Урысыер — цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафыбэр хьалэлэу, мамырэу, зэгурыIохэу, зэдеIэжьхэу зыщызэдэпсэухэрэ къэралыгъошху. Хэгъэгум ищыIэкIэ-псэукIи, ипытэгъэ-лъэшыгъи зыIэ илъхэр цIыф минишъэ жъугъэхэр ары. «Узэ­къот­мэ — улъэш!» аIуагъ.Урысые къэралыгъом итарихъ охътэ къинхэр цIыфхэм ялIы­гъэ-псэемыблэжьыныгъэ ихьатыркIэ къызэринэкIыгъэх. Хэ­гъэгу зэошхоу илъэси 4-м кIуа­гъэм хъыбэй дэдэу къыкIэрызыжьыгъагъэхэми, ТекIоныгъэшхор къызыдахым агу къихьажьи, ячIыгу гупсэ, Роди­нэм ыкIи ашъхьэ шъыпкъэгъэ­-зэфагъэ хэлъэу афэлэжьагъэх. IофшIэнышхоу къяжэхэрэм язэ­шIохын фежьагъэх, еджэн-гъэсэныгъэр, шIэныгъэр сыдымкIи лъапсэти, ар лъагъэкIотагъ; Хэ­гъэгушхощтыгъэу СССР-м — Урысыем игъорыгъоу щыIэкIэ лъэныкъуабэмкIэ охътэ кIэ­кIым къыкIоцI зыкъиштэжьэу ыублагъ.

Урысыем и ЛIыхъужъхэм ясатырэ Адыгеим икIэлэ шIа­гъохэри хэтых. Ахэм япчъагъэ ти АдыгейкIэ нэбгыри 8 мэхъу, бэмышIэу «Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ щытхъуцIэ лъагэр зэлъашIэрэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ (2018-м) къыфагъэшъошагъ. Мэщ­бэшIэ закъор ары мы цIэ лъапIэр Адыгэ РеспубликэмкIэ зиIэр.

Мэкъуогъум и 12-р — Урысыем хэхьэрэ субъект пэпчъкIи мэхьанэшхо зиIэ мэфэкI. Арышъ, Адыгэ РеспубликэмкIэ «Урысыем и ЛIыхъужъ» щыт­хъуцIэр къызыфагъэшъошэгъэ нэбгыри 8-мкIэ апэрэм — ­адыгэлI шъыпкъэу Мызэгъ Вла­димир КIэмгуй ыкъом игугъу къэтшIыщт.

Ошъогу бгъашхъу

Хэгъэгум икъэралыгъо тын анахь лъагэр къэблэжьыныр насыпыгъ, ау, уегупшысэмэ, ащ фэдэ шIухьафтыным ыуасэр — гъашIэ. Ти Адыгей языгъэшIагъэу, ыцIэ дэгъукIэ, дахэкIэ рязгъэIуагъэхэм апэ итыр СССР-м изаслуженнэ летчик­-ушэтакIоу Мызэгъ Владимир КIэмгуй ыкъор ары.

ЦIыфхэр зезыщэрэ самолетыкIэхэм яушэтынкIэ щэIагъэу, акъылэу, IэпэIэсэныгъэу, псэемыблэжьыныгъэу ыкIи лIыгъэу къыхэфагъэм щытхъуцIэр къа­кIэкIуагъ, ар лIым къылэжьыгъэ шъыпкъ.

Щылэ мазэм и 6-м, 1929-рэ илъэсым ар къалэу Краснодар дэсыгъэ къулыкъушIэ унагъом къихъухьагъ. Класси 10-р къыухыгъ, 1948-рэ илъэсым къыщыублагъэу Советскэ Дзэм хэтыгъ. 1950-рэ илъэсым кIалэм Балашовскэ дзэ-авиационнэ училищыр, 1960-м — летчик-ушэтакIохэм яеджапIэ, 1975-м — граждан авиацием и Академие къыухыгъэх. 1954-рэ илъэсым старшэ лейтенантэу дзэм къыхэкIыжьыгъ. 1954-рэ илъэсым щегъэжьагъэу лет­чикэу Iоф ышIагъ, граждан авиациемкIэ Московскэ гъэIоры­шIапIэм икомандирыгъ. 1960-м щегъэжьагъэу Граждан авиа­цием и Къэралыгъо научнэ-­исследовательскэ институт илетчик-ушэтэкIуагъ. «СССР-м изаслуженнэ летчик-ушэтакIу» зыфиIорэ щытхъуцIэр 1975-м къыфагъэшъошагъ. «Урысые Федерацием и ЛIыхъужъ» цIэ лъапIэр УФ-м и Президент и УнашъокIэ чъэпыогъум и 11-м, 1995-рэ илъэсым къыфаусыгъ. Лениным, Октябрьскэ революцием яорденхэр, «Орден Дружбы народов» зыфиIохэрэр, медальхэр бэу иIагъэх. Москва дэсыгъ, щыпсэугъ, щагъэтIы­лъыжьыгъ.

Мыр тарихъ тхьэпэ цIыкIу кIэкIэу лIышхом игъэшIэ гъогу урызыщ. Сэ Мызэгъ Владимир ищыIэныгъэ, иIофшIэкIагъэм, ошъогу бзыум зэрэфэдагъэм, шIэныгъэ, щэIагъэ, цIыфыгъэ­шхо, шъыпкъагъэ Родинэм зэ­рэфыриIагъэм, цIыфэу къешIэ­кIыгъэхэм шIу сыдигъуи афишIэу зэрэщыIагъэм, щысэ дахэ ухэтми а зэкIэ зэрэпфэхъурэм ягугъу къэсшIыщт.

ЩыIэныгъэ гъогухэр

Мызэгъ Владимир къызы­хэ­кIыгъэ лIакъор къуаджэу Тэ­хъу­тэмыкъуае щыпсэущтыгъ, ятэ­жъэу Иляс цIыфхэр ыгъэдэIонхэ, зылъищэнхэ зылъэкIы­хэрэм ащыщыгъ, революцием ыпэкIэ къуаджэм старостэу иIагъ, пасэу лIагъэ. Владимир ятэ, ащ шы-шыпхъухэр иIагъэх, ежьыри жьы кIэтэу, нэутхэу, ишIэ шIэгъошIоу щытыгъ. А уахътэм тхэкIэ-еджакIэ ышIэу, зы гъэсэныгъэ еджапIэ горэ къэзыухыгъэр цIыфышхуагъ, реальнэ училищыр ащ къыухыгъагъ, адыгэмкIэ апэрэу коммунист хъугъэхэм ащыщыгъ. Совет хабзэм игъом совпарт­школэр къыухи, Адыгэ хэкум ипрокурорыгъ, етIанэ хэку обкомым Iоф щишIагъ, гугъэпIэ инхэр къэзытырэ IофышIагъ, ау псауныгъэ гъэшIэгъон иIагъэп, жъэгъэузыр къештэ. Джащы­гъум хыIушъор нахь къышъхьапэным щыгугъхэу Шапсыгъэ районым агъакIо, иаужырэ илъэсхэм мыщ партием ирайком иапэрэ сек­ретарэу Iоф щишIагъ. Иуз нахь къызэтаем, Краснодар сымэджэщым чIагъэгъолъхьагъ, Iоныгъом и 12-м, 1933-рэ илъэсым лIагъэ, илъэс 32-рэ къыгъэшIагъэр.

Владимир янэ украинкагъ, бын Iужъу къихъухьэгъагъ, Херсонскэ хэкум щыпсэущтыгъэх, ау ятэу Бойченко Василий 1905-рэ революцием зэрэхэлэ­жьагъэм пае Сыбыр иунагъуи игъусэу ращыгъагъ, Казахстан хэкуми щыпсэугъэх, ащ Мызэгъ Владимир янэ хъущт Антонинэ щеджагъ. Я 20-рэ илъэсхэм янэ ытыщкIэ гъэзагъэхэр яIахьылхэм адэжь Пшызэ къэкIожьыгъэх. Владимир IупкIэу зэкIэ пэкIэкIыгъэр итхылъ къыщетхы­жьы янэ Адыгэ автоном хэкум ит къуаджэу Хьакурынэхьаблэ (район гупчагъ) машинисткэу Iоф щишIэзэ ятэ хъущт КIэмгуеу район прокурор гуадзэу ащ Iоф щызышIэщтыгъэм зэрэ­IукIагъэр, 1926-рэ илъэсым къызэрэзэрэщагъэхэр.

Мызэгъ Владимир исабыигъом, еджапIэм чIэмыхьэфэ, илъэс реным пIоми хъунэу къуаджэм инэнэжъ дэжь зэ­рэщыIэщтыгъэр бэрэ ыгу къэ­кIыжьыщтыгъ. Ащ къыхэкIэу, Владимир адыгабзэри, шэн-хабзэхэри, икIэсэ лъэпкъ къа­шъохэри дэгъоу ышIагъэх.

Илъэси 4-м итыгъ ятэ зэлIэм, зы заулэрэ ПсышIуапэ къыда­нэхи янэрэ кIэлэцIыкIумрэ дэсыгъэх, етIанэ Краснодар къэ­кIожьыгъэх, янэ Адыгэ хэку Комитетым псауныгъэр къэу­хъумэгъэнымкIэ иотдел Iоф щишIэщтыгъ, 1936-рэ илъэсым Мыекъуапэ хэку гупчэу загъэ­нафэм, мыщ янэрэ шъэожъыемрэ къэкIожьыгъэх, тешIагъэ щымыIэу уни къыщаратыгъ.

1937-рэ илъэсым Мызэгъ Владимир еджапIэм кIуагъэ, еджэныр икIэсагъ.

Джыри кIэлэцIыкIугъ лIы шэнхэр къыхафэхэ зэхъум. Владимир ыгу имыкIыжьынэу къинагъэр нэмыц техакIохэр хъункIэкIо нэгухэу шышъхьэIу мазэм, 1942-рэ илъэсым Адыге­им къызэрибэнэгъагъэхэр ары. Ежь илъэс 13-м итыгъ. Пыир жъалымыгъ, гуихыгъ, IашэкIи, шъуашэкIи, шхынкIи баигъ.

Зыгорэ къызщагъакIэщтыгъэп, къэлэдэс унагъохэм арылъ гъомылэпхъэ тIэкIур афимы-къоу, Мыекъопэ районым, Джа­джэ кIохэти, чэти, чэми, гъэщи, кIэнкIи къащэти, зэрэпщэ­рыхьэщтыгъэхэр зэо ужыми щымыгъупшэу Владимир бэрэ къыIотэжьыщтыгъ. Фашистхэр мэзихым тихэку ратэкъухьажьэу итыгъэх, къалэм къыдэнэгъа­гъэхэр нэжъ-Iужъхэр, бзылъфыгъэхэр, кIэлэцIыкIухэр арыгъэ. Ау Мыекъопэ партизан отрядым ахэр амал зэриIэкIэ къыгъэгъунэщтыгъэх, нахь кIэлэ е пшъэшъэ Iэтэхъо чанхэр — ком­сомольцэхэр, пионерхэр ахэм хащэу яIагъэх. Ежь Мызэгъри илъэс 14-м итыгъ фашистхэр тикъэлэ шъхьаIэу Мыекъуапэ зыдафыжьхэм, 1943-м ищылэ мазэ и 28-м шъхьафит ар ашIыжьи, тидзэкIолIхэр апэкIэ лъыкIотагъэх. Мызэгъ Владимир дзэм хэхьанышъ, фашистыжъхэр зэкIифэнэу ыгукIи ыпсэкIи зэрэфаер партизан отрядым ипащэ зыреIом, нэмыцхэм къы­чIадзыгъэ Iашэу зы кIэрахъорэ, щэкIэ узэндыгъэу шхончыжърэ зэриIэри ыушъэфыгъэп. Сыдми, янэ тхьамыкIэр «Тэ уежьагъа, сикIал?» ыIоу къаджэзэ, къыгъани, зигъэлIэу, пыир зыфы­хэрэм агоуцуагъ, ыныбжь емы­лъытыгъэу зэрэIуш-нэжгъурым, щтэр ымышIэу зэрэлIыбланэми гу лъатагъ. Ау Лэбапэ нэмысыпагъэхэу, кIалэм плъыр­-стырышхор къыштагъ, сымаджэ хъугъэ. Тифыр къыштагъэмэ нэмыкIхэми пахыным тещыны­хьи, командирым Мызэгъ Владимир ядэжь къыгъэкIожьыгъ.

Адыгэ хэкум фашистхэр рафыжьхи, тидзэхэм пыир зэкIафэ­зэ, апэкIэ лъыкIотагъэх, къинэу, хьа­забэу алъэгъугъэр заIотэ­жьыгъэр 1945-м жъоныгъуакIэм и 9-м ТекIоныгъэшхор къыдахи, Рейхстагым Быракъ Плъыжьыр зыщагъаIэр ары. Зэо хьазабым къыкIэрызыжьыгъэхэр щы­Iэн фэлIагъэх: лэжьакIохэр Iэ­пшъэ мыпшъыжьыгъэх, нахьыжъхэр акъыл-къулаигъэх, Iэтахъо­хэр Iордэгъэзэ IэпыIэгъугъэх, ныбжьыкIэхэр гъэсэныгъэм фа­блэщтыгъэх.

Хэгъэгушхом ищыIэкIэ-псэукIэ лъэныкъуабэкIэ зэтегъэ­псыхьажьыгъэн, зыкъегъэIэты­жьыгъэн фэягъэ. Анахь мэхьанэ зиIэхэм хэгъэгу авиациер ащыщыгъ. ИкIэлэцIыкIугъом щегъэ­жьагъэу хы авиациер лъэшэу шIогъэшIэгъоныгъ, самолет лъэпкъхэу тихэгъэгу ща­шIы­хэрэм ямызакъоу, IэкIыб къэралхэм къыдагъэкIхэрэми ягъэ­псыкIэ ышIэу, зэрэзэтекIхэрэр Владимир ыгъэунэфыгъагъ. ЕджапIэм щеджэфэ дэгъу дэдэу предметхэр зэригъашIэ­щтыгъэ, ау гухэкI-гумэкIыр 1943-рэ илъэсым къыфэкIуагъ, янэ лIагъэ. Мыр аужырэу къызэрелъэIужьыгъэр изакъоу къы­зынэкIэ, ежь ытыщхэмкIэ зимыгъазэу, Мызэгъхэм макъэ аригъэIунышъ, якIолIэжьынэу ары. «Ахэм сыд хъугъэкIи о гум уранэщтэп!», — ыIогъагъ ным.

Ятэшыпхъу закъоу Джантыгъэрэ ыш ягуащэрэ Мыекъуапэ псынкIэу къэсыхи, яни яти зимыIэу къэнэгъэ кIэлэIэтахъор Тэхъутэмыкъуае ащэжьыгъ, ятэ­шыпхъум (илIи, ышэу, нысэу кIыгъум ишъхьэгъуси ащ дэжьым заом хэкIодэгъэхагъэх) зытыраригъатхи апIугъ, алэ­жьыгъ. Класси 7-р къызеухым, Владимир Краснодар дэтыгъэ хэушъхьафыкIыгъэ еджапIэу N 12-м чIэхьагъ. Гурыт еджэпIэ программэри дызэригъашIэзэ, илъэси 2 ащ щеджагъэу мыщ фэдэ еджапIэу Ереван дэтым зэрагъэкощыщтхэр къараIуагъ, ау къэсымаджи, академическэ отпуск къаIихыгъ, ядэжь къэкIожьи, къоджэ еджапIэм класси 10-р къыщиухыгъ, 1948-рэ илъэсхэм ушэтынхэр дэгъоу ытыхи, Балашовэ дзэ-­авиационнэ училищэу летчикхэр къызыщагъэхьазырхэрэм чIэхьагъ, илъэси 2-кIэ ар дэгъу дэдэкIэ къыухыгъ ыкIи къулыкъур ыхьынэу Полтавэ агъэ­кIонэу щытыгъ. ОшIэ-дэмышIэу нэбгырипшIэу дэгъу дэдэкIэ училищыр къэзыухыгъэхэу граждан авиацием стажировкэр щы­зыхьыщтхэм ахэфэ. Илъэси 3-м граждан авиациемкIэ Мос­ковскэ гъэIорышIапIэм иаэропортэу Быковэм Iоф щишIагъ ятIонэрэ пилотэу, ащ ыужым самолетэу Ли-2-м икомандирэу. А уахътэм В. Мызэгъым зэкIэ тихэгъэгушхо зэрэщытэу къыбыбыхьагъ, радионавигациер, ащкIэ шIыкIэ-амалхэр дэгъоу ыIэ къыригъэхьагъэх, ошъогум итыми, къэтIысыжьы зыхъукIи, мыплъэхъуным, чIыпIэ зэфэ­шъхьафхэм ашъхьарыкIызэ, чIы­гум сакъэу къытетIысхьажьэу зыригъэсагъ. Ошъогум самолетыр щыбгъэIорышIэн закъор ары­мырэу, ащ изэхэлъыкIэ-­гъэпсыкIэ, ианахь чыIу цIыкIу­жъыем нэсыжьэу, уфэсакъэу зэрэбгъэфедэщтыр, мыхъурэ къыхэкIымэ е укъэтIысынэу уежьагъэмэ, пшIэн фаер зэкIэ ыушэтыпэгъагъ. Мызэгъым быбыныр лъэшэу икIэсагъ, пшъыщтыгъэп, ыкIуачIи шъхьасыщтыгъэп, ошъогур иунэ шъыпкъэу, гур ыгъатхъэу ащ зэрэщыIорышIэщтым, пилот IэпэIэсэныгъэр зэригъотыщтым сыдигъуи пылъыгъ.

Мызэгъым 1960-рэ илъэсым дэгъу дэдэкIэ летчик-ушэта­кIохэм яеджэпIэ закъоу анахь хэшыпыкIыгъэхэр зыщырагъа­джэхэу СССР-м итыгъэр къыухыгъ ыкIи граждан авиациемкIэ научнэ-ушэтыпIэ Къэралыгъо институтым илетчик-ушэтакIо хъугъэ. Илъэс 30 фэдизым самолетхэм яушэтын пы­лъыгъ анахь цIыфышхо гъэсагъэу хэгъэгум исхэм ахалъытэу. Пшъэрылъ-пшъэдэкIыжь инэу иIэр зэхишIэу сыдигъуи ышIэрэм зэкIэми гъунэшхо алъи­фыщтыгъ; охътэ зэхъокIыны­гъэхэу авиацием къызэринэ­кIыгъэхэм къатыгъэр ыкIи кIэу къыхахьэу нахь зыкъэзыгъэ­шъыпкъэжьыхэу, быбыныр щы­нэгъончъэ зышIыхэрэр, кIэгъэз гори фэмыхъоу ышыпыщтыгъэх, зыпкъырищэщтыгъэх.

Летчик-ушэтакIом иунэри, игугъэри, иIотэжьыпIэри огур ары: ошъокъатиблым уащыбыбызэ, цIыфхэр илъэсыбэм зе­пщэныр, ори пшъхьэ уфэсакъы­жьыныр оркIи напэ, ХэгъэгумкIи шъуаш. Шъыпкъэ, Мызэгъ Владимир имафэ пэпчъ нэфынэ чэфыбзагъэп: къини къекIугъ, хэкIыпIи къыгъотыгъ, етIанэ, 1963-рэ илъэсым, Мызэгъыр машинэ зэутэкIым хафи, шъобжы­шхохэр ышIи, мэзи 8-м зэIэзэжьын — икIэрыкIэу кIуа­чIи, чъакIи, быбыкIи зэригъэшIэжьын фаеу хъугъэ. ФэукIо­чIыгъ! Ыгу хэпкIэгъэ сэнэхьатым пидзэжьи, ихэгъэгушхоу Урысыем фэлъэкIырэр фишIагъ — ифэшъошэ дэдэу «Урысыем и ЛIыхъужъ» щытхъуцIэр АдыгеимкIэ апэрэу къыфагъэшъошагъ. АдыгэлI шъыпкъагъ, ошъогу бгъэ­шхъуагъ.

Мызэгъ Владимир КIэмгуй ыкъом икIалэу Руслъан тым игъогу рэкIо — летчик.

2015-рэ илъэсым, илъэс 86-м нэсыгъэу, Мызэгъ Владимир дунаим ехыжьыгъ, ар цIыфхэр гъунэнчъэу зикIэсагъ, хэгъэгу­шхоу Урысыер ыкIи игупсэ чIыпIэу Адыгеир лъэшэу зилъэ-пIагъ ыкIи зыIэтыгъэх. Ошъогу шхъуантIэр лъэшэу шIу ылъэ­гъущтыгъ — ищыIэныгъагъ.

Мамырыкъо Нуриет.