ЖъоныгъуакIэм и 10-м къыщыу­благъэу и 16-м нэс «Шъолъыр зэдэгу­щыIэгъум иеджапI» зыфиIорэ урысые проектыр Адыгэ Республикэм щылэжьагъ.

Ащ кIэщакIо фэхъугъэр Адыгеим иныбжьыкIэ лIыкIо гъэIо­ры­шIапIэу Москва дэтыр ары.

Мы зэхахьэр зызэхащагъэр илъэсищ нахь мыхъугъэми, ча­нэу зыкъыгъэлъэгъонэу игъо ифагъ, ыгъэцэкIэгъэ проектхэм ащыщ ныбжьыкIэ IофхэмкIэ Урысые агентствэм игрант къы­зэрэдихыгъэр. Сомэ миллионэу къафагъэшъошагъэмкIэ «Шъо­лъыр зэдэгущыIэгъум иеджапIэ» Адыгеим щызахащагъ. Ащ къыдыхэлъытагъэу Москва дэт апшъэрэ еджэпIэ анахь дэгъу­хэм ащеджэрэ студент 25-рэ тишъолъыр къэкIогъагъ ыкIи тхьа­мафэм къыкIоцI гъэцэкIэкIо хэбзэ IофышIэхэм зэIукIэгъу зэфэшъхьафхэр адыряIагъэх. Мы проектым ныбжьыкIэхэм шIуагъэу къафи­хьыгъэмрэ хэбзэ къулыкъухэм шъхьапэу ха­хыгъэмрэ афэгъэхьыгъэу Iоф­тхьабзэр зэхэзыщэгъэ Адыгеим иныбжьыкIэ лIыкIо гъэIорышIапIэ итхьаматэу АкIэгъу Закир гущыIэгъу сыфэхъугъ.

— Закир, ыпэрапшIэу нэ­Iуасэ зыкъытфэшI, уикъэ­бархэм тащыгъэгъуаз. Илъэс тхьапш уныбжь, тыдэ укъыщыхъугъ, Моск­ва сыдэущтэу укIонэу хъугъа, сыд фэдэ университета узщеджэрэр?

— Сэ илъэс 20 сыныбжь. Къуаджэу Тэхъутэмыкъуае сыкъыщыхъугъ, гурыт еджапIэр ащ къыщысыухыгъ. Ащ ыуж апшъэ­рэ гъэсэныгъэ зэзгъэгъо­тынэу Москва сыкIуагъ. Непэ Урысые Правительствэм ифинансовэ университет иящэнэ- рэ курс сы­щеджэ.

— Урысыем финансхэмкIэ иминистрэ зыгъэхьазырыгъэ еджапIэм учIэхьаныр, ущеджэныр IэшIэхэпщтын?

— ПсынкIагъэп учIэхьаныр, зэнэкъокъу ин хэлъыгъ, зы чIы­пIэм нэбгырэ 25-рэ фэбанэ­щтыгъэ сэ сычIахьэ зэхъум. Уасэ зыфашIырэ университетыр, къызэрэхэбгъэщыгъэу, фи­нансхэмкIэ министрэу Антон Силуановым, сатыушIхэу Михаил Прохоровым, Александр Хлопониным фэдэхэм къаухыгъ. Гъэсэныгъэ дэгъу зэбгъэгъо­тынымкIэ амалышIухэр еджапIэм къетых. Сэ къыхэсхыгъэ сэнэхьатыр политологиер ары. Джыри сыцIыкIузэ «банкир сы­хъущт» сIощтыгъэ. Сянэ-ся­тэхэм ясIо зэпытыгъ, ау уахътэ тешIи, нахь кIэлэ Iэтахъо сыхъу­гъэу, еджапIэм иобщественнэ щыIакIэ сшIогъэшIэгъонэу сыхэуцуагъ, я 8-рэ классым еджапIэм ипрезидентэу сыхадзыгъ, джау­щтэу политикэ фэIо-фашIэхэр сшIогъэшIэгъон хъугъэх. Университетым сызычIахьэми сыз­хэдэгъэ сэнэхьатымкIэ сызэ­рэ­хэмыукъуагъэр къызгурыIуагъ, угу рихьырэ Iофым зызэрэфэбгъасэрэр пшIэным мэхьанэ иI студентымкIэ.

— Ащ фэдизэу политикэр ныбжьыкIэм шIогъэшIэ­гъоныщтыми сшIагъэп. ЗыгорэкIэ уянэ-уятэхэм е нэмыкI нахьыжъ горэхэм уакIырыплъыгъа?

— Хьау, зыкIи политикэм епхыгъэп сиунагъо. Сятэ хирург, медицинэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат, сянэ иапэрэ сэнэхьат экономист, ятIонэрэ гъэсэныгъэр медицинэ Iофым епхыгъ. Сафэраз сянэрэ сятэрэ, зыпа­рэкIи «мы Iофыр къыхэпхымэ дэгъугъэ» къысаIуагъэп, ежьхэм яшIошIхэр апшъэ ашIыгъэп, цы­хьэ къысфашIыгъ, къыхэсхыгъэ гъогум къыдырагъэштагъ.

— Адыгеим щыбгъэцэкIэгъэ проектэу «Шъолъыр зэ­дэгущыIэгъум иеджапIэ» хэт хэлэжьагъэхэр? Сыд фэдэ университета ахэр къызэрыкIыгъэхэр, сыд фэдэ шъолъырха?

— ЗэкIэмкIи студент 25-рэ къэкIуагъ, апшъэрэ еджапIэу лъытэныгъэ зыфашIыхэрэм ахэр ялIыкIох. МГУ-м, МГИМО-м, РУДН-м, РАНХиГС-м, финансовэ университетым, экономикэмкIэ апшъэрэ еджапIэм, культурэмкIэ институтым, Плехановым ыцIэ зыхьырэ университетым къарыкIыгъэх ныбжьыкIэхэр. Ахэр зэкIэ сэщ фэдэу шъо­лъырхэм ащыщых, непэ Москва кIуагъэхэу щеджэх. Шъолъыр 19-мэ ялIыкIох. ЗэкIэ университетхэм яректорхэми мы про­ектым яшIэ хэлъ, кIалэхэр къа­тIупщыгъэх. Мары сэ сызще­джэрэм щыщ нэбгыритф купым хэтыгъ, тиректорэу Михаил Эс­киндаровым лъэшэу шIогъэшIэгъоныгъ Iофтхьабзэу дгъэца­кIэрэр, къыддыригъэштагъ.

— Сыдэущтэу студентхэр къыхэшъухыгъэха?

— «Урысыем иныбжьыкIэ­хэр» зыфиIорэ электрон мэ­къэгъэIу ныбжьыкIэ IофхэмкIэ федеральнэ агентствэм иI. Ар дгъэфедагъэ ыкIи проектым хэлажьэ зышIоигъо студентхэм якъэбархэр къырагъэхьагъ. Ащ нэмыкIэу, зэнэкъокъум пылъыгъэ шапхъэмкIэ, Адыгэ Респуб­ликэм ищыIакIэ нахьышIу хъуным пае пшIэн фаеу алъытэрэр къатхынэу щытыгъ.

— Адыгеир зымылъэгъу­гъэхэм ащ фэдэ шIошIхэр сыдэущтэу къатхын алъэ­кIыгъа?

— Ар тэри тшIогъэшIэгъо­ныгъ. Ау джырэ интернет лъэ­хъа­­ным гъозэ амалэу къытырэр бэ. Тиреспубликэ фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэм яджагъэх, видеохэм, телекъэтынхэм яплъыгъэх. ЩыкIагъэу иIэри зэхафыгъ, хэхъоныгъэ лъэныкъохэри аушэты­гъэх. Зэфэхьысыжь гъэшIэгъонхэр ашIыгъэх студентхэм, гущыIэм пае, зекIоным икъэкIуапIэхэр икъоу шъолъырым къымыгъэлъагъохэу алъытагъ. Ащ пае цифрэ технологиехэр на­хьы­бэу бгъэфедэнхэ зэрэплъэ­кIыщт проектхэр зэхэзыгъэуцуа­гъэхэр щыIагъэх, джащ фэдэу джырэ уахътэ автомобильхэр бэджэндэу пштэн зэрэплъэкIыщт фэIо-фашIэхэм заушъомбгъу, ау Мыекъуапэ ащ фэдэ зэрэ­дэмытым гу лъатагъ. Ари зы екIо­лIакIэу къэзыгъэлъэгъуагъэ­хэр щыIагъэх. Адыгэ къоешIхэм хэхъоныгъэхэр зэрашIышъущт гукъэкIхэри студентхэм къыра­IотыкIыгъэх. Культурэм, гъэсэныгъэм, псауныгъэм икъэухъу­мэн алъэныкъокIэ, шъхьадж зыфеджэрэ сэнэхьатым елъытыгъэу, екIолIакIэу Адыгеим щагъэфедэшъущтхэр ныбжьыкIэхэм къыхагъэщыгъэх.

— Мы гукъэкIхэр щыIэныгъэм щыпхырыпщынхэр дэгъугъэ…

— Ары тэри тигухэлъыр. Сыдэущтэу студентхэм ягукъэкI­хэр Адыгеим икъулыкъушIэхэм, исатыушIхэм агъэцэкIэ­шъущтха? Мы упчIэр зэIукIэ-гъоу тиIагъэхэм ащызэхэтфыгъ. Студентхэм ябизнес-проектхэр къызыщаухъумэжьыгъэ зэ­дэгущыIэгъухэр хэбзэ Iофы­шIэ­хэм адытиIагъэх.

— Хэт шъузIукIагъэхэр?

— ГъэсэныгъэмкIэ министрэу КIэрэщэ Анзаур, сатыушIхэм IэпыIэгъу афэхъугъэнымкIэ Гуп­чэм иIэшъхьэтетэу КIыкI Артур, экономикэ хэхъоныгъэмкIэ ми­нистрэм игуадзэу Былымгъот Ибрахьим, IофшIэнымкIэ ыкIи социальнэ хэхъоныгъэмкIэ министрэм игуадзэу Ирина Ширинам, АКъУ-м иректорэу Мамый Казбек, МКъТУ-м ипрезидентэу ТхьакIущынэ Аслъан, зекIонымкIэ Комитетым илIыкIохэм зэ­дэгущыIэгъухэр адытиIагъэх. Джащ фэдэу федеральнэ экспертхэми таIукIагъ. Къэралыгъо Думэм идепутатэу, ныбжьыкIэ IофхэмкIэ федеральнэ агентст­вэм иIэшъхьэтетэу Сергей Бе­локоневыр, финансовэ университетым идоцентэу Александр Немцевыр тикуп хэтхэу Адыгеим къеблэгъагъэх.

— ЗэрэсшIэрэмкIэ, Адыгеим и ЛIышъхьэ зэдэгущы­Iэгъу кIэкI дышъуиIагъ…

— ТиеджапIэ зылэжьэгъэ уахътэм тефэу Казань игурыт еджапIэ тхьамыкIагъо къыщы­хъугъ. Ащ хэкIодагъэхэм яшIэжь дгъэлъэпIагъэ, тафэшъыгъуагъ. Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат тыригъусэу Зэкъошны­гъэм исаугъэт къэгъагъэхэр етхьылIагъэх. Къыхэзгъэщын, Москва къикIыгъэ студентхэм Казань щыщ кIалэ ахэтыгъ, ащ елъытыгъэу дгъэцэкIэгъэ Iоф­тхьабзэм тэркIэ имэхьанэ нахь гъэлъэшыгъэу щытыгъ. Ти ЛIы­шъхьэ гупсэфэу, ор-сэрэу къызэрадэгущыIагъэр студентхэм агъэшIэгъуагъ. ТемыIэтыкIыгъэу, ныбджэгъур къызэрадэгущыIэщтэу КъумпIыл Мурат студентхэм закъыфигъэзагъ. НыбжьыкIэ гъэсагъэхэр шъолъырым, къэралыгъом зэрищыкIагъэхэр къариIуагъ, гъэхъагъэхэр еджэным, сэнэхьат ушэтыным аща­шIынхэу къафэлъэIуагъ. Ежь ныбжьыкIэхэми Адыгэ Респуб­ликэм охътэ дахэ, охътэ гъэшIэ­гъон зэрэщагъэкIуагъэр, адыгэ лъэпкъым икультурэ бай нэIуасэ зэрэфэхъугъэхэр, ичIыопс къэ­кIуапIэхэр зэрагъэшIэгъуагъэхэр ЛIышъхьэм фаIотагъэх.

— Пшъэрылъ шъхьаIэу сыд мы Iофтхьабзэм иIагъэр, сыд шIуагъэу ныбжьыкIэхэми, IэнэтIэзехьэу ахэр зыIукIагъэхэми ха­хыгъэр?

— Студентхэм яшIэныгъэхэм ахагъэхъошъугъ. Адыгеим итарихъ, исоциальнэ-экономическэ гъэпсыкIэ, икультурэ ибаиныгъэ хэшIыкI афыряIэ хъугъэ. Ащ нэ­мыкIэу шъолъыр политикэм зэреплъыхэрэр, ащ зэхъокIыныгъэу фэпшIын плъэкIыщтхэр къыраIотыкIыгъ. Зыми фэмыдэ гукъэкI гъэшIэгъонхэр ныбжьыкIэхэм яIэх. Ахэр хэбзэ Iофы­шIэхэми къашъхьэпэщтых, зэса­гъэхэ IофзехьакIэм екIолIакIэхэр кIэу хагъэхьанхэмкIэ шIуагъэ ахахыщт.

— Закир, Адыгеим иныбжьыкIэ лIыкIо гъэIоры­шIапIэу Москва щыла­жьэрэм сыкъыкIэупчIэ сшIоигъу. Хэта зэрипхырэр мы зэхахьэм?

— Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъ­къарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым къарыкIыгъэ студентэу Москва щеджэхэрэр зэрипхыгъэх. Ты­наIэ зэтетэгъэты, гумэкI хэт хэ­фагъэми IэпыIэгъу тыфэхъуным тыфэхьазыр, зэпхыныгъэ зэдытиI. Адыгеир изакъоу пштэ­мэ, непэ студент 400 тиреспуб­ликэ икIыгъэу Москва щеджэх. Ахэр зычIэсхэ апшъэрэ еджапIэхэм япащэхэм зэкIэми тителефон номерхэр аIыгъ зыгорэ тистудентхэм къащышIымэ макъэ къытагъэIун алъэкIынэу. Уиунэ упэчыжьэ зыхъукIэ, чIыпIэ зэжъу уифэуи къыхэкIыщт. ЛIыкIо гъэIорышIапIэр ятIонэрэ унэу афэхъунэу, ягукIайи ягу­шIуагъуи къытахьылIэнэу ныбжьыкIэхэр етэгъасэх.

— Зэхэхьэ зэфэшъхьафхэри зэхэшъощэх, ИнтернетымкIэ тэлъэгъу шъузэрэчаныр….

— Ары, адыгэ лъэпкъым итарихъ мафэхэр хэтэгъэунэфыкIых, тихабзэ, тикультурэ тымыгъэкIодынхэм тыпылъ. Ти­республикэ илIыкIо гъэIоры­шIапIэу Москва дэтым тыщызэ­рэугъои, ащкIэ тинасып къы­хьыгъ, ащ фэдэ унэ дахэ нэмыкI адыгэ шъолъырхэм яIэп. Налщык, Щэрджэсым къары­кIырэ ныбжьыкIэхэри тэ тадэжь къэкIо зэпытых, тызэкъот, тызы­лъэпкъ. Лъэшэу тыфэраз Адыге­им илIыкIоу Москва щыIэ Тхьа­кIущынэ Мурат, едгъэжьэрэ Iо­­фыгъохэмкIэ къыддырегъаштэ, IэпыIэгъу къытфэхъу.

— Москва хъопсагъо, ще­джэрэ ныбжьыкIэхэр къыданэхэ ашIоигъо мэхъух, нахьыбэ къыщагъэхъэщт, нахь щыIэкIэшIу щагъотыщт. Аущтэу мэгупшы­сэх. Ау гъэсэныгъэ дэгъу зиIэ ныбжьыкIэхэр хэкуми ищыкIагъэх. Сыд тшIэщт?

— Ар гумэкIыгъо ин. Урысыер пштэмэ, шъолъыр 65-мэ яныбжьыкIэхэм янахьыбэм къа­гъэзэжьырэп, зыдэкIогъэхэ къэ­лэ инхэм къадэнэх. Адыгеири ахэм ащыщ. Еджагъэхэм, гъэсагъэхэм зэкIэри афаех, гупчэ къалэхэм яIофшIапIэхэм ащ фэдэхэр арагъэблэгъэнхэр яшэн, мэзэ лэжьэпкIэ дэгъухэри афагъэуцущтых. Мы Iофым тэри тыдэлажьэ, Москва къэкIогъэ студентым шъолъырым зэ­пхыныгъэ дыриIэным фэIоры­шIэщт проектхэр къыхэтэхых. Сэ къызэрэсшIошIырэмкIэ, рес­публикэхэми фэгъэкIотэн программэхэр ащаштэмэ, ишIуа­гъэ къэкIощт. Гъэсэныгъэ дэгъу зиIэ ныбжьыкIэм шъолъырым шIуагъэ къыфихьыщт, ау ащ ифэIо-фашIэ горэхэр фэбгъэцэкIэнхэ фае — унэ зэригъэгъотынымкIэ IэпыIэгъу фэхъунхэм, лэжьэпкIэ дэгъу ратыным егупшысэхэмэ, ишIуагъэ къэ­кIощт. Ау ежь ныбжьыкIэхэми къызщыхъугъэхэ унэр зыщагъэ­гъупшэ хъущтэп. ЗэкIэ ахъщэм еппхымэ, плъапсэ чIэунэщтба?

— О джыри сыд фэдизрэ уеджэщт? Сыдигъо укъыт­фэкIожьыщт, хьауми Москва укъыдэнэщта?

— Сэ бакалавриатым сыще­джэщт джыри зы илъэсрэ, нэ­ужым илъэситIу магистратурэр къэсыухын сыгу хэлъ. Ащ ыуж хъущтыр сшIэрэп. Ау теубытагъэу къэсIощт — тыдэ сыщыIэми, сиIофшIэн Адыгэ Респуб­ликэм ихэхъоныгъэ фэIоры­шIэщт. Сыкъызщыхъугъэу, сызщапIугъэ чIыналъэм идэхагъэ- рэ ищыIэкIэшIурэ сиIахь ахэслъхьан сигухэлъ. Ар згъэцэкIэным сыдэлэжьэщт.

ГущыIэуж: тишъолъыр ихэ­хъо­­ныгъэ хэт неущ фэлэжьэщтыр, тилъэпкъ Iофыгъохэр хэт зезы­хьащтхэр, тикультурэ дахэ хэт зыухъумэщтыр? ЗэдэгущыIэгъоу гъэзетеджэхэм алъызгъэ­Iэсырэр зыдэсшIыгъэ АкIэгъу Закир игупшысэхэм сагъэгупсэфыгъ, зызэхэсэхыхэм, лъэшэу сыгу­шIуагъ. Мыщ фэдэ кIэлэ гу­бзыгъэхэр орэбагъох, щысэ орэ­хъух. Тиадыгэ лъэпкъ ныбжьыкIэ гъэсагъэхэр нахьыбэу иIэхэ къэс тинеущрэ мафэ ты­фэрэхьатыщт.

ТIэшъу Светлан. Адыгеим изаслуженнэ журналист.