1977-рэ илъэсым гъэтхапэу адыгэ гъэзетым къэбарыкIэхэмкIэ иотдел корреспондентэу саштагъэу, ныбжьыкIэ Iофмэ, спортыри ахэтыжьэу, сафэгъэзэгъагъ.

Журналистэу, драматургэу, бэ зынэ кIэкIыгъэу, зылъэгъугъэу Шъхьаплъэкъо Хьисэ отделым ипэщагъ.

Садэжь кIалэхэр редакцием къычIа­хьэщтыгъэх, инахьыбэм къысфакIощтыгъэхэр сэщ фэдэу Кобл Якъубэ ытэмэчIэгъ къычIэкIыгъэхэр ары. КъызычIа­хьэхэкIэ, Хьисэ афэтэджыти, нэгушIоу апэгъокIыщтыгъэ. «Хъугъэ, хъугъэ, тэщ паекIэ укъэмытэдж», — кIалэхэр укIытэщтыгъэх. «ХьакIэр кIалэ, ныбжь иI аIоу зэтырафырэп, — ариIощтыгъэ, — зэщиз къабзэх». ЗэкIэ бэнэкIо хэшыпыкIыгъэу тиIэхэр имынэIосагъэхэми, тиIофмэ ащы­гъозагъ, зэнэкъокъумэ ренэу яплъы­щтыгъэ. «Пэсэрэ адыгэхэр сыгу къэшъо­гъэкIых», — ыIоти, къытщытхъущтыгъэ.

Зэ джащ фэдэу Мэхъош Аслъан та­дэжь къычIэхьагъ. Арырэ сэрырэ 1970-рэ илъэсым щегъэжьагъэу ныб­джэгъу тызэфэхъугъагъ, ежь мэкъумэщ тех­ни­кумым чIэсыгъ, сэ адыгэ кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет иадыгэ отделение сычIэхьэгъэкIагъ. Бжыхьэм еджэхэрэр зызэрэугъоижьхэм, Кобл Якъубэ зыщигъэбанэхэрэ залым тыщызэрихьылIагъ, ащ щыублагъэу тызэ­ныбджэгъоу тигъашIэ къэтхьыгъ. Жъгъыр­бэм фэдэу шъхьац тIыргъоу, нэпкъ-­пэпкъ зэкIужьэу, мыкъопцIэ-мыфыжьэу, мылъхъэнчэ-мылъагэу, ощынэ ралъэшъугъэм фэдэу Iэпс-лъэпс къоданэу къихьэгъэ кIалэм игуапэу Хьисэ къыфэтэджыгъ.

— Мыры Мэхъош Аслъаныр, сишъэогъу-ныбджэгъу, — сIуагъэ. — Якъу­бэ ыгъэсагъэмэ анахь бэлахьэу ахэ­тыгъ, апэ спортымкIэ мастер хъугъэмэ ащыщ. Илъэс зытIу горэ хъугъэ ныIэп бэнэныр зигъэтIылъыжьыгъэр, джы тренерэу мэлажьэ. Илъэс горэмкIэ сэщ нахьыжъ ныIэп, ау «СпартакымкIэ» тыбанэ зэ­хъум тренерэу къыддакIощтыгъэ, загъо­ри зыщыгугъыжьырэ кIалэхэр ригъэ­псыхэу ахэбэныхьэщтыгъэ. ГъэрекIопагъэ дзюдомкIэ СССР-м икубок къыдэхыгъэным фэгъэхьыгъэ командэ зэнэкъо­къум ящэнэрэ чIыпIэр зыщытэубытым мыри титренерыгъ. ТапэкIэ «Спартакым» егъашIэм ащ фэдэ къыдэхъугъэпти, къы­щытхъугъэх, тренермэ я Совет хагъэ­хьагъ.

— Укъысщымытхъущ, сыпфэубыжьыщтэп, — Аслъан IущхыпцIыкIыгъ.

— Еблагъ, еблагъ, сикIал, — ыIуагъ Хьисэ. — ПцIэ зэхэсхыгъэу щыт, симахъулъи уигугъу къешIы (къыддэбанэщтыгъэ Шъынэхъо Руслъан зыфиIощтыгъэр). ЩытхъукIаерэ убыкIаерэ зэфэдэу аIоми, узфаубыжьын къыкъокIына умэ­хъошэу. Уимэхъош лъэпкъ икъэбар ущыгъуазэщтын?

— Тятэ «Зэгорэм тылъэпкъыгъ, ау тлъэкъоцIэ закъу къытфэнагъэр» ыIоу зэхэсхыгъэ. ТызэрэщыгъуазэмкIэ, Кавказ заом мэхъошхэр IэпIокIэ-лъэпIуакIэ ышIыхи, хэкIодэжьыпэным ищынагъо къазышъхьарэхьэм, лъэпкъым ыцIэ мыкIодыжьыным пае тэ тиунагъокIэ МэшIодзыр МэхъошкIэ зэблахъугъэ. Илъэс пчъагъэ тешIэжьыгъэу ЯтIонэрэ Александр, урыс пачъыхьэр, адыгэмэ Мамрыкъо кIэй зэращыIукIэгъагъэм икъэбар сыдэлажьэзэ, Хьаджэмыкъо Пщымэфэ хьаджэу ащ къыщыгущыIэ­гъагъэм илъэуж гъэшIэгъон сытеуцуагъ. Ащ сытезыщагъэр Хьаджэмыкъо Хъаный, а Хьаджэмыкъо хьаджэм ипхъорэлъф. БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 50-рэ илъэсхэм Козэт тятэрэ арырэ кIэлэегъаджэу щызэдэлэжьагъэх, сыкъызэхъум ары цIэ къысфэзыусыгъэр, егъашIэм згъэгъощагъэп, сикIасэу сыкIэрысыщтыгъэ, бэ сымышIэщтыгъэу сызщигъэгъозэгъагъэр. Хъаные къызэриIотагъэмкIэ, Хьаджэмыкъо Пщымафэ ишъхьэгъусэ мэхъош Мэ­шIодзымэ япхъугъ. Ытыщ, Бжъэ­ды­гъум, щыIэу лъэрмыхьагъэти, шъао къы­зыфэхъум МэшIодз къыфаусыгъагъ. ЗэрэхъурэмкIэ, МэшIодзмэ зэкIэмэ мэхъош лъэкъуацIэр аштагъэп, зэбгырыкIыгъэх, Къэбэртаий кощыжьыгъэхэу исых. Ар зыпшъэ дэкIыгъэхэр унэгъо хэхыгъагъэх, ащ фэдэ зэрараусэигъэмэ ацIи, ашъхьи къаIэты.

— КъызхэкIыгъэ лъэпкъыр лъэкъуацIэу зыхьырэр макIэ, хэтыми, ар шъозыгъэ­штагъэр чыжьэу плъагъэ, — ыIуагъ Хьисэ. — Мэхъошхэр лIэбланэхэу, цIыфыгъэ ахэлъэу, ацIэ Iоу адрэ адыгэ лъэпкъымэ афэдэу щыIагъэх. Джы укъы­зыкIокIэ карт къэсхьынышъ, озгъэлъэгъун мэхъошхэр зытесыгъэхэр, къалэм итыгъэкъокIыпIэ лъэныкъокIэ къушъхьэм ухахьэмэ «Мэхъошмэ ягъэхъун» ыIоу чIыпIэ джыри щыI. Лъэпкъыжъых мэ­хъошхэр, тарихъ шIагъуи яI, ацIи, ­ашъхьи зэфэдэ, ау уахътэм дэкIуагъэх, шъоры джы шъуилъэпкъ ихьылъэ зезыхьэрэр, игукIаий, игукъауи зэфэдэу зэхашъушIэу. ПцIэрэ пшъхьэрэ зыфэдэр пшIэжьэу, дахэ зыфябгъэIошъумэ улI, ар хэт ущыщыми, егъашIэм зыщыбгъэгъупшэ хъущтэп.

— Сэ ар сщыгъупшэнэп, тхьауегъэпсэу дахэу мэхъошхэмкIэ къытфэпIуагъэм пае, сыбгъэгушхуагъ, — ыгу къыдеIэу Аслъан риIожьыгъ. — Хъунэу щытмэ, неущ джыри сыкъэкIон, къэпIуатэрэр, слъэгъурэр хэз имыIэу сызэрэкIожьэу тянэ-тятэмэ, сшы-сшыпхъумэ, тиунэ­къощмэ ясIожьын…

ЗэриIуагъэм емыпцIыжьэу къыгъэшIагъэм зэрэмэхъошым, зэрэадыгэм рыгушхоу игъашIэ Мэхъош Аслъан къы­хьыгъ. Джыри кIэлэ дэдэу Мыекъуапэ къыдэфагъ, Якъубэ ыгъасэхэрэм ахэуцуагъ, шIэхэуи гъэхъэгъэ дэгъухэр ышIы­хэу ригъэжьагъ. Пшызэ шъолъыр иныбжьыкIэмэ самбэмкIэ язэнэкъокъоу 1969­-рэ илъэсым кIуагъэм апэрэ чIыпIэр щиубытыгъ, бэнэкIо бэлахьэу а уахътэм зыкъэзыIэтыгъэ Владимир Невзоровым къабзэу текIогъагъ. Мы зэнэкъокъум апэрэ чIыпIэхэр щызыубытыгъэхэр арых РСФСР-м ныбжьыкIэхэмкIэ ичемпионат хэлэжьэщт командэм хахьэщтыгъэхэр. Ахэм къахэщыхэрэр етIанэ хэгъэгум изэнэкъокъу агъакIощтыгъэх. Аслъани зигъэхьазырыщтыгъэ, амалышIухэр иIагъэх, ыгукIи, ыпсэкIи, ыпкъыкIи, икъулайкIи хьазырыгъ.

Ау тренерыр егупшыс-егупшыси, ахади нэбгыритIумэ, Владимир Невзоровыр ыгъэкIуагъ, Урысыем изэнэкъокъу ящэнэрэ чIыпIэр ащ щиубыти, етIанэ СССР-м ичемпионат зэкIохэм, Гостэкъо Хьумэрырэ ежьырырэ дышъэ медальхэр къахьыгъэх, ащ щегъэжьагъэу хэгъэгум ихэшыпыкIыгъэ командэ хагъэхьагъэх.

Ар зыхъугъагъэм ыуж тхьапш тешIэ­жьыгъагъэр, ау Аслъанэ а чемпионатым зэрэхэмылэжьагъэр ыгу икIыгъэп, кIогъагъэмэ Владимир Невзоровым ыгъэ­хъагъэр ежьыри фызэшIокIыщтыгъэу гугъэщтыгъэ. Ыгу пыч зэрэфэхъугъэм Якъубэ гу лъимытэ хъуна, къыриIогъагъ: «Уахътэр кIоу ори тренер Iофым узыпэуцорэм, сэщ фэдэу уахэдэнэу бэрэ хъущт. Джащыгъум угу сыкъэгъэкIыжь». Тренерыр зыкIэтренерыр нэмыкIмэ гу зылъамытэрэм ежь нэсышъ ары, ышIэрэр фашIэу ешIэ. Аслъани ар къыгурымыIоу щытыгъэп, арэу щытми, хъугъэр акъылкIэ зэхишIэщтыгъэми, гукIэ къыфигъэзэжьыщтыгъэ, арыба щыIэныгъэр зэрэгъэпсыгъэр — зэгорэм узкIэхъопсы­щтыгъэу умыгъотыгъэр гум къенэжьы, цIы­фыми, Iофыми…

Кобл Якъубэ стратегием ылъэныкъокIэ ыгъэпсырэ тхыпхъэмэ ежь Аслъани ахэщагъэу нэужым зэп зэрэхъугъэр. МыщкIэ зы щысэ къэсхьын. 1960-рэ илъэсхэм якIэух къыщежьэу Краснодар краим Адыгеир хахьэщтыгъэми, бэна­кIомэ азыфагу ренэу зэнэкъокъу лъэш щыкIощтыгъэ. Емыгъэхьым хэтыгъэхэми, уахътэм тэ тибэнакIомэ нахь закъыфигъэзагъ, ташъхьарыкIэу тыублагъэ, ау джыри тапэ зыщишъыхэрэр щыIагъэх. Уахътэ къэкIонышъ, командитIум хэч-ха­сэ зэрэтиIэщтыр нэфагъэ, ау ар зы­хъу­щтыр къэшIэгъоягъэ.

Аущтэу кIозэ, «игъом аргъоири мэтэджы» зэраIоу, тэри тикуцэ теуцогъуи къынэсыгъ. Зыхъугъэр 1972-рэ илъэсыр ары, зыщыхъугъэр ЦIэмэз (Новороссийск), Краснодар краим изэнэкъокъу. Тикомандэ а зы онтэгъугъом нэбгырэ тIурытIу, щырыщ хэтыгъэх якъулайныгъэкIэ зэрагъэхьырэ хъатэ щымыIэу, зэкIэри зыщыгугъыжьыхэу, ягугъуи лъэ­псэшIоу. Якъубэрэ Датхъужъ Шумафэрэ (ары зэнэкъокъум тищэнэу зипшъэры­лъыгъэр) зэдэтIысыхи егупшысагъэх: ­хэт сыд фэдэ чIыпIэм командэм хэдгъэу­цощт. ТазэратекIощтым щэч хэлъыгъэп, ау Якъубэ нэмыкI пшъэрылъ къытфи­гъэуцугъэр, тызеугъоими ары анахьэу зигугъу къышIыгъэр — зэкIэ онтэгъугъоу щыIэмэ апэрэ чIыпIэхэр къащытхьынхэ фае.

— Мыр тапэ къэкIощт титекIоныгъэмэ алъапсэ хъущт, — ыIогъагъ. — Джы къэтхьымэ, краим къыгурыIощт ишышъхьэ зэрэблэкIыгъэр, Пшызэ шъолъыр тыухымэ, Урысыеми тичIыпIэ къыщыхэдгъэщыщт, ащ ыуж зэрэхэгъэгоу, етIани, Тхьэм ыIорэр хъун, тылъыкIотэн…

Ау мы гупшысэ шIагъом иежьэгъу пэрыохъуитIу иIагъ – килограмм 70-рэ къэзыщэчыхэрэмрэ килограмми 100-м нэсыхэрэмрэ якупхэм тибэнакIоу ахэтхэм уащыгугъыпэнэу щытыгъэп. А уахътэм Мэхъош Аслъан килограмм 66-р ары зыщыбанэщтыгъэр, мыщкIэ ащ къенэкъокъун щыIагъэп. Ежь игъэхъагъэхэмкIэ къы­кIэмыхьэ дэдэми, кIэ­кIэу ащ ыуж итыгъ спортымкIэ мастерэу, бэнэкIо дэгъоу Валерий Строкань. Аслъан хэбгъэкIымэ, ащи апэрэ чIыпIэр къыхьынэу амал дэгъу иIагъ. Арыти, Якъубэ унашъо ышIыгъ — Мэхъош Аслъан ыпшъэ­рэ онтэгъугъом, килограмми 70-м, иуцонэу. Мыщ фэдэ бэрэ мэхъу, Iофыр кIэкIынэу уфаемэ, хэкIыпIэ ренэу лъыхъу.

БэнакIомэ ахэтых къащэчырэм килограмм заулэ хагъэкIышъ, нахь онтэгъу­гъо псынкIэм ехыхэу, ощ нахь псынкIэм ебэныгъошIуба. Джащ фэдэу Ас­лъан зэрыуцуагъэм зыхэзыгъэ­кIыгъэ къе­мы­кIуалIэ хъуна, ежь нахьи килограмм зы­бгъу-зыпшIыкIэ нахь онтэгъумэ ябэнын фае хъугъэ, ар хэтыкIи IэшIэ­хыгъэп. Арэу щытми, зы­IукIэрэр ригъэпсыхызэ, финалым ихьагъ, мыщ щыIукIагъ бэнэкIо бэлахьэу, краим, Урысыем язэнэ­къо­къу­мэ бэрэ ащатекIуагъэу Анатолий Ас­лановым.

«Янэмэ быдзыщэу къаратыгъэр къаIу­чъыжьыфэ зэзэуагъэх» ыIоу адыгэ къэ­барыжъмэ зэрахэтым фэдэу тIури зэ­бэныгъэх. Аслъан ычIэгъ чIэфагъ тшIошIызэ, зэришIыгъэр еплъыхэрэм къагурымыIуапэу зэбэнырэр къыгъэкууагъ — ыIэ дэкъацэм диубыти, Iэгъэуз фишIи, зыкъыригъэтыгъ. Краснодар ибэнакIо нэку-нэпсэу текIыжьыгъ, ыIэ фыкъуа­гъэкIэ арэп, къыщышIыгъэр зэрэшIо­шъхьакIор ары. Мыщ ыпэкIи Хьэпэе Арамбый текIогъагъэти, мызыгъэгум ыгу еIэжьыгъэу хэкуукIыгъ: «Сыд Мыекъопэ бэнакIох мы къытфыкъокIыгъэхэр, гъогумыгъакIохэу!».

Мэхъош Аслъан къызэрихьыгъэм ыгъэгушхуи, Шумэфэшхор (Датхъужъ Шумафэ) алырэгъум телъэдагъ, пытэу зэкIиуIапIи, ынэ гушIор къыкIэщэу Iап­лI­къорэгъкIэ къытырищыжьыгъ. Ежь илъэс Iэпэ-цыпэ хъугъэу тренировкэ ымышIыгъагъэми (спортивнэ обществэу «Урожаим» АдыгеимкIэ пащэ фашIы­гъэти, иуахътэ зэжъугъэ), килограмми­шъэм иуцуи щыбэнагъ, ащи къыхьыгъ, джаущтэу зэкIэ онтэгъугъоу бэнэным иIэхэмкIэ апэ тишъыгъ. Ар апэрэ чIыпIэ­хэр ары, ятIуанэхэрэри, ящанэхэрэри нахьыбэм тэтыягъэх, мыр Пшызэ шъо­лъырымкIэ зы феноменэу хъугъагъэ…

Икъунэу аIуи, илэгъумэ ащыщыбэ алырэгъум текIыжьыгъ, ау ежь джыри зыщыгугъыжьэу зэнэкъокъу пчъагъэмэ Аслъан ахэлэжьагъ, гъэхъагъэхэри ащи­шIыгъэх. Аужырэу зыщыбэнэжьыгъэм джа зэгорэм чемпионатэу зыдамыгъэ­кIогъагъэм иджэрпэджэжь щызэхихы­жьыгъ…

1975-рэ илъэсым СССР-м ичемпионат Аслъан пхъашэу щыбэнагъ. Зым ыуж зыр итэу къыхьызэ, финалым ихьаным пае зы бэнэгъу къыфэнэжьыгъ. ТекIомэ, хэгъэгум дзюдомкIэ икомандэ хагъэ­хьащт. Олимпиадэу къэкIорэгъэм щыIэщтым агъэкIощтыр пхъэдзыкIэ агъэнафэ­рэп ныIа, анахьышIоу къычIэкIырэр ары, сыда ежь Аслъани зимыушэтыжьыщт?! Финалым ихьаным пае зэбэнынэу зыIу­кIагъэри тэ тибэнэкIуагъ, Къадыр Ас­лъан. ТIури зыщыгугъыжьыщтыгъэх, ау а уахъ­тэм Мэхъошыр нахь лъэшэу къэлъагъо­щтыгъэ. Ау адрэр нахь кIэлагъ, арыти… ащ нахь гугъэпIабэ иIэу Якъубэ ылъыти, ар лъигъэкIотагъ. Укупы хъумэ купым иIоф ыпэ ибгъэшъын фаети, Мэхъош Аслъан итренер ыIуагъэм шIокIыгъэп, ау къызегъэзэжьым, икимоно ыгъэтIы­лъыжьыгъ, тренировкэ аригъэшIын фэшъхьафкIэ къыштэжьыгъэп…

Мызыгъэгуми Якъубэ игупшысэкIэ ыпэкIэ Невзоровым зэрэтыригъэфагъэм фэдагъа, хьаумэ тэрэзыджагъа? Ар къэзыгъэлъэгъонэу щытыгъэр финалыр ары, ау Къадыр Аслъан къыфэхьыгъэп, Олег Зурабиани къытекIуагъ, ащ ыуж кIэкIэу итэу Европэми изэнэкъокъу тыжьын медаль къыщихьыгъэти, Олимпиадэм кIуагъэ. Ау апэрэ къекIокIыгъом къыхэзыгъ, мы онтэгъугъомкIэ зи амыгъэхъагъэу къэкIожьыгъэх. Мэхъош Ас­лъан амыгъэохъоу лъыкIотэгъагъэмэ, иIоф нахь къикIыщтыгъэ гупшысэм бэрэ къыгъэзэжьыгъ…

Ар сэ сэIо шъхьае, Кобл Якъубэ ышIэрэр зыфишIэрэр зэхишIыкIызэ зе­кIощтыгъэ, стратегием е тактикэм алъэ­ныкъокIэ ышIэщтыгъэр щыбзэм кIэзгъэ­кIынэу сэ сыпылъэп, арэп ыкIи сигу­пшысэ. Ар чыжьэу мыплъэщтыгъэмэ, зынэсыгъэм нэсыщтыгъэп, ау Якъуби цIыфыгъэ, «Тхьэм нэмыкI хэмыукъорэ щыIэп» аIоба, зыщыдэохъуни къыхэ­мыкIы хъуна, ащ фэдэмэ Аслъан иIофи къа­хэфэгъэныр сэ нахь тесэгъакIо. Аслъан изакъоп, нэмыкIхэми, тэри мыщ фэдэхэр мызэу, мытIоу къытэхъулIагъэх, тигукъэ­кIыжьмэ гугъэ IэнэкIэу къахэнагъэх, чэщырэ типкIыхьыпIэхэми ахэтлъэгъо­жьэу мэхъу. Владимир Невзоровым ду­наим щыбгъэхъэн фаер зэкIэ ыгъахъи цIэрыIо хъугъэу, зы интервью горэм къыщиIогъагъ: «Мы сэ згъэхъагъэм фэдэ зыгъэхъэн зылъэкIыщт кIалэхэр Мые­къуапэкIэ тиIагъэх, ау яуахътэрэ яамалырэ зэтефагъэхэп, пэрыохъухэр ямыIагъэмэ сэ зи къысщагъакIэщтыгъэп…». Мэхъош Аслъани, Iо хэмылъэу, а нэбгырэ хэшыпыкIыгъэмэ ахэппчъэнэу тефэщтыгъэ.

Тренер Iофым Аслъан зыпэуцом, зэресагъэу, гуетыныгъэшхо фыриIэу къырапэсыгъэм пылъыгъ, езэщ иIагъэп. Ащ ишIуагъэкIэ илъэс зытфы-зыхым ыгъэсэрэ кIалэхэр къэчъэпхъыгъэх, СССР-м спортымкIэ имастерыцIэр изыгъэкъухэрэр къызэлъежьагъэх. КIэрэщэ Пщымаф, Андриан Выростковыр, Шъхьэлэхъо Аслъан, Липаридзе зэшхэу Джумберырэ Джонрэ, Отария Иоселиани, Исаченко зэшхэр, нэмыкIхэри ахэм ащыщыгъэх, джыри къалъыкIохэрэр алъэдакъэ къиуцощтыгъэх. Джаущтэу «Мэхъошым икIалэхэр» зыфаIохэрэр купышIу къэхъугъэх, зы командэ псау икъугъэх. Ахэм хэушъхьафыкIыгъэу адэ­лэжьэн амал нэужым тренерым иIэ хъугъэ, мыр ежь ихъупхъапкIэ къыкIэ­кIуагъ нахь, зыми къыфигъэпсыгъэп.

Мыекъуапэ, Черемушкэм иунэмэ афэгъэзэгъэ апэрэ гъэIорышIапIэм ипащэмэ язэгъи, IэзэпIэшхо зыхэтым ичIыунэ щыщ къаIихыгъ. Ащ чIэлъын фаехэр чIэлъэу, чIэтын фаехэр чIэтэу спортзал хэпшIыкIын хъумэ Iоф макIэ къыпыкIына, къыбдеIэнышхуи щымыIэу, ау ыгъа­сэрэмэ ежь апэ итэу инахьыбэр шIы­хьафкIэ ашIыгъ. Ежь ыIэ дышъэр къыпызэу, сыдым фэбгъэзагъэми дахэм фэдэу ешIыти, зэкIэ зэпыфагъэ, ежь егъашIэм IэпкIэ-лъапкIэу, цIыф шынкIэу щытыгъэти, спортзалыр гуIэтыпIэ хъугъэ. «Сэ мыр язгъэшIыгъ, фаем ежь пае арерэгъэшI» ымыIоу, Мэрэтыкъо Бислъани тренерэу Iоф ышIэ шIоигъоу къео­лIагъэти, къызгуищи, ащи икIалэхэр щигъасэщтыгъэх. ЦIыкIу-цIыкIоу джыри зы зал къыпашIыхьажьыгъ, зэкIэ зэ­тырагъэпсыхьи, хэт къычIэхьагъэми умыукIытэжьынэу, ыгъэгушхонэу хъугъэ.

Аслъан испорт клуб «Олимп» цIэу фиусыгъ Олимпиадэр сыдигъокIи бэнэкIо кIалэмэ яплъэпIэнэу, ягупшысэ-гурышэ хэтынэу. Мыр зегъэпсым ыуж джыри спортивнэ клубхэр Мыекъуапэ къыщызэIуахыгъэх, зыфэгъэзагъэхэ спорт лъэпкъмэ ялъытыгъэу зыр «Дышъэ щэ­рэхъ» хъугъэ, адрэр «Тыжьын маст», етIанэ «Шъо Iэгуау», джащ фэдэу ахэри хэкум испорт пытэу хэхьагъэх. 1983-рэ илъэсым СССР-м спортымрэ физкультурэмрэкIэ анахь чанэу хэгъэгум щылажьэхэрэр загъэунэфым, Адыгеим спортымкIэ икомитет зэкIэмэ атекIуагъ. СССР-м иминистрэмэ я Совет изэIэпахырэ Быракъ Плъыжь хэкум къызыратым, а щытхъур анахь къэзылэжьыгъэу зыцIэ къыраIогъэ спортклубмэ Мэхъош Аслъан зэхищагъэр апэ итыгъ.

ЫпэкIэ ренэу фаблэрэр къэуцурэп, зэрэхигъэхъощтым дэшъхьахырэп, ула­жьэмэ уиконычIэ ихъощт. Аслъан ышIэ­рэм, ылэжьырэм диштэу икIалэмэ ягъэ­хъагъэмэ ахэхъуагъ, спортымкIэ имастер пшIы пчъагъэ ыгъасэрэмэ ахэтыгъ, зэ­­рэхэгъэгоу щыцIэрыIохэри къахэкIыгъэх. Джары СССР-м ибэнэкIо ныбжьыкIэмэ дзюдомкIэ язэнэкъокъу Мэхъош Аслъан ыгъэсэрэ Липаридзе Джон ащытекIуи, хэгъэгум ихэшыпыкIыгъэ командэ зыхагъахьэм зыми зыкIимы­гъэшIэгъуагъэр. ЕтIанэ анахь мэхьанэ Аслъан зэритыщтыгъэр бэнэным икъулай кIалэмэ зэрахилъхьэрэм дакIоу, ахэм цIыфыгъэрэ Iэдэбрэ ахэлъэу, дахэкIэ зыхэтмэ къахэщынхэр ары.

Тренер ныбжьыкIэм игъэхъагъэмэ ялъытыгъэу зэрэхэгъэгоу щыкIорэ Iофмэ ахэщагъэу хъущтыгъэ, пшъэрылъ зэ­фэшъхьафхэр къыфашIыщтыгъэх. Мы­хэм Кобл Якъубэ игущыIэ ренэу ахэ­лъыгъ, ыгъэсагъэмэ зэрилъэкIэу ишIуагъэ аригъэкIыщтыгъ, лъигъэкIуатэщтыгъэх. Аущтэу щымытэу, ежь изакъоу зэкIэ зэрихьылIэжьыщтыгъэмэ, тыдэ къи­­кIыщтыгъэх адрэ тренер кIэлэ цIэ­ры­Iохэу тиIэхэр, ахэм ежь фэдэу Урысы­ем, СССР-м язаслуженнэ тренерхэр ахэтых.

Зэ СССР-м дзюдомкIэ икомандэ итре­нермэ ахэтэу Мэхъошыр Бельгием Европэм ичемпионат макIо, етIанэ зэ­кIэлъыкIоу заулэрэ Венгрием, нэмыкI чIыпIэхэми. Ау ахэм зэкIэмэ яшъхьэте­IулIэ хъугъэ Нигер идзюдоистмэ якоман­дэ Москва щыIэщт Олимпиадэм фигъэ­хьазырынэу Африкэм 1979-рэ илъэ­сым тихэгъэгу ыцIэкIэ зэрагъэкIогъагъэр. Ар ыгу къэкIыжьы хъумэ Аслъан IущхыпцIы­кIыщтыгъэ.

Нигер икъэлэ шъхьаIэу Ниамей зэбы­бым зи къыпэгъокIыгъэп, сыхьат зы­тIурэ яжагъ, ышIэщтымрэ зэусэщтымрэ ышIэ­рэп, хымабзэр умышIэрэмэ бзэмыIум уфэд. Фабэшъы фабэ, ежь кIымэфэ щы­гъынхэр щыгъ, псыр къыпэзы, Москва щычъыIэшхоу къыдэкIыгъ. Зэрэфэпагъэм­кIэ къегуцэфагъэхэу къычIэкIын, лIитIу горэ бэкIаерэ къыкIырыплъыхи, къызди­кIыгъэмкIэ къеупчIыгъэх. ЗэрариIуагъэм тетэу гушIуагъэх, тихэгъэгу ипосольствэ щыщхэу къычIэкIыгъэх. Нигер ис мулатмэ Аслъан афэдэ хьазырти, ахэм ащыщэу ашIошIыгъ. ИIоф шIэхэу хэгъозагъ, агурыIуагъ, ежьыри къыгуры­Iуагъэх. КъызэкIожьым, СССР-м спор­тым­кIэ и Министерствэ Мэхъош Ас­лъан Африкэм зэрэкIуагъэм осэшIу къыфишIыгъ.

Илъэсхэр кIуагъэх, Шъхьэгуащи псыбэ дэчъыгъ, дунаири ежь игъогу ры­кIуагъ. Мэхъош Аслъан тренер Iофыр ыгъэтIылъыгъэп, хигъэхъуагъ, ащ елъытыгъэу Кобл Якъубэ ыцIэ зыхьырэ еджа­пIэм Пщыкъаныкъо Долэтыкъорэ ежьырырэ бэрэ ипэщагъэх, Аслъан завуч IэнатIэр зэрихьагъ. Нэужым спортымкIэ еджэпIэ шъхьаф пащэ фашIи, илъэсыбэрэ щытхъу хэлъэу лэжьагъэ.

Сшынахьыжъэу Къуекъо Аслъани Мэ­хъошым фэдэу тренерыгъ, иныбджэгъу бэлахьыгъ, бэшIагъэу зэрэшIэщтыгъэх, зэрэлъытэщтыгъэх. Аслъан пае сигукъэ­кIыжьхэр къыхэсыутынэу зэрэсимурадыр зесэIом, бэ гъэшIэгъонэу, сэ сызыщымы­гъозагъэу къыIотагъэр. Ежь ынэ кIэкIыгъэмэ ащыщ зытIуи игугъу къэсшIын.

Сшынахьыжъ хигъэунэфыкIыгъ Ас­лъан егъашIэм зыфэсакъыжьэу, ятэ-янэмэ ягъогу дэмыхэу, зыщыщ лIакъом, лъэпкъым ядахэ аригъэIоным зэрэпылъы­гъэр, цIыфыгъэшхо зэрэхэлъыгъэр. ЛIыгъэм енэкъокъущтыгъ, шъыпкъэныгъэм шIолIыкIыщтыгъ, умызафэу къыпфигъэгъун щыIагъэп. Илъэсым заулэрэ бэнэнымкIэ титренерхэр Мыекъуапэ щызэрэугъои­хэшъ, мэфэ заулэрэ спортзалым щэIэх, ашIэрэмкIэ зэдэгуащэх, яквалификацие хагъахъо. Тренермэ зэрэбэнэхэрэ кIакор зыщалъэу алырэгъум зытехьэхэкIэ, яныб­жьыкIэгъу агу къэкIыжьышъ, тIэкIу зэтIэбжъаох, ныбжь яIэми, а нэкъокъо­ныр джыри ахэлъба, загъорэ джыри зэрэушэтыжьых. Мэхъош Аслъани ахэкIы­жьына, кимоно зыщилъэти, ахэуцо­щтыгъэ.

Пчыхьэ фэгъазэу зэ Якъубэ къахэ­хьагъ. ЗэкIэ купитIоу ыгощыгъ, килограмм 70-м къемыхъухэрэр зы куп, ащ нахь онтэгъухэр зэкIэ ятIонэрэ купым хэхьагъэх. Зэригъэбэныгъэх. Апэрэ купымкIэ финалым ихьагъэх Мэхъош Аслъанрэ Дэгужъые Мыхьамодэрэ, ари бэнэкIо дэгъугъ, хэгъэгум «СпартакымкIэ» изэнэкъокъу атекIогъагъ. Бэ римыгъэкъудыеу Мэхъошыр текIуагъ икIэлэгъум зэрэбанэщтыгъэм инэшанэхэр джыри хэлъхэу. Ежь ыгъасэхэрэм джы­ри зэрахэбэныхьэрэм ишIуагъэ къакIощтыгъэ, зыгу зы кIуачIэу джыри щы­тыгъ.

Язэхэхьэгъу горэм ежьмэ ащыщ тренер лIышхор зигъэбгъатIи пчэгум къиуцуагъ. МытIыры, кIочIэшIу, килограммишъэм къыщыкIэнэп. Ежь цIыф тесыеу щытыгъэп, ау тIэкIу къакIэнэкIэн ыгу хэлъыгъэу къычIэкIын.

— СIэ лъэныкъо бгырыпхым дэзгъэ­нэнышъ, лIыр къыхэрэкIи къысэрэбэн, — ыIуагъ.

Бэмэ гу тырашIыхьагъэп, адэ къыпхаIэмэ ыубытыгъэм фэдиз пхэзычын амал зиIэм таущтэу упэуцужьыщт? Сэ сшынахьыжъэу килограмм 60-м къехъу къодыер къэтэджыгъэти, Мэхъошыр къыпэкIэIагъ.

— О уикуцэ теуцогъоп мызыгъэгум, — къыриIуи, ежь пчэгум ит лIым зыфигъэзагъ. — ПIэ бгырыпхым къыдэхыжь, пкIуачIэрэ уиинагъэрэ пкIэ зэрямыIэр озгъэлъэгъущт…

Зэбэныхэу зырагъэжьагъэм бэ темышIэу, Аслъан къенэкъокъурэм ибгырыпх ыубыти, зэрилъэшъулIи, лъэпэпцIыеу ыгъэуцугъ, ащ ыуж «гъуаргу» Iоу мэкъэшхо пыIукIэу кIыбыкIэ алырэгъум тыридзагъ, зыкъэшIэжьыгъо римыгъафэу Iэгъэуз фишIи, зыкъыригъэтыгъ. «Джыри зэ тызэгъэбэныжь» ыIомэ, дытехьэзэ, техьэ къэс чIидзымэ, Iэгъэуз фишIызэ ыгу ригъэIэжьи, губжи чIэкIыжьыгъ…

Бэ джыри Мэхъош Аслъанэу тиныбджэгъушIу пае къэпIотэн плъэкIыщтыр, ау сыд фэттхыгъэу, фэтIуагъэкIи тэркIэ икъурэп. Адыгэ лIым ышIэн фаер ышIагъ, унэгъо дахэ Эммэрэ ежьыррэ зэдашIагъэ, ежь ыIашъхьэкIэ унэ ыгъэу­цугъ, ыIэ зэмыкIурэ щыIагъэп, чъыги ыгъэтIысхьагъ. Унагъом пшъэшъэ дэхитIу, хъупхъитIу щапIугъ, цIыфмэ ахахьэхэмэ, дахэу ахэзагъэх. Пхъорэлъф IэшIухэри иIагъэх ижьау чIэмыкIыхэу.

ЛIыти, лIыгъэ хэлъэу щыIагъ, улIэными лIыгъэ ищыкIагъэти, ащ фэмыны-къоу идунай ыхъожьыгъ.

«ЗащыгъупшэжьхэкIэ тхьэхэри малIэх» аIо, цIыфмэ ягукъэкIыжь укъыханэмэ, джыри ущыI. Ары, Аслъан тхэкIыжьыгъэ­ми, тигукъэкIыжьмэ лIы мафэу Iумафэр джыри закIыхэтыр.

Къуекъо Асфар.