Къуаджэу Гъобэкъуае къыкIугъэ тарихъ гъогум фэгъэхьыгъэ IофшIэгъэшхо мы мафэхэм къыдэкIыгъ.

Тхылъым игугъу къэтшIыным ыпэкIэ ар зытхыгъэм нэIуасэ шъуфэсшIы сшIоигъу. НэкIубгъо 500 фэдиз хъурэ тхы­лъышхор зытхыгъэр тхакIоп е тарихълэжьэп, ащ исэнэхьат мэкъу-мэщым епхыгъ, ар — биологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Iэшъынэ Юныс.

Теуцожь районымкIэ Гъобэкъуае (Теуцожьхьаблэ) ар къыщыхъугъ, гурыт еджапIэм ыуж колхозым Iоф щишIагъ, етIанэ Пшызэ шъолъыр мэкъумэщ институтым щеджагъ. Икъуаджэ къыгъэзэжьи зоотехни­кэу щылэжьагъ. 1992-рэ илъэсым Юныс колхозым итхьаматэу хадзи, илъэсихрэ а IэнатIэр ыгъэцэ­кIагъ. А уахътэм Урысыем зэхъокIыныгъэ­шхохэр щыкIощтыгъэх, ахэр хэхъоныгъэм фэлажьэщтыгъэхэп, шъхьафитыныгъэм фэбэнэрэ хэгъэгум имэкъу-мэщи ипромышленности зэхэтакъощтыгъэх. Гъобэкъое колхозэу Лениным ыцIэ зыхьырэри зэ­хъокIыныгъэ дэйхэр къызынэсыгъэ­хэм ащыщыгъ. Техникэр, чIыгъэшIухэр лъэпIэ дэдагъэх, лэжьыгъэу ерагъэу къахьыжьырэм уасэ иIа­гъэп. Ау джащ фэдэ лъэхъанми Iэшъынэ Юныс зипэщэ хъызмэтшIапIэм «элитнэ» зыфаIорэ чылапхъэ­хэр къыща­хьыжьыщтыгъэх. Лэ­жьыгъэр къэгъэкIыгъэнымкIэ научнэ-творческэ екIолIакIэм мэхьанэ­шхо зэриIэр тхьаматэм къыгурыIощтыгъ. А уахътэм зэхэщэн IофымкIэ Юныс IэпэIэсэныгъэу хэлъыр дэгъоу къэлъагъо. 1993 — 1994-рэ илъэс­хэм мэкъу­мэщ хъызмэтшIапIэм коцымкIэ Всероссийскэ научнэ-ушэтэкIо институтэу П. Лукьяненкэм ыцIэкIэ щытым, къэкIыхэ­рэм якъэухъумэн пылъ Всероссийскэ научнэ-ушэтэкIо институтым ыкIи нэмыкIхэм хъызмэтшIапIэм зэзэ­гъы­ныгъэ адыриIэу адэлэжьагъ, къы­дэлэжьагъэх. Институтхэм ялIыкIохэр Гъобэкъуае къа­кIощты­гъэх, чIыгулэжьхэм ахэр упчIэжьэгъу къафэхъущтыгъэх. А лъэхъаным хъызмэтшIапIэм чылэпхъэ дэгъу дэдэу «элитнэкIэ» заджэщтыгъэ­хэм афэдэу коц чылэпхъэ лъэп­къи 6 иIагъ. Бжыхьэм раутырэ чылэпхъэ дэгъухэм якъыхэхын хъызмэтшIапIэм Iоф дишIэ зэхъур ары Iэшъынэ Юныс профессорэу Шэуджэн Асхьад нэIуасэ зыфэхъу­гъэр. Ар хъыз­мэтшIапIэм ипащэкIэ зэIукIэгъу мафэ хъугъэ. КIэлитIур илъэсыбэ хъугъэу зэныбджэгъух, ныбджэгъу къодыеп, икIэлэегъаджэу Юныс елъытэ.

Асхьад хъызмэтшIапIэм ипащэ зэ­хъур ары наукэм зызыфигъэзагъэр. Колхозхэр зызэхэзыжьхэм нахь шъхьафитэу чIыгулэжьынымкIэ ежь зыгъэгумэкIырэ Iофыгъохэм язэгъэшIэн ар ыуж ехьэ. Опыт зиIэ кIалэм кандидатскэр етхы, ар къегъэшъыпкъэжьы, мэкъумэщ шIэныгъэхэмкIэ кандидат мэхъу. ИIофшIагъэ зыфэгъэхьыгъагъэр пынджлэжьыныр ары. Анахьэу чIэнагъэ фэмыхъоу пынджым иIухыжьын ары.

2003 — 2008-рэ илъэсхэм Московскэ къэралыгъо университетым чIыгулэжьынымкIэ ифакультет докторскэ диссертациер щигъэхьазырыгъ, ащ къыщигъэшъып­къэжьыгъ. Iэшъынэм наукэм апэрэу къыщызэхифыгъ чIыгумрэ цIыфэу ащ щыпсэухэрэмрэ зэрэзэпхыгъэхэр, а цIыфхэм япсауныгъэрэ чIыгум зэрелъы­тыгъэр Адыгеим ичIыгухэмкIэ Iэшъынэм къыгъэлъэгъуагъ. Ащ тетэу социальнэ ыкIи экологическэ почвоведением хэхъо­ныгъэ егъэшIыгъэным шIэныгъэлэжьым иIахьышхо хилъхьагъ ыкIи биологие шIэныгъэхэмкIэ доктор хъугъэ.

Iэшъынэ Юныс илъэс зэкIэлъыкIохэм краим иапшъэрэ еджэпIэ зэфэшъхьафхэм Iоф ащишIагъ, 2017-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Мыекъопэ технологическэ университетым икафедрэ ипащэу Iоф ешIэ. Iэшъынэм научнэ IофшIэгъэ 200-м ехъу иI, ахэм ащыщэу 20-р монографиех, 6-р егъэджэнымкIэ тхылъ IэпыIэгъух. Наукэм Iофэу щишIагъэм пае Юныс орден ыкIи медальхэр къыратыгъэх. Научнэ IофшIэгъабэу иIэхэм къахэщы Юныс ятэжъэу, адыгэ усакIоу Теуцожь Цыгъо фэгъэхьыгъэ тхылъыр.

— Цыгъо иусэхэр, ипоэмэхэр тхылъхэм адэтхэу къыхаутхэу хъугъэ. Ау шъхьафэу тхылъ Цыгъо щэIэфэ къыдэкIыгъэп, — еIо Юныс. — 1940-рэ илъэсым усакIор зыщымыIэжьыр мэзэ заулэ хъугъэу апэрэу ащ итхылъ къыдэкIыгъагъ. ЗэкIэри зэрэщыгъуа­зэу, Цыгъо тхэкIэ-еджакIэ ышIэу щытыгъэп, ащ къыхэкIэу тхылъ къыдэкIыным фигъэхьазырышъунэу хъугъэп. Арышъ, ащ къыIорэ жэрыIо усэхэр тхьапэм езыгъэ­кIугъэхэм, ахэр къыдэкIыным фэзы­гъэхьазырыгъэхэм тафэраз. Цыгъо Iоф дэзышIагъэхэу КIэрэщэ Темботрэ Кэстэнэ Дмитрийрэ «Пщы-оркъ заор» Цыгъо къыIозэ зэратхыжьыгъэм имызакъоу, ар редактировать ашIыгъ, ахэр ары Пщыщэ фэгъэхьыгъэ тхыгъэр тхылъым къыдэхьаным фэгумэкIыгъэ­хэри.

Iэшъынэ Юныс нэIуасэ тыфэхъуныр зыпкъ къикIыгъэ IофшIагъэм тыкъынэсыгъ. ЩыIэныгъэм илъэныкъо пстэури къызэлъиубытэу, уахътэм елъытыгъэу уцугъо-уцугъоу къуаджэм къыкIугъэ тарихъ гъогур тхылъым къыщиIотагъ. «Гъобэкъуай — Теуцожьхьабл» — джары авторым IофшIагъэм цIэу фишIыгъэр. Тхылъым итхынкIэ унэе ыкIи къэралыгъо архивхэм ачIэлъ тхыгъэхэр авторым бэу ыгъэфедагъэх. «Тхылъым Iоф дасшIэ зэхъум анахьэу сызэгупшысэщтыгъэр ар стхын къодыер арэп, къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм якъуаджэ итарихъ зэрагъэшIэнымкIэ, хагъэхъонымкIэ къашъхьэпэщт лъапсэр сшIымэ сшIоигъуагъ», — еIо авторым.

Къуаджэр илъэс 1500-рэ зэрэхъу­гъэр хигъэунэфыкIыгъ, ащ ыныбжь бэкIэ зэрэнахьыбэр къэзыушыхьатырэ материалыбэ щыI. ГущыIэм пае, 1865-рэ илъэсым Iуашъхьэр затIым псэупIэу ыкIи къэхалъэу къагъотыгъэр ахэм ащыщ. Къуаджэр зэгорэм ТIуапсэрэ Шъачэрэ азыфагу, псыхъоу Шахэ пэблагъэу щыпсэущтыгъ. Къызэкощыжьхэм хъымыщэйхэр Афыпсыпэрэ Псэкъупсэрэ азыфагу итIысхьагъэх, чэчэнайхэр Псэкъупсэрэ Пщыщэрэ азыфагу къыщыуцугъэх. Ащ къыщыублагъэу къуаджэм къин бэдэдэ ыпэ къикIыгъ — тырагъэстыкIэуи хъугъэ, лажьэ ямыIэу цIыфэу дэсыр дащэу аукIэуи къыхэкIыгъ, ау чылэм тхьамыкIагъор зэпичыти, зыкъиIэтыжьыщтыгъ.

— Мы аужырэ илъэсхэм адыгэ къуа­джэхэм ятарихъ фэгъэхьыгъэу къыхаутэу хъугъэ, — еIо авторым. — Ахэр цIыфхэм ашIогъэшIэгъоных. Тарихъыр кIэптхыкIыжьын е кIэпшIыкIыжьын плъэ­кIыщтэп. Ау ар зэдгъэшIэн фае хэукъо­ныгъэхэр джыри тымышIынхэм пае. Тхылъыр стхы зэхъум сэ пшъэрылъэу сиIагъэр сикъуа­джэ ехьылIэгъэ тарихъ материалхэр сыугъоинхэшъ, ащ къыкIугъэ гъогум щыхъугъэ хъугъэ-шIагъэхэм сакъыпкъырыкIызэ, сичылэ щыпсэурэ цIыфхэм къиныгъохэр зэпачыхэзэ къызэрэзэтенагъэхэр, зигугъу пшIын тефэу цIыф гъэшIэгъоныбэ, цIыф дэгъубэ зэрэдэсыр къэзгъэлъэгъонэу ары.

Авторыр лъэшэу афэраз тхылъым итхынкIэ IэпыIэгъу къыфэхъугъэ организа­циехэм, цIыфэу къыдеIагъэхэм. ЗэкIэми ацIэ къепIон плъэкIыщтэп, ахэр пэублэ гущыIэм Юныс къыщыхигъэщыгъэх.

Авторым ехьылIэгъэ гущыIэр ытхыгъ РАН-м иакадемикэу, Пшызэ шъолъыр и ЛIыхъужъэу Шэуджэн Асхьад.

IофшIэгъэшхор шъхьэ 11-у зэтеутыгъ. Ары пэпчъ къэбар псыхьэгъэ ухыгъэу гъэпсыгъэ. Ахэм зэкIэми къагъэлъагъо Гъобэкъуае ыныбжьэу агъэунэфыгъэм нахьыбэ къызэригъэшIагъэр. Материалэу авторым ыгъэфедагъэхэм ар къахэщы. Ау адрэ адыгэ къуаджэхэм афэдэу Гъо­бэкъуае бэрэ кощыгъэ. Ары пэпчъ ыныбжь икIэрыкIэу къалъытэнэу рагъа­жьэщтыгъэн фае.

1918-рэ илъэсым Гъобэкъуае щыщ хъулъфыгъэхэу къутырэу Молоканскэм щаукIыгъэхэм яспискэу къуаджэм щыщ­хэу ГъукIэлIхэу Муратрэ Нурбыйрэ агъэунэфыгъэр ыкIи ахэм афэгъэхьыгъэ къэбар гухэкIхэр тхылъым къыдэхьа­гъэх.

ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, шъхьэ пэпчъ имэхьанэкIи къызэрэтыгъэ шIыкIэмкIи тхылъ шъхьаф хъунэу гъэпсгъэ. Ащ фэд Теуцожь Цыгъо фэгъэхьыгъэ шъхьэр. Колхозым изэхэщэн, гъэсэныгъэм, культурэм, наукэм, спортым, чIыгулэжьхэм афэгъэхьыгъэ шъхьэхэри гъэшIэгъонэу гъэпсыгъэх, узыIэпащэу уяджэ. УмыгъэшIэгъон плъэкIырэп зы къуаджэм шIэныгъэлэжь 17 къызэрэ­дэкIыгъэр. Ахэм ащыщэу СтIашъу Адам химик, физикэ-химическэ институтэу Л.Я. Карповым ыцIэ зыхьырэм Iоф щешIэ. УрысыемкIэ ар анахь мэхьанэ зиIэ институтхэм ащыщ. СтIашъу Адам зиначунэ IофшIагъэхэр анахьыбэрэ агъэфедэрэ шIэныгъэлэжь. ТхакIоу зы къуаджэм къыдэкIыгъэм ипчъагъи умыгъэшIэгъон плъэкIырэп — нэбгырибл.

Тарихъыр, адыгэм къыкIугъэр зышIэ зышIоигъом тхылъыр зэрэшIогъэшIэгъоныщтыр гъэнэфагъэ. Ар ипчъагъэкIэ 900 хъоу мы мафэхэм къыдэкIыгъ.

Сихъу Гощнагъу.