Котляров зэшъхьэгъусэхэу Викторрэ Мариерэ илъэс 20-м къехъугъэу Кавказым ыкIи ащ исыгъэ лъэпкъхэм афэгъэхьыгъэ тхылъхэр къыда­гъэ­кIых. Ахэм адыгэ лъэпкъым итарихъ, хъугъэ-шIагъэхэм ацыпэхэр, цIыф цIэрыIохэу зигугъу мыщ щашIыгъэхэм якъэбархэр къахэбгъо­тэщтых. Аужырэу къытырадзагъэхэм ащыщ тхылъэу «История и родословная черкесов» зыфиIорэр. КъыдагъэкIыгъэ пстэумэ ялыягъэу тхылъым икъэхъукIи икъы­дэгъэкIыни тарихъ шъхьаф пылъ.

Тхылъыр затхыгъэр я 18-рэ илъэсыр ары. Зытхыгъэр Ал-Хадж Курбан. Ащ фэдэ тхылъ авторым ытхынэу ыгу къэмыкIыныгъэкIи мэхъу, ау къэбэр­тэепщэу Ал-Бек Мурза (Бекович Черкесскэм ыкъуагъ) къакIуи къызелъэIум, илъэIу фигъэцэ­кIагъ. Ал-Бек Мурза къэбэртэе­пщыхэм якъэхъукIэ, пщы пащэ­хэр зыщыщыгъэхэр ыкIи зыфэ­дагъэхэр, хъугъэ-шIэгъэ инхэм зэрахэлажьэщтыгъэхэр, нэмыкI­хэри къизыIотыкIырэ тхылъ зэ­хэгъэуцуагъэ иIэнэу фэягъ.

Ал-Хадж Курбан 1171 — 1758-рэ илъэсхэм черкесхэм апае атхыгъэу щыIэхэр зэкIэ ыугъои­гъагъ. IофшIагъэр гъэшIэгъонэу, хъугъэ-шIагъэхэмкIэ баеу хъу­гъагъэ, черкесхэм къарыкIогъэ тарихъыр зэрилъэкIэу ыкIи шъыпкъагъэ хэлъэу къытхы­хьагъ. Къэбэртэепщыхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр тхыгъэм къыхэщы­гъэх.

Ал-Хадж Курбан ытхыгъэм зэреджэгъагъэр «Краткая история». ЦIыфхэм зэрашIагъэри джащ фэд. Тхыгъэр бэмэ агу рихьыгъ, тхакIохэм уасэ къыфашIыгъ, бэрэ тегущыIагъэх. Ау илъэсхэр текIыгъэх, тхыгъэри ащыгъупшэжьыгъ, Iэпэрытхыр щыIэми кIэупчIэжьыгъэхэп.

Авторым иIэпэрытх закъоу щыIагъэр кIодыгъэп. Ар Украи­нэм и Лъэпкъ тхылъеджапIэу В. И. Вернадскэм ыцIэ зыхьы-рэм IэпэрытхыхэмкIэ иинститут чIэлъэу къагъотыжьыгъ. Москва щыпсэухэрэ шIэныгъэлэжьхэу И. В. Зайцевымрэ А. В. Шумкинымрэ икIыгъэ илъэсым тхы­лъым псэ къыпагъэкIэжьыгъ. ТхылътедзапIэу «Издательство восточной литературы» зыфи­Iорэм ар къыщыдагъэкIыгъ, ыцIэ зэблахъугъ, «История и родо­словная черкесов» фаусыгъэр.

Тхылъыр факсимиле (зэхъо­кIыныгъэ гори зыфамышIэу зэ­ра­дзэкIыгъэ тхылъ) шIыкIэм те­тэу урысыбзэкIэ къыхаутыгъ.

Котляровхэм тхылъым къыдэхьэгъэ тхыгъэхэр Кавказым щыпсэугъэ лъэпкъхэм зэрафэгъэхьыгъэхэр къыдалъыти, авторхэм Iизын къаIахи, ежьхэм ятхылътедзапIэ экземпляр 50 хъоу къыщытырадзагъ.

Адыгэ цIыфхэу зилъэпкъ къы­рыкIогъэ шъыпкъэр зэзыгъашIэ зышIоигъохэмкIэ «История и родословная черкесов» зыфи­Iорэ тхылъыр гъэшIэгъоны, яшIэ­ныгъэ хигъэхъонэу щыт.

Шъаукъо Аслъангуащ.