. Япшъэшъэ­жъыеу Рае илъэс 27-рэ нахь ымыныбжьэу идунай ыхъо­жьыгъ, Риммэ ибын-унагъокIэ Краснодар дэс, Рабихьат Адыгэкъалэ дэс, Розэ Мыекъуапэ щэпсэу, илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьымэ Урысыем изаслуженнэ врачыцIэр къыфагъэшъошагъ, медицинэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат. Анзаур иунагъо Мыекъуапэ дэс, Кимэ янэ-ятэхэм яунэ къинагъ. Едэпсыкъуае псычIэгъ зашIым Адыгэкъалэ къэгъэкощыжьыгъэ­хэу ащ щэпсэух. Непэ ахэми аныбжь хэкIотагъ, шъхьадж зыфэгъэзагъэр хьалэлэу агъэцакIэзэ, ящытхъу арагъаIозэ зыфэгъэзэгъэ Iофыр агъэцэ­кIагъ, унэгъо дахэхэр яIэх. Янэ-ятэхэр шIукIэ агу къэкIы­жьых, къакIэхъухьэрэ лIэужхэм къафаIуатэ.

ДЕЛЭКЪО Анет.