ИкIыгъэ илъэсри, къихьагъэм имэзэ заули цIыфхэр зыхэтыгъэхэ гумэ­кIыгъом фэдэ Тхьэм къерэмыгъэхъужь. Зэпахырэ узым щыIэныгъэм илъэныкъуабэмэ зэхъокIыныгъэхэр афишIыгъэх. Ащ фэдэу зи­IофшIэн зэщигъэкъуагъэхэм ащыщыгъэх гъэсэныгъэм ыкIи наукэм яуч­реж­дениехэри.

Сабыйхэу апэрэ классым кIуагъэхэм еджапIэм ячIэхьакIи, къэзыуххэрэм якъычIэкIыкIи нэмыкI шъыпкъэ хъугъагъэ. Гу­рыт ыкIи апшъэрэ еджапIэхэм пэIудзыгъэ шIыкIэм тетэу зэрэрарагъэджагъэхэр ныбжьыкIэ­хэм бэрэ агу къэкIыжьыщт.

Научнэ учреждениехэм яIофышIэхэм янахьыбэм ныбжь хэкIот­агъэ зэряIэм къыхэкIэу унэхэм арысынхэ фаеу хъу­гъагъэ. Ау хьаулыеу уахътэр шIэныгъэлэжьхэм агъэкIуагъэп, ашIэмэ ашIоигъоу, зынэсынхэ амылъэкIыщтыгъэ IофшIэнхэр рагъэжьагъэх е аухынхэ фэя­гъэхэр гъунэм нагъэсыгъэх, къыдагъэкIыгъэх.

Ащ фэдэу анахь илъэс къиным зэкIэлъыкIохэу IофшIэгъэ инхэр къыдигъэкIыгъэх гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым. «Адыгэ IорIотэ угъоигъэхэр» зыфиIорэ проектым щыщэу томитIу къыхаутыгъ — я 10-рэ ыкIи я 11-рэ томхэр. ЗэкIэмкIи 25-рэ къыдэ­кIынэу проектым къыде­лъытэ.

Я 10-рэ томыр зэхэзыгъэуцуагъэр, тедзэным фэзыгъэ­хьазырыгъэр, гущыIапэр, пэублэ гущыIэр, гущыIалъэр, тхыгъэ гуадзэхэр, зэхэфхэр зытхы­гъэхэр филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Унэрэкъо Рай. Пэублэм къыщыIуагъ тхылъым дэлэжьагъэхэр. Ахэр: зэфэхьысыжь, зэхэгъэуцон, къыдэгъэ­кIын Iофхэм апылъ шIэныгъэлэжь купым ипащэу Хъут Щам­сэдин (щыIэжьэп), редактор шъхьаIэр филологие шIэныгъэ­хэмкIэ докторэу Шъхьэлэхъо Абу (щыIэжьэп), научнэ редакторыр филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Цуекъо Нэфсэт, музыкальнэ редакторыр тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу КIыкI Хьис (щыIэжьэп). Тхы­лъым иредакторыр педагогикэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Цуекъо Алый, редколлегием хэтых шIэныгъэлэжьхэу Мамый Руслъан, Къуекъо Асфар, Нэхэе Саидэ.

ГущыIапэр фэгъэхьыгъ тхы­лъыр зэрэгъэпсыгъэм. IофшIэгъэ­шхоу адыгэм иIорIуатэ (ифольклор) зыщызэхэугъоегъэщтым щыщэу пэсэрэ орэдхэмрэ усэхэмрэ мы тхылъым къыдэхьагъэх. Зы чIыпIэм зыкIыщыугъоигъэхэм лъапсэу иIэр ахэр Iофыгъо гъэнэфагъэхэм зэряпхыгъэхэр ары — лэжьэн, Iэзэн е нэмыкI фэIо-фашI. Урыс­хэм «обрядовэ» зыфаIо­хэрэр ары.

ШIэныгъэлэжьхэм къызэра­IорэмкIэ, IорIотэ текстхэр тхылъ шъхьафэу къыдэбгъэкIынхэм пае пэшIорыгъэшъэу Iофыгъо заулэ зэшIопхын фае. Ахэм ягугъу Унэрэкъом къешIы ыкIи а Iофыгъоу къэтэджыхэрэр шIэныгъэлэжьэу Хъут Щамсэдинэ къызэрэхигъэщыщтыгъэхэр, IэубытыпIэ шIыгъэн фэе шапхъэхэри къызэригъэнэфа­гъэхэр хегъэунэфыкIы. Ау проектым хэхьэрэ тхылъым изэхэгъэуцон уфежьэ къэс икIэрыкIэу Iофыгъохэм уадэлэжьэн фаеу мэхъу. Анахь Iофыгъо къинхэм ащыщ IорIотэ текстхэр шIэныгъэ лъапсэм тетэу куп-купэу гощыгъэнхэр. Непэ къызынэсыгъэм ащ шIэныгъэлэжьхэр рызэнэ­къокъух. Адыгэхэм язакъоп, зэкI пIоми хъунэу, лъэпкъхэм яIор­Iотэ гъэпсыкIэхэр къыдэзылъы­тэрэ классификацие джырэкIэ къаугупшысыгъэп. Ау укъызыпкъырыкIын фэе шапхъэхэм ащыщхэр къагъэнэфагъэхэу щыIэх.

Тхылъым зэкIэмкIи текст 697-рэ къыдэхьагъ. Ахэм анэмыкIэу шIуфаIохэмрэ нэшхъэигъом аIорэ хэбзэ фаIохэмрэ яхьылIагъэу тексти 100-м ехъу IофшIагъэм дэт. Тхылъым орэд 457-рэ къыдэхьагъ. IофшIэным ехьылIагъэр — 189-рэ, нысэщэ джэгум епхыгъэхэр — 147-рэ, кIапщэм фэгъэхьыгъэхэр — 111-рэ мэхъух. Орэдышъо зимыIэу тхылъым орэд 240-рэ дэт. Ахэм ащыщэу анахь текстыбэ хъурэр хъохъухэр арых — ахэм япчъагъэ 112-рэм нэсы.

«Адыгэ фэIо-фэшIэ IорIуатэр, ащ итарихъ, игощыкI, ­ишъуаш» зыфиIорэ тхыгъэу тхылъым къыдэхьагъэр IорIуа­тэм иугъоин апэу езыгъэжьагъэхэм, ахэм Iофэу ашIагъэм афэгъэхьыгъ. Ахэр КIэшъ (Къэ­лэмбый) Адылджэрые, СултIан Хъанджэрые, Нэгумэ Шорэ, СултIан Къымчэрый-Инат, Тамбыикъо Пагор ыкIи нэмыкIхэр. IорIуатэм иугъоинкIэ ахэм Iофэу ашIагъэм мэхьанэшхо зэриIэр къыхигъэщызэ, тхылъыр зэхэзыгъэуцуагъэр ахэм къатегущыIэ. Я 19-рэ лIэшIэгъум Iор­Iуатэм дэлэжьагъэхэм ащ къыраIолIагъэхэм ащыщхэр мы чIыпIэм къыщысIомэ сшIоигъу. ГущыIэм пае, адыгэ орэдыжъхэм адыгэхэмкIэ мэхьанэшхо зэряIэр къыхигъэщызэ, про­светителэу КIэшъ (Къэлэмбый) Адылджэрые ытхыгъагъ: «Мы дунаим орэд нэмыкI къытемы­нэжьыгъагъэми, адыгэм ищы­IэкIэ-псэукIэ, итарихъ птхыжьынымкIэ ахэм ахэлъ къэбарыр икъущтыгъэ».

СултIан Хъанджэрые «Записки о Черкесии» зыфиIорэм гупшысэ гъэшIэгъонхэр къы­щетхых: «Усэхэр адыгэхэмкIэ щыIэныгъ, псэ, япэсэрэ дунэететыкIэ исаугъэтых, ячIыгу щыхъугъэ пстэури къэзыIотэрэ тхыгъэ папкI… УсэкIэ (поэзие­кIэ) заджэхэрэр адыгэ орэдыжъ лъэшхэу, къарыунчъэр къэухъу­мэгъэн зэрэфаем, дэхагъэмрэ шIумрэ уасэ зэра­фэпшIын, пшъхьэ зэрэбгъэлъэпIэжьын фаем игупшысэ зыхэлъ­хэр ары».

Джыри зы къэбар, «Урыс-Кавказ заор къежьэгъэ къодыеу, шыу мин хъурэ купым пыир зэкIифагъэу къэкIожьхэзэ, ошIэ­дэмышIэу нэмыкIыдзэ къа­теуагъ. Щэр ошъум фэдэу къатырапхъанкIэу, ауж къафы зэ­хъум, шыу купыр зэщыкъуагъэ. Дзэпащэхэм сыд заIуи аугъоижьынхэ амылъэкIы зэхъум, джэгуакIоу ахэтыгъэр уанэм къиуцуи, «Къэрэкъэшкъэтау заом иорэд» къызыхедзэм, дзэр къэзэрэшIэжьи, лIыхъужъ орэдыжъэу зэхахыгъэм ыгъэгу­шхуагъэхэу пыим пэгъокIыгъэх ыкIи зэхакъутагъ. Джащ фэдиз кIуачIэрэ зэшIокIырэ иIагъ орэдым».

я 11-рэ кIэлэцIыкIу IорIуатэм фэгъэ­хьыгъ. Ари зэхэзы­гъэуцуагъэр ыкIи къыдэкIыным фэзыгъэ­хьазырыгъэр Унэрэкъо Рай. КIэлэцIыкIу IорIуатэр пIуныгъэм­кIэ зэрэамалышIум нэмыкIэу, лIэужхэр зэзыпхыхэрэ кIуачIэу зэрэщытыр ащ къыщеIо. Шъхьафитыныгъэм, зэфагъэм, цIыфыгъэм, шIугъэм, дэхагъэм ягу­пшысэхэу IорIуатэхэм ахэлъхэм ныбжьыкIэхэр шэн-зекIокIэ дахэхэм къафагъэущых, нэшэнэ дэгъухэр ахалъхьэх, лIыгъэ зэ­рахьаным фапIух. КIэлэцIыкIу IорIотэ анахьышIухэу зэгорэм къыхаутыгъэхэм ащыщых мы тхылъым къыдэхьагъэхэр.

Тхылъым дэт шъхьэ пэпчъ жанрэм къыхиубытэрэ IорIотэ лъэпкъхэр щызэхэугъоягъэх. Ахэр етIани нахь куп цIыкIухэу гощыжьыгъэх. Ащ фэдэу орэдхэр, усэхэр, хъохъухэр зыхэ­хьэхэрэ Iахьышхор етIани нахь куп цIыкIухэу зэтеутыгъэх. Ахэм ащыщых кушъэ орэдхэр, пIур кушъэ орэдхэр, тхьаусыхэ кушъэ орэдхэр, цIэус орэдхэр, лъэтегъэуцо орэдхэр — зэкIэмкIи купи 8 мэхъу.

КIэлэцIыкIу джэгукIэхэри Iа­хьи 8-у гощыгъэх. Ащ хэтых лъытакIэхэр, джэгукIэхэр, хырыхыхьэхэр, хьакIыбхэр ыкIи нэмыкIхэр. Ящэнэрэ Iахьышхом ушъый гъэсэпэтхыдэхэр хэхьэх. Ар етIани Iахьищэу гощыжьыгъэ: ушъый орэдхэр, гущыIэжъхэр ыкIи ушъый къэбархэр.

ЯплIэнэрэ шъхьэм пшысэхэмрэ тхыдэхэмрэ щыугъоигъэх. Ащ хэхьэх псэушъхьэхэм яхьы­лIагъэхэр, къэбар пшысэхэр, тхыдэхэр, IорIотэзехьэхэм якъэ­бархэр.

«Адыгэ кIэлэцIыкIу IорIуат» зыфиIорэ IофшIагъэм шъхьэу къыдэхьагъэ пэпчъ кIэлэцIыкIу­мэ апаеу тхылъ гъэкIэрэкIагъэ хэпшIыкIын плъэкIыщт.

Научнэ лъапсэ зиIэу шIыгъэ материалыр кIэлэцIыкIумэ атегъэпсы­хьагъэу, гъэкIэрэкIагъэу къыдэ­гъэкIыгъэ­мэ, сабыйхэр зыщапIурэ унагъо пэпчъ иIэ шIои­гъонэу къысшIошIы.

Сихъу Гощнагъу.