Урысые пачъыхьэгъу зэманым апэрэ общественнэ организациехэу къэралыгъом щызэхащэгъагъэхэм ащыщ Урысые Географическэ обществэр. Пачъыхьэу Апэрэ Николай иунашъокIэ 1845-рэ илъэсым ар къызэIуахыгъагъ. Ащ къыщегъэжьагъэу Урысыем и Географическэ обществэ икъутамэхэм чIыпIэ пстэумэ Iоф ащашIэ.

Къалэу Геленджик щызэхэщэгъэ къутамэр ары непэ зигугъу къэтшIырэр. БэмышIэу обществэм хэтхэм Iэнэ хъурае зэхащэгъагъ, ащ адыгэ лъэп­къым итарихъ ыкIи непэ хэхъо­ныгъэу ышIыхэрэм щатегущы­Iагъэх. Къэлэ Географическэ обществэм итхьаматэу Соболева Юлие Iэнэ хъураер къызэIуихыгъ. Геленджик цIыф лъэпкъ 80-м ехъурэмэ къахэкIыгъэ цIыфхэр зэрэщыпсэухэрэр, ахэм къэлэ проектэу «Многонациональный Геленджик» зыфи­Iорэм къызэрэдилъытэу ялъэпкъ къырыкIогъэ гъогу кIыхьэхэм якъэбархэр арагъэшIэнхэу цIыф зэхахьэхэр зэрэзэхащэхэрэр къыIуагъэх.

Къалэм адыгэхэу дэсхэм «Адыгэ Хасэ» зызэхащагъэр илъэсищ хъугъэ. Хасэм итхьаматэу Пщыбэкъо Адам Iэнэ хъураем къеблэгъагъэхэм сэлам фабэкIэ апэгъокIыгъ. Тятэжъ пIашъэхэм къыхахыгъэ зэхэтыкIэ-зекIуакIэхэу «адыгэ хабзэкIэ» заджэхэрэм сыдигъуи мэхьанэ куу зэриIагъэр, цIыфыгъэм ишапхъэу непи ар зэрэщытыр къыIотагъ. Лъэпкъ пэпчъ ыгъэлъапIэхэрэ нэша­нэхэр иIэх, ахэмкIэ пчыхьэзэхахьэхэм, нэмыкI зэIукIэгъухэм зэращызэдэгуащэхэрэм ишIуагъэ къэ­кIоу ылъытагъ.

Къэлэ Географическэ обществэм Iофэу ышIэрэм чанэу хэлажьэу, общественнэ организацием иответственнэ секретарэу Ацумыжъ Разыет ипсалъэ къыщыхигъэщыгъ адыгэ лъэпкъым къиныгъуабэу къызэпичыгъэхэм апкъ къикIыкIэ чIыгу­жъыр зыбгынагъэхэ тилъэпкъэ­гъухэр мы лъэхъаным къэралыгъо 50-м ехъурэмэ зэращыпсэухэрэр. ЛIэшIэгъурэ ныкъорэм къехъугъ ахэм ашъхьэ зырахьыжьэжьыгъагъэр, ау ятэжъ пIашъэхэр зыщыпсэугъэхэ адыгэ чIыгужъыр зыщагъэгъуп­шэрэп. Адыгэ хабзэр, адыгэ намысыр агъэлъапIэ.

Разыет ятэжъэу Натхъо Къа­дыр Америкэм щыпсэугъ. Къэралыгъо зэфэшъхьафхэм ащы— Iэ адыгэ хэхэсхэм зэлъа­шIэ— рэ тхакIу, цIыф цIэрыIу. Адыгэ чIыгум кIэрычыгъэу щыIагъэми лъэпкъым икультурэрэ ита­рихърэ къызэрэзэтыригъэнэщтхэм пылъыгъ. Ащ урысыбзэкIэ тхыгъэу Мыекъуапэ къыщы­дигъэкIыгъэ тхылъэу «Черкесхэм ятарихъ» зыфиIорэм фэдэ Геленджик икъэлэ музей нэпэеплъэу къыритыгъэу чIэлъ.

— Сыд фэдэрэ хэгъэгуи щыпсэурэ ти­лъэпкъэгъу пэпчъ зы чIыгу тызэрэщыщыр, зы лъэпкъ тыкъызэ­рэхэкIыгъэр зыщимыгъэгъупшэу ыгу илъ. Аужырэ лъэхъаным чIыгужъыр зэзыгъэлъэ­гъунхэу къакIохэрэм япчъагъэ къыхэхъуагъ, къэмыкIошъухэрэми пшысэ дахэм фэдэу ар къащэхъу, — къы­Iуагъ Разыет.

Геленджик дэт тарихъ-краеведческэ музеим ипащэу Агеева Еленэ адыгэхэм къарыкIуагъэр зышIогъэшIэгъонхэм ащыщ. Ежьым къэбэртаехэм ялитературэ лъапсэ фэзышIыгъэ ШэуджэнцIыкIу Али ипхъорэлъфэу Хьакъуашъэ Мадинэрэ фотохудожникэу Паоло Мезиринирэ игъу­сэхэу «Кавказ спящий» зыфиIорэ медиа-проектым Iэнэ хъураем къекIолIагъэхэр нэ­Iуасэ фишIыгъэх. Мадинэ ытхыгъэ тхылъэу «Дорога домой» зыфиIорэмрэ Паоло исурэтхэмрэ къатегущы­Iагъ. Проектыр зыгъэхьазырыгъэхэм ар Италием икъэлэ шъхьаIэу Рим игалереехэм къащагъэлъэгъуагъ.

— Iэнэ хъураер кIозэ къэ­лэ тхылъеджэпIэ шъхьаIэу Ацумыжъ Разыет зипащэм Географическэ обществэм иученэ секретарэу Курс Екатеринэ иунэе тхылъхэм ащыщэу Мэщ­бэшIэ Исхьакъ итарихъ рома­нэу «Хъан-Джэрый» зыфиIорэр къыритыгъ. Ар урысыбзэкIэ зэзыдзэкIыжьыгъэ Карпова Евгение тхылъым къытетхагъ.

Геленджик щыпсэурэ адыгэхэм анахьыжъэу Лъэустэн Борисэ хыIушъо чIыпIабэмэ ацIэхэр мыщ щыпсэугъэ адыгэхэм зэрафаусыгъагъэм къытегущыIагъ. ЧIыпIацIэхэм ащыщ­хэр тэрэзэу зэрамытхыгъэхэр е зэрэзэблахъухэрэр къыхи­гъэщыгъ. Урысые Империем Кавказ заор окIофэкIэ тхьамыкIагъоу лъэпкъым къыфихьы­гъэм ригъэшIыгъэ гупшысэхэр къыриIотыкIыгъэх.

Iэнэ хъураер гъэшIэгъонэу кIуагъэ. Ащ къыхэлэжьагъэх къалэм щыпсэухэрэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ясообществэхэм япащэхэр, музейхэм яIофышIэхэр, нэмыкIхэри. УФ-м и Географическэ обществэ икъутамэу Геленджик щыIэм хэтхэм тилъэпкъ итарихъ фэ­гъэхьыгъэ зэхахьэ зэрафашIыгъэм ыгъэрэзагъэх.

Шъаукъо Аслъангуащ.