Илъэс къэси шъыгъо-шIэжь Мафэм тыгу къэтэгъэкIыжьых Кавказ заом илъэхъан лъэпкъым ишъхьафитныгъэ къаухъумэзэ зыпсэ зытыгъэхэ лIыхъужъхэр. Ахэр адыгэхэм ятарихъ шIэжь мыкIосэжьын жъуагъохэу къыхэнагъэх, ацIэхэр адыгэ IорыIуатэм Iоф чанэу дэзышIэгъэ шIэныгъэлэжьхэм яхьатыркIэ къыднэсыжьыгъэх.

Непэрэ мафэм тыгу къэдгъэкIыжьын тилIыхъужъхэр: Щырыхъукъо Тыгъужъ, ХъорэлIыкъо Хьамырз, Бракъые Лъэпшъ­хьакI, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъыкъо Алэр, Нэпсэу Хьэжъуа­гъу, Хьатыгъу Щэбан, Даур Хьэпакъ, Хьахъупэкъо Чэрый (Тхьаркъуахъо), Хьаудэкъо Мамсыр, Пцэшэ Дол, Анцо­къо Хьэкъар, Пцэшэ Хьаджэбирам, Хытыку ХьагъукI, Зэишъу Къасболэт, Занэкъо Сэфэрбый, Занэкъо Къэрэба­тыр Сэфэрбый ыкъу, ЦутхьакIумэ Къамболэт, Исмахьил Дэгумыкъор, Джырандыкъо Дэгумыкъор, Бэрзэдж Хьаджэр, ШыупакIо Шъэумыз, ШэрэлIы­къо Тыгъужъыкъо Къызбэч, Шэуджэн Джырандыкъу, Урым Джан­хъот, Атэ­жьы­къо Исмахьил, Атэжьыкъо Адыл­джэрый, Атэжьыкъо Хьамырз, Абыкъо Исхьакъ, Айтэчыкъо Джамболэт, Къэ­сэй Исмахьил ыкIи нэмыкIхэр.

Мы зыцIэ къетIуагъэхэр лIыхъужъ пэрытыгъэх. Ахэм анэмыкIэу, тарихъым къыхэмынагъэу тхьапша заом ыхьыгъэр? Непэ нахь игъэкIотыгъэу якъэбар къэстхымэ сшIоигъу Тыгъужъыкъо Къызбэч, Щырыхъукъо Тыгъужъ, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъыкъо Алэм.

Тыгъужъыкъо Къызбэч

ШэрэлIыкъо Къызбэч Тыгъужъ ыкъор Адагум псыхъо Iусыгъэ къуаджэу Нашъхьэ 1777-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Я XVIII-рэ лIэшIэгъум ыкIэхэм ыкIи я ХIХ-рэ лIэшIэгъум иапэрэ ныкъохэм адэжь Адыгэ шъолъырым анахь лIыхъужъэу исыгъэмэ ащыщыгъ.

ЗэкIэми зэлъашIэрэ тхакIоу Хъанджэрые къетхыжьы: «Къызбэч икIалэхэр къэзэкъхэм зэраукIыгъэми, уIэгъабэ зэрэтелъми, жъы зэрэхъугъэми къамыубытэу урысхэм зэпымыоу заохэр аришIылIэщтыгъэ. Хьасан-пашэу Анапэ дэсыгъэм илъэIукIэ Чабэм кIуагъэ, ay быслъымэнхэмкIэ цIэ лъапIэу щыт хьа­джа­цIэми Къызбэч Iэсэнэу, уцужьынэу ашIышъугъэп: ыпсэ хэтыфэ шапсыгъэ шъыпкъэу къэнагъ. Шъэджашъэу, мэкъэ­хъушхоу, иIэбакIи иплъакIи щынагъохэу, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, ащ псэемыблэжь банэу а шапсыгъэ лIыхъужъ лъэ­шым ышIыхэрэм ащ изекIуакIи адыригъэштэ шъыпкъэу щытыгъ итеплъи, джащ фэдэ дунэе къижъукI-къутэжьым хэтыным пае къэхъугъэу къыпшIошIыщтыгъэ».

Къызбэч ипсэемыблэжь зекIуакIэ ежь зыщыIэгъэ лъэхъаным дыщыIагъэхэу гуфэбэныгъэкIэ къытегущыIэхэрэми, къепы­ихэу, гужъ къыфызиIэхэу тетхыхьэ­хэрэми нафэу къахэщы. ЛIыхъужъ щытхъугъэу Къызбэч къылэжьыгъэр мыплъы­къожьыгъэу тэ тилъэхъан щылъэ­кIуатэ.

Дж. С. Белл идневникэу бэдзэогъум и 19-м 1837-рэ илъэсым ытхыгъэм къы­щеIо: «...ЯтIонэрэ мафэм къытлъихьагъэ­хэм ахэтыгъ Къызбэч Хьаджэу Пшъадэ нэIуа­сэ къыщысфэхъугъагъэр. Ар зэолI пхъаш, илъэс 60 ыныбжь. ИлIыгъэ зекIуа­кIэкIэ урысхэм щынэгъошхо арегъэшIы. Гъунэпкъэ шъолъырым щыпсэухэрэ урыс шъуз­хэм якIэлэ шIыкIаехэр ащ ыцIэкIэ агъэ­щынэхэзэ агъэIасэх, урыс генералхэм пчъагъэрэ къыфаIопщыгъ ежьхэм къулыкъу афишIэнэу къызеуцуалIэкIэ е мамыр­ныгъэ адишIымэ, зэкIэ зыфаер къыфашIэнэу, Императорым ахъщэшхо къыритынэу ыIуагъ исурэт IэкIигъэхьагъэмэ, ау Къызбэч а джэнджэш пстэури хъэтэпэмыхьэу щигъэзыягьэх, зэ­пымыоу бэнэ лъэш арешIылIэ...»

Макъэу рагъэIугъэм рыгъуазэзэ, генерал-майорэу Власовым тхылъ шъэфэу полковникэу Матвеевым 1824-рэ илъэсым, мэкъуогъум и 28-м фитхырэм къыщеIо: «ЗэлъашIэрэ Къызбэч шапсыгъэ шыу 200 ыугъоигъэу Ореховэ хыкъумэм, е Елизаветинскэ къуаджэм апэчIынатIэу къикIын имурад». Ащ елъытыгъэуи чIыпIэ пащэ пэпчъ ашIэщтхэри афегъэнафэ... 1824-рэ илъэсым, шэкIогъум (ноябрэм) и 8-м Власовым джыри Матвеевым фитхыгъэм щыфегъэпытэ: «Чъэпыогъум (октябрэм) и 31-м псыхъо Iушъоу Джеби абдзахэмэ зэIукIэ щашIыгъ. Ащ хэлэ­жьагъ зэлъашIэрэ шапсыгъэ оркъэу Къызбэч ыкIи рахъухьагъ къыттебэнэнхэу. Ар агъэцэкIэным пае, зэфэдэкIэ Афыпсышъхьэ къыщегъэжьагъэу Шебжи нэсэу зекIо гъусэхэр къызэрэугъоинхэу Къызбэч макъэ аригъэIугъ. Псыхъохэу Цафэ, Джеби, Акобыжъ, Суп aIycхэ абдзахэхэр хьазырых. Ахэр шапсыгъэхэм агохьаныхэшъ, Къызбэч япащэу мы мафэхэм къикIынхэу ары. Нэбгырэ 1000 фэдиз мэхъух, а зы уахътэм чIыпIабэмэ къатебэнэнхэу рахъухьагъ...»

Хьабжьэкъо Джанбек итхыгъэу «Адыгеим и ТыгъэкъохьэпIэ лъэныкъо илIы­хъужъхэр» зыфиIорэм мырэущтэу къыще­Iо: «Ащ (Ахэджагокъо Пщыкъуй ары зыфиIорэр) фэшъхьафэу Адыгеим и Ты­гъэ­къохьэпIэ шъолъыркIэ анахь цIэ­ры­Iоу заом хэлэжьагъэр Къызбэч Хьаджэу «Черкесием иаслъанкIэ» зэджагъэхэр ары. Къызбэч Хьаджэм шыудзэ пэщэ ин дэдагъ, пыим ичIыгу чыжьэу ар зекIокIэ зэрихьэщтыгъэу ыгъахъэщтыгъэ­хэмкIэ, Дагъыстан-Чэчэн Хьадж-Муратэ зэо лъэныкъомкIэ ышIагъэхэм зыкIи анахь цIыкIоп. Ay анахь щытхъушхо ащ къызихьыгъэр заоу Абын дэжь (1834-рэ илъэс) шыу 700-м ипащэу нэбгырэ 12000 зыхэтыгъэ дзэр зэрэзэхикъута­гъэр ары. «Черкесхэм яаслъан» ащыгъум илъэс 60 ыныбжьыгъ». Джащ фэдэу, зэпыу имыIэу лъышIэжь заом пчыкIэ машIоу щышIэтэу, ыпсэ пэтыфэ шышъхьэ­мыгъазэу, пыи псэIухэу илъэс 40-м къехъурэ Тыгъужъыкъо Къызбэч къы­хьыгъ, уIэгъих телъэу мэзаем и 28-м 1840-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ.

Щырыхъукъо Тыгъужъ

АкIэу Пэзадэ иIэпэрытхымэ ащыщ горэм адыгэхэм лIы цIэрыIоу ахэтыгъэхэр къыщетых нэбгыри 101-рэ хъухэу. Щыры­хъу­къо Тыгъужъ ящэнэрэу зыцIэ къыриIорэр. Адыгэ жэрыIо усэхэм, Iэпэрытх­хэм язакъоп, урысыбзэкIэ ыкIи IэкIыб къэралыгъуабзэкIэ тхыгъэхэ тхылъхэми Щырыхъукъо Тыгъужъ ыцIэ къахафэ.

Инджылыз сатыушIэу Дж. С. Беллэу 1837-рэ, 1838-рэ ыкIи 1839-рэ илъэсхэм Адыгэ шъолъырым итыгъэм идневник мэкъуогъум и 7-м 1837-рэ илъэсым къыщетхы: «Щырыхъукъо Тыгъужъырэ Джамболэтрэ ячатэ къыхигъэIэтыгъэу аIыгъэу ежьэхи, нэбгырэ 500 хъурэ пачъыхьадзэ корпусым ошIэ-дэмышIэу теохи, хьэлэч рагъэфагъэхэу, ежьхэри хэкIодагъэхэу ашIошIызэ, зы уIагъи атемылъэу къызэрэкIожьыгъэхэм икъэбар Пшъадэ къикIыжьыгъэхэм къытфаIотагъ».

НэмыкI чIыпIэм Белл къыщетхы: «Сэ ин дэдэу згъэшIэгъуагъэ чыжьэкIэ тапэ итэу урыс лагерым нахь пэблагъэу адыгэ шыу зысэлъэгъум. Шхонч огъу фэдизкIэ нахь пэмычыжьэу екIуалIи, етIани шым зэрэтесэу кIэкIэу зиубгъунджи, топих зыдэщытэу къэслъытэгъэ утыгум риушъуамбгъуи рыкIуагъ. Ар Щырыхъукъо Тыгъужъ арыгъэ. Мыиныщэу шы фыжь дэхэ дэдэм тесыгъ. ЫпшъэкIэ къэсIогъагъ арырэ Джамботрэ лIыгъэу зэрахьагъэр. Тыгъужъ лIы ищыгъ, лъэпэ­лъаг, псэемыблэжь, гушIубзыу, ышIэрэ IофымкIэ инэу ицыхьэ зытелъыжьэу, гушхуагъэр къыхэщэу ешIэ. Ар тIуакIэм дэтэу шъхьаихыгъэу шым тесэу мыхъы­жъэу кIо зэхъум, тэ ти Ричардэу «аслъэ­ныгу зыкIоцIылъым» зэбэнынхэу Сарацин утыгум къихьанэу еджэщтыгъэр сыгу къэкIыгъ».

ИныбжьыкIэгьум къыщегъэжьагъэу зэо зэпымычыжьымэ ахэтызэ къыхьыгъ. Заом зыхахьэкIэ, ЕкIэныкъо зэшитIумэ а­­пашIэу, ишыкIэ машIор къыпихэу зэуа­пIэм щызекIоу, ишылъэгучIэ пачъыхьа­дзэм ыштэгъэхэ чIыгу шъолъырхэр рыригъэубыкIхэу, зылъежьэрэм бгъашхъоу лъыбыбэу, лъэулъэпкI римыгъэкIоу, ичэтэ къихыгъэ пыижъ шъыхьахьыхэмкIэ псэхэх щынагъоу, гъэры хъугъэхэр къы­дэзыщыжьырэ лIыбланэзэ Щырыхъукъо Тыгъужъ игъашIэ къыхьыгъ. Зыщыкъинэу, заом имэшIожъоку нахь къызыщызэкIаблэрэм екIоу, ежь къиныр ыштэни, адрэхэр ащ щиухъумэным фэхьазыр псэемыблэжьэу Тыгъужъ игъашIэр къы­хьыгъ. Псэемыблэжь лIыхъужъым ису- рэт нэм къыкIагъэуцоу лIыбэ орэдхэу «Шапсыгъэ лIыхъужъмэ ягъыбз», «Абэтэ Бэслъэнэй» зыфиIохэрэм едзыгъо лъэшхэр ахэтых. Ахэми язакъоп: ежь Щырыхъукъо Тыгъужъы илIыхъужъыгъэ къизыIотыкIырэ орэд шъхьафи щыIагъ. Ар урысыбзэкIэ зэдзэкIыгъэу СултIан Къымчэрые гъэзетэу «Кубанские войсковые ведомости» зыфиIорэм 1866-рэ илъэсым къыхиутыгъ.

Дзэ псау ымышIэн лIыхъужъыгъэ Тыгъужъ изакъоу ышIагъ, ау пачъыхьа­дзэу гъунэ зимыIэу къылъыкIуатэрэр къызэтырагъэуцоныр адыгэхэм къадэ­хъу­гъэп. Гъэрэу зашIынкIэ фэмыехэу, насыпынчъэ гъогум — яхэкужъ къабгынэнышъ, хымэ хэгъэгум кIожьынхэм теуцуагъэх. Ежь а лъэхъаным икIыжьыгъэхэм язакъоп ащ насыпынчъэ ехъулIагъэхэр: икIыжьыгъэмэ къакIэлъыкIуагъэ­хэри, хэкужъым къинагъэ къутэфэ тIэ­кIури, ахэми ыужым къакIэлъыкIуагъэхэр арых. Джы къызынэсыгъэми а лъэхъэнэ дыджым иуIагъэхэр кIыжьыгъэхэп, лъыр мычъакъоу къакIэчъы... А насыпынчъэ гъогум техьагъэмэ ахэуцуагъ лIыхъу­жъым илIыхъужъыщэу Щырыхъукъо Тыгъужъи: 1864-рэ илъэсым Тыркуем икIыжьыгъ. Хымэ хэгъэгум ишъофэу зэратэкъуагъэ­хэм хьазаб макIэп ахэм щащэчыгъэр. Зыкъэуухъумэжьыныр уиамалын фаеу чIыпIэ ифагъэх. СултIан Къымчэрые къызэритхыжьырэмкIэ, Щырыхъукъо Тыгъужъ икъэбархэр хэкужъым къынэсы­щтыгъэх, къызэраIорэмкIэ, щынагъор шъхьарихэу Тыркуем щызекIощтыгъ. А лъэхъаным Тыгъужъы илъэс 80 ыныбжь хъугъагъэ. Укъызыщыхъугъэм щымыгъо­тыгъэ насыпыр хымэ чIыпIэм щыбгъотына? Уилъэпкъ имыIэ насып о пшъхьэ закъокIэ тыдэ къипхына? Ау сыдэу щэрэт фаеми, лIэу щыIагъ, лIэу лIэжьыгъэ, лIыгъэм ижъогъо гъуазэу, жъым ыгу къыгъэкIэжьэу, кIэм ыгу къыпхъуатэу адыгэ лъэпкъым иошъогу мыкIосэжьын жъогъо нэфэу къиуцуагъ.

Алэджэрыекъо Кущыку

Я ХIХ-рэ лIэшIэгъум ия 30 — 40-рэ илъэсхэм анахь лIыхъужъ цIэрыIоу адыгэ шъолъырым зигугъу щашIыщтыгъэмэ ащыщыгъ Алэджэрыекъо Кущыкупщыр. ИлIыхъужъыгъэкIэ, ипсэемыблэжьыгъэкIэ щытхъушхо къылэжьыгъэу, орэдыбэ, къэбарыбэ зыфызэхалъхьэгъэ цIыф Кущыку. Улапэ щыщыгъ. ЛIыхъужъым ыкъо ыкъом ыкъощхэр непи Улапэ щэпсэух. Лъэхъан зэфэшъхьафхэм къатхыжьыгъэ­хэу Кущыку ехьылIэгъэ жэрыIо усэ 50-м ехъу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым иархив хэлъ. Къэбархэр хъугъэ-шIэгъэ зэфэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэх. Ахэм пшысэ элементхэр къахафэхэуи къахэкIы. Ащ фэд, гущыIэм пае, «Алэджэрыекъо Кущыкурэ Сэф­ралэкъо Мэтрэ якъэбар» зыфиIорэр. Сыдэу щытми, зы хъугъэ-шIэгъэ гъэнэфа­гъэ фэгъэхьыгъ къэбар пэпчъ. ОрэдкIэ е гъыбзэкIэ къэIуагъэхэ усэхэр хъугъэ- шIэгъабэм язэфэхьысыжь гупшысэхэу зэхэлъых. Шъыпкъэ, якъэIуакIэкIэ зыщызэтекIыхэрэри, зым хэмытэу адырэм кIэу къыхафэхэуи къыхэкIыхэми, орэдхэм къаIуатэхэрэр зэпэблагъэх. УрысыбзэкIэ къыхиутыгъэхэ тхылъхэми Кущыку ыцIэ къахэфэ. Къэбари, орэди, гъыбзи, урыс тхылъхэм къаIуатэхэрэми зэдырагъаштэу зы гупшысэ кIуачIэ апкъырылъ, ар зэпы­чыпIэ имыIэу зэкIэми апхырыщыгъ: лъэпкъым илэжьыгъи ибгъагъи зыгъэсты­рэ, яжьэ зышIэу жьыбгъэм езыгъэхьырэ, нэжъ-Iужъи, сабыий, бзылъфыгъи зэхэдз зимыIэу зэхэзыупкIэтэрэ пыидзэ жъалымым зыпиIэтыгъэу, къэзыубытын кIуачIэ щымыIэу, пачъыхьагъум рищэгъэ гъунэпкъэ шъолъыр гъэпытагъэр зэпи­чымэ атеозэ, утын лъэш языхырэ лIы­хъужъ псэемыблэжьэу Кущыку зэрэщытыгъэр IупкIэу, нафэу къахэщы. Кущыку зекIолI зэхэщакIокIэ фэдэ къэмыхъугъэу ыкIи къэмыхъужьыщтэу орэдым къыщеIо: «гъусэхэм ащыщэу гъэры хъурэр къыдещыжьы, чIым ипIалъэ зыщамышIэжьырэр изекIопIэ чIыпI, пачъыхьадзэм пчыкIэ машIоу жэхэпкIэ». Джащ фэдэу лIыхъужъ псэемыблэжьэу, адыгэ чIыгум иухъумакIоу Кущыку лъэпкъ тарихъ шIэжьым къыхэнагъ.

Хъырцыжъыкъо Алэр

Хъырцыжъ Алэр Абдзахэ щыщыгъ. Пщыщэ щахь зыфаIорэ къуаджэу Шытхьалэ (Белореченскэм) узыдэкIыкIэ джы мэшIокугъогу лъэмыджыр зытелъым дэжь щысыгъэм щыпсэущтыгъ. Абдзэхэ кIэй ыIэ илъыгъ. Джанчатэмэ ащыщ. Я ХIХ-рэ лIэшIэгъум щыIагъэхэ адыгэ лIыхъужъ цIэрыIомэ ащыщ. Хъырцыжъыкъо Алэм ихэку, илъэпкъ яшъхьафитныгъэ къыухъу­мэзэ, лIыгъэм, цIыфыгъэм ишап­хъэу, ибзыпхъэу ыпсэ ытыгъ. ЛIыхъужъыгъэм, псэемыблэжьыным ятамыгъэу, мыкIосэжьын жъогъо гъуазэу Алэм ыцIэ адыгэ ошъогум къинагъ, къэхъурэ лIэужыкIэ пэпчъ иакъыл, изэхашIэ хэуцоу, щыщы хъузэ къырэкIо.

Хъырцыжъ Алэм щынэгъошхуи иIагъ, лъытэныгъэшхуи фашIыщтыгъэ. Инджылыз къикIыгъэу, Адыгэ шъолъырым къихьэщтыгъэу Спенсер къызэритхыжьырэмкIэ, 1836-рэ илъэсым Хъырцыжъыкъор ары адыгэ зэIукIэшхом быракъыр апэрэу къыщызыIэ­тыгъэр. А илъэсым къыщегъэ­жьа­­гъэу жъо­гъопшIыкIутIур зыщышIэтырэ быра­къыр лъэпкъым изыкIыныгъэ итамыгъэу хъугъэ.

Адыгэ лIыхъужъхэр щэIэфэхэ псэемыблэжь бэнакIохэу, жъалымыгъэм изехьакIохэмкIэ псэхэх щынагъохэу, ем пэшIуекIохэу, шIур ашIэу шыIагъэх. Джащ фэдэхэу лъэпкъым ишIэжьы ахэр къы­хэнэщтых.

Пэнэшъу Аскэр. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым иIофышI.