Мыекъуапэ иурам шъхьаIэхэм ащыщэу Пролетарскэм тет унэу 302-рэ зытедзагъэм тегъэпкIэгъэ мыжъо­бгъум мыщ фэдэ гущыIэхэр тетхагъэх: «Мы унэм щы­псэугъ Хэгъэгу ­зэошхом хэтыгъэу, Мыекъопэ кIэпсэшI фабрикэр языгъэшIыгъэу, санаторий-профилакториеу «Лэгъо-Накъэ» Адыге­им щяз­гъэгъэпсыгъэу, СССР-м ипромышленность псынкIэ изаслуженнэ IофышIэу ЦуукI Къэралбый Щэбанэ ыкъор».

Хэт щыщыгъа ЦуукIыр? ИшIэжь ынапэу мыжъобгъу фыпалъэныр сыдэущтэу къы­лэ­жьыгъа? Iоф къыдэзышIагъэхэри къэзышIэщтыгъэхэри сыда «создателькIэ» къыкIеджэщтыгъэхэр?

Къэралбый псэоу къытхэ­тыгъэмэ, непэ, мэкъуогъум и 25-м, ыныбжь ылъэси 100 хъу­щтыгъ. Ежьыр къытхэмы­ты­жьыми, уахътэм дыригъа­штэзэ хабзэм ыкIи цIыфыхэм агу къинэжьыгъэ Iофы­шхоу зэшIуихыгъэхэр непэ тыгу къэтэгъэ­кIыжьых.

ШIэныгъэр — IункIыбз

1921-рэ илъэсым, револю­циер къызыдахыгъэм бэ темы­шIагъэу, Шэуджэн районым ит къуаджэу Къэбэхьаблэ ЦуукI Къэралбый къыщыхъугъ. Ятэу Щэбанэрэ (Теуцожь ыкъу) янэу ФатIимэтрэ (Зэрамыко ыпхъу) сабыиплI къафэхъугъагъ, шъэуи­щырэ зы пшъашъэрэ.

Лъэхъаныр хьылъагъэ. Шъхьа­фитныгъэмрэ шIэныгъэмрэ акIэ­хъопсыщтыгъэхэ цIыфхэм ягъогу бэмышIэу къыдахыгъэ революцием къыгъэнэфыгъагъ. Щэбанэрэ ФатIимэтрэ шIэны­гъэм щыIэкIэшIум узэрэфищэщтыр къагурыIозэ ясабыйхэр еджапIэм чIагъэхьэгъагъэх. Ахэм язэкъуагъэп, колхоз Iоф къинхэм яхьылъэ зыпшъэ илъ пстэуми якIалэхэр рагъаджэ­хэмэ, ежьхэм анахь дэгъоу зэрэпсэущтхэмкIэ гугъэ инхэр ашIыщтыгъэх. Iофыгъо пстэумэ язэшIохын иIункIыбзэу алъытэрэ шIэныгъэр арагъэгъотыным кIэгушIущтыгъэх.

Къэралбый еджапIэм за­шта­гъэм къыщегъэжьагъэу еджэ­ным егугъухэрэм ахэтыгъ. Ча­ныгъ, апэу комсомолым аштагъэхэм ащыщыгъ. ЕджэпIэ ком­сомольскэ организацием исекретарыгъ, кIэлэеджэкIо ко­митетым итхьамэтагъ.

Пшъэрылъэу къыфашIыгъэхэр зэрифэшъуашэу ыгъэцэкIэнхэм пае тхылъыбэмэ яджагъ. Унэе библиотекэу ыугъоигъагъэм фэдэ зиIэ илэгъухэм ахэтыгъэп.

ЕджапIэр къызеухым ишъэогъухэр игъусэхэу дзэ къулы­къум дащыгъэх. Хэгъэгу зэошхоу цIыфхэм тхьамыкIэгъуабэ къа­фэзыхьыгъэр къызежьэм Къэралбый чыжьэу къулыкъум ащэгъэхагъ. КъохьэпIэ чыжьэм щыIэхэ частьхэм ащыщ щы­фагъасэщтыгъ Iашэр зэрэбгъэфе­дэщтым, хэгъэгур къызэрэуухъу­мэщтым. Ахэм адакIоу къулыкъушIэхэр мэзыр зыупкIэхэрэм, чырбыщ зыгъажъэхэрэм адагъэ­IэпыIэхэу хъущтыгъ.

Мафэ горэм частым икомандир ыугъоихи, Германиер тихэгъэгу къызэрэтебэнагъэр къариIогъагъ. КIалэхэр зэуапIэм агъэкIонхэу кIэлъэIухэу рагъэ­жьагъ, ежьхэм «Шъумыгузажъу, шъо шъуиуахъти къэсыщт» къараIощтыгъ. ИлъэсныкъокIэ къэсыгъ а пIалъэри.

Тэ укъикIи, лажь?

1941-рэ илъэсым итыгъэгъэзэ мазэ я 134-рэ комсо­мольскэ-молодежнэ штурмовой бригадэ зыдэщыIэ къалэу Кинель зэолI ныбжьыкIэхэр ащэгъагъэх. ЯщыкIагъэхэ Iашэхэри щыгъынхэри къаратхи Елец нагъэсыгъагъэх, джарэущтэу Брянскэ фронтым щызэонхэу хэфэгъагъэх.

Заор — зао, тыдэ щыIэми, зэоныр, пыир ыгъэкIодыныр ары зэолIым ипшъэрылъыр.

Щэм «унэмыц», «уурыс» ыIорэп, зытефэрэр хегъафэ.

Къэралбый зыхэтыгъэ частыр псэупIэу Краснэм бэрэ щызэонэу хъугъагъэ. Тхьамэфэ къинхэм ащыщ, зэпэуцужьыгъэ бгъуитIури зэ­кIэмыкIоу, цIыфи Iаши бэ зэуа­пIэм имашIо хэкIо­дэгъагъэр. Къэралбый ышъхьэ топыщэ къутафэ къытефи, хьы­лъэу къыу­Iэгъагъ, а мафэм гос­питалым арагъэщэгъагъ. Бэ­­­рэ къеIэза­гъэх, агъэхъужьыгъ, ау ынэ лъэ­ныкъо къагъэнэн алъэкIы­гъэп. Къэралбый ичылэ къэ­кIожьынэу фэягъэп, коман­дир­хэм ялъэIузэ частым зыкъы­харигъэгъэнагъ.

НыбжьыкIэ дэдэу заом Iухьагъэхэм бэ ащэчыгъэр, къинэу алъэгъугъэр. Къэралбый ыпсэ къэнагъэу заор къаухыгъэми, сэкъат хэхъухьагъэу къыгъэзэ­жьыгъагъ. Иунагъуи, игъунэгъуи, иIахьылхэри гушIом зэрихьэхэу къыпэгъокIыгъагъэх. Бгъэ­хэлъхьэ лъапIэхэу ыбгъэ къыщышIэтыхэрэмрэ тыркъоу тещагъэхэмрэ залъэгъухэм къызэтеуцогъагъэх. Зэо илъэсхэр зэрэкъиныгъэхэр, чIыпIабэмэ лъыр зэрэщагъэчъагъэр, ежьыр нэхашэ ымышIэу пыим зэрэ­жэхэхьагъэр, лIыхъужъныгъэу къыхэфагъэр бгъэхалъхьэхэм къаIуатэщтыгъ.

Заор зыуцужьыгъэм илъэсыбэ текIыгъэу, Къэралбый ипхъо­рэлъфэу еджапIэм щеджэщтыгъэ Оксанэ гъэзетым ытхыгъэгъэ письмэм ритхэгъагъ: «Ти­унагъо къихъухьэгъэ хъулъфыгъэхэм зэкIэм дзэ къулыкъур ары лIыгъэм зызщыфа­гъэсагъэр, гъэшIэ гъогум зы­щытехьа­гъэ­хэр. А гъогу кIы­­хьэм ипэублэ лъагъо афыхэзыщы­гъагъэр сятэ­жъэу ЦуукI Къэралбый».

Адыгэ кIэлэ чаным лIыгъэу зэри­хьагъэм уасэу къы­фашIыгъэр ыгу къы­гъэкIыжьэу Жъо­гъо Плъы­жьым иорден, Бы­­ракъ Плъы­жьым иорден, Жуковым иорден, Хэгъэгу зэ­ошхом иорденэу апэрэ шъуашэ зи­Iэр, медальхэу «За отвагу», «За победу над Германией» зыфи­Iохэрэр ыгу агъэбырсырэу иIагъэх.

ОпсэуфэкIэ Къэ­ралбый ибгъэхалъхьэхэр тIоу гощыгъагъэх. КIэкобгъу лъэныкъом заом къыщилэжьыгъэхэр, адрэм мамыр лъэ­хъаным къыщыра­ты­гъэхэр ахэлъы­гъэх. Джащ фэдэу ежь игъашIи тIоу гощыгъагъэ — зэо хьазабымрэ мамыр щы­IакIэмрэ. Ахэр къызэкIэлъы­кIуагъэхэми, ауасэкIи мэхьанэу яIэмкIи зэпэчыжьагъэх.

Къиным уепсыхьэ

Къэралбый заом къызекIы­жьым зэкIэм апэу сэнэхьат зэригъэгъотынэу ары зыфэя­гъэр, ау ятэ дунаим ехыжьи, иеджэн зэпигъэугъагъ. ФатIимэт изакъоу къыгъэнэшъугъэп. Яни IэпыIэгъу къыфэхъунэу ыкIи зыщыгугъынэу иIэгъэ закъор ежьыр.

Чылэм дэсхэ нахьыжъхэм къаIожьыщтыгъ ЦуукI Щэбанэ икIалэхэм цIыф гъэсагъэхэр зэрахэкIыгъэхэр. Зэо ужым Къэ­ралбый райфом, Госстра­хым Iоф ащишIагъ. Вело­сипедым тесэу къуаджэхэмрэ къутырхэмрэ къыкIухьэщтыгъэх, цIыфхэм зэрилъэкIыщтымкIэ Iэ­пыIэгъу афэхъущтыгъ.

Ышэу Налбый ащ фэразэу бэрэ игугъу ышIыщтыгъ: «Тятэ ычIыпIэ иуцогъагъ Къэралбый. ЦIыф зэфагъ, мыхъун тигъашIэщтыгъэп, гукIэгъушхо хэлъыгъ. ЫнаIэ къыттетэу тыкъэтэджыгъ. Тэ тызнэсыгъэр ыкIи тызэрэ­хъугъэр шIукIэ зыфэплъэгъунэу щытыр тшынахьыжъ».

Къэралбый сэнэхьат имыIэу зыкъигъэнагъэп. Кострома дэт текстильнэ институтыр къызеу­хым къалэу Пушкино, Брянскэ хэкум, етIанэ Старый Оскол Iоф ащишIагъ. Гуфэбагъэ зыфишIыгъэ бзылъфыгъэр шъхьэгъусэ фэхъугъ. ПшъэшъитIу яIэ хъугъэу бэрэ зэжэгъэхэ шъаори яунагъо къихъухьагъ. Ежьым кIэпсэшI фабрикэхэм яинженер шъхьаIэу Iоф ышIагъэу, Iофым хэлъ шъэфхэри къыз­Iэ­кIигъэ­хьагъэу кIэпсэшI фабри­кэм идиректорэу хъугъагъэ.

Партиер къызэджэм

Я 60-рэ илъэсхэм Адыгэ хэкум кIэпсэшI фабрикэ къыщы­зэIуахынэу пащэхэр ыуж ихьэгъагъэх. Ащ пае ар зышIыни, Iофыр езгъэжьэн зылъэкIыщт специалисти лъыхъущтыгъэх. 1959-рэ илъэсым АдыгеимкIэ партием ихэку комитетрэ игъэ­цэкIэкIо комитетрэ Къэралбый иунагъо игъусэу къащэжьи, фабрикэм пащэ фашIыгъагъ. Пшъэрылъэу къыфашIыхэрэр щытхъу хэлъэу зыгъэцакIэу есэгъэ лIым, ихэку къызегъэзэжьым, фабрикэм ишIын теубытагъэ хэлъэу фежьэгъагъ. Апэрэ мыжъоу агъэтIылъыгъэм къыщегъэжьагъэу фабрикэу ашIыгъэр анахь пэрытхэу хэкум ыкIи краим итхэм акIимыгъахьэу гупсэфэу жьы къыщагъэп пIомэ ухэукъощтэп. Охътэ кIэкIкIэ фабрикэр зычIэт псэуалъэхэм ядэпкъхэр къаIэтыгъагъэх. ЯщыкIэгъэ обору­дованиер къащэфи ачIагъэу­цуагъ. Брянскэ ыкIи Белгородскэ хэкум Iоф зыщишIэгъэхэ фабрикэхэу арытхэм яспе­циалистхэр къыригъэблагъэхи, рабочэхэр аригъэгъэсагъэх. НыбжьыкIэхэр щырагъэджэнхэу фабрикэм профессиональнэ-техническэ училищыр къыщызэIуа­хыгъагъ. ЕджакIохэм зыщыпсэунхэ общежитие афашIыгъагъ.

Къэралбый зипэщэ фабрикэр зэрэхэгъэгоу цIэрыIо ихъухьэгъагъ. РСФСР-м итекстильнэ промышленность ипредприя­тиехэр илъэс къэс зыхэлэжьэ­хэрэ зэнэкъокъухэм текIоны-гъэр 23-рэ къащыдахыгъ. ЗэIэпахырэ Быракъ плъыжьыр гъо­гогъу 16-рэ къафагъэшъошагъ. ЗэхэщэкIо IэпэIасэу, пэщэ ча­нэу, IофышIэкIошхоу ЦуукI Къэ­ралбый Iоф ешIэфэкIэ ЛэжьэкIо Быракъ Плъыжьым иорден, орденэу «Знак Почета», медалэу «За тру­довую доблесть» зыфиIохэрэр, дипломхэмрэ грамотэхэмрэ пшIы пчъагъэу къыратыгъэх.

ШIу шIи псым хадз

Къэралбый Iоф зыдишIэрэ коллективышхом хэтхэм шъхьэ­кIэфагъэ къыфашIыщтыгъ, шIу къалъэгъущтыгъ, IэпыIэгъу зэрафэхъущтыр ашIэзэ ягумэ- кIыгъохэр рахьылIэщты­гъэх. Ежьыри иIофышIэхэм афэмыгъэцэкIэрэ унэгъо IофыгъохэмкIэ адемыIэу хъугъэп. 1963-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу фаб­рикэм слесарэу Iоф щызышIэгъэ Р. Цуамыкъом къыIотагъ: «ЦуукI Къэралбый тидиректорыфэ тапэ итэу, гъэхъагъэхэр тигъэшIыхэзэ лэжьагъэ. Iофэу зыпылъыр дэгъу дэдэу ыгъэцэкIэныр ишэныгъ. Ар зэ­регугъурэр зылъэгъурэ Iофы­шIэхэми щысэ афэхъущтыгъ ыкIи дырагъаштэщтыгъ.

Фабрикэр предприятие пэ­рытхэм ащыщыгъ. Нэбгырэ минитIу фэдиз щылажьэщтыгъ. Къэральбый партийнэ ыкIи гъэ­цэкIэкIо органхэр бэрэ зэри­гъэгумэкIыхэрэр ахэм янэры­лъэгъугъ. Зэрэфаеу Iофыр кIэмыкIымэ, текстильнэ промышленностым и Министерствэ нэ­сыщтыгъ».

УзэдеIэжьымэ, улъэш

Iофым фаблэрэм хэкIыпIэ­хэри къегъотых. А илъэсхэм хэкум ипромышленнэ пред­приятие пэрытхэр зыIэ илъыгъэ­хэ кIалэхэм Къэралбый за­­фигъазэщтыгъ, зэгурыIощтыгъэх, зэдырагъаштэщтыгъ, IэпыIэгъу зэфэхъужьыщтыгъэх. Ахэм ащыщыгъэх СМУ-м ипащэу М. Цуя­къор, гъомлэпхъэшI комбинатым идиректорыгъэу Б. Бжьэмыхъур, консервышI за­водым итхьамэтагъэу М. Цундышкэр, сельхозтехникэм ипэщагъэу Ч. Хъунагор, облпотребсоюзым итхьамэтагъэу М. Пэрэныкъор, нэмыкIхэри. ИIофшIэгъу-шъэогъухэм апае Къэралбый мыщ фэдэ гупшысэхэр ытхыгъагъэх: «Советскэ лъэхъаным къыхэ­хъухьагъэхэ цIыфхэм, анахьэу тэ тилIэуж, зэо мэхъаджэр зы­щыщыри, мамыр псэукIэр зэрэтхъагъори икъоу къагурыIогъагъ. Зауи бани къялыжьы­гъэхэм щыIэныгъэр нахьышIу зэрэхъущтым фыряIэгъэ шIошъхъуныгъэр агъэкIодыгъэп. Джащ фэд тэ тызэрэпсэугъэр. Тлъэ­кIырэр тшIагъэ, тынапи тыушIои­гъэп».

Илъэс зэкIэлъыкIохэм кIэпсэшI фабрикэм троллейбус гъогу къыраригъэщэлIэн ылъэ­кIыгъагъ. Санаториеу «Лэгъо­-На­къэ» лэ­жьакIохэм япсауныгъэ зыпкъ щырагъэуцожьыщтыгъ. Фабри­кэм ирабочэхэу фэтэр зи­щыкIагъэхэм апае тфэу ыкIи бгъоу зэтетхэ унэхэр къалэм къыдэуцогъагъэх. Ясабыйхэм зыщагъэпсэфынэу хыIушъом щыIэхэ псэупIэхэу Агойрэ Шъэ­псырэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр ащагъэпсыгъагъэх. Илъэс къэс шышъхьэIу мазэм фабрикэм гъэцэкIэжьынхэр фашIынхэу за­гъэуцукIэ, рабочэхэр зэрэунагъоу хыIушъом кIохэзэ зы­къыщагъэпсэфыщтыгъ.

Джащ фэдизым Къэралбый рэзэныгъэ ахигъуатэщтыгъ, иIо­фышIэхэм агу къыдищаещтыгъ.

Унэгъо зэкIужь

Ащ фэдэлIым унэгъо зэкIужь, унэгъо пытэ ыгъэпсын ылъэ­кIыгъ. Исабыйхэми, икъорылъф­пхъорэлъфхэми, ахэм къахэ­кIыжьыгъэхэми тэтэжъыр щы­сэтехыпIэу яIагъ ыкIи яI.

ЦуукI Щэбанэ иунагъо къихъу­хьагъэхэм гъэсэныгъэр пстэу­мэ апэ зэрэрагъэшъыщтыгъэм фэ­дэу, Къэралбыйрэ Аннэрэ къа­хэкIыгъэхэми ар нэшанэ афэ­хъугъэу къэтэджыгъэх. ЯкIа­­лэу Владимир связымкIэ апшъэ­рэ дзэ команднэ училищэу дэ­тыр къыухыгъ, истатускIэ май­орым нэсыгъэу къулыкъушIэныр зэпигъэугъ, мы лъэ­хъаными къэралыгъо структу­рэхэм Iоф ащешIэ. Пшъэшъэ нахьыжъэу Мирэ апшъэрэ еджа­пIэр къыухи, кIэлэегъаджэу Iоф ышIагъ. Людмилэ Краснодар дэт медицинскэ институтым сэнэ­хьат щызэригъэгъоти, Мыекъуа­пэ къыгъэзэжьыгъагъ. Псауныгъэр къэухъумэгъэным фэгъэзэ­гъэ учреждение зэфэшъхьафхэм пэщэныгъэ адызэрихьагъ. Къо­рылъф-пхъорэлъфхэу яIэхэм емыджагъи, мыгъэсагъи къахэ­кIыгъэп. ЦуукI зэшъхьэгъусэхэм ахэм къахэкIыжьыгъэу сабыи 9 яIэ хъужьыгъэ.

ЦуукIхэм лIакъом ылъапсэ къизыIотыкIырэ къэбархэр (ащ урысыбзэкIэ родословная, родовое древо раIо) атхыжьыгъэ­хэу щыIэх. Къэралбый ышхэ- ми ышыпхъуи къахэкIыгъэхэм сэнэхьат зэфэшъхьафхэр яIэхэу псэугъэх ыкIи мэпсэух.

Яюбилейхэр зэдагъэмэфэ­кIых, ятэу ыкIи ятэжъэу Къэральбый фэбагъэ хэлъэу агу къэмыкIыжьэу къыхэкIырэп.

Илъагъо кIодыщтэп

ЦуукI Къэралбый IофшIэкIошхоу, лIы пытэу ыкIи цIыф шъыпкъэу зэрэщытыгъэм фэ­гъэхьыгъэу ишIэжь джыри бэрэ зышIэщтыгъэхэ цIыфхэм зэрамыгъэкIосэщтым уицыхьэ телъы­нэу щыт. Адыгэ хэкум ылъапсэ зыгъэуцугъэхэу, ипромышленность зыкъезыгъэIэтыгъэхэу, пэщэ чанэу тиIагъэхэу Адыгеим икIэн лъапIэ чIыпIэшIу щызыубытыгъэхэм ар ащыщ. Къызы­хъугъэр илъэси 100 зыщыхъурэ мафэм къылэжьыгъэу ыцIэ да­хэкIэ тыгу къэдгъэкIыжьыгъ.

Шъаукъо Аслъангуащ.