Урыс офицер Новицкий Георгий Василий и къуэм шапсыгъ лIа­къуэ­лIэш Мэгъурокъуэ Пщыкъуий хэгъэрей зыхуищIри, Кавказ зауэм и мафIэ лыгъэм хэт адыгэхэм я хэкум къихьэн хузэфIэкIауэ щытащ 1829 гъэм — абы и пэкIэ ар зыми къехъулIатэкъым.

Зауэ зращIылIа лъэпкъым и къаруи, и псэукIи, и бжыгъи, и хабзи зэрыщыгъуазэ щыIэтэ­къым урыс дзэпщхэри, ар «къра­гъэщIэн» мурадт Новицкэр адыгэхэм я деж тIасхъэщIэх къыщIагъэкIуар. А гъэм «зригъэщIэн» хузэфIэкIар итхыжри, урыс дзэпщхэм я пащхьэ ирилъхьащ Новицкэм. ТIасхъэщIэхым абы щыгъуэ зэрыхуигъэфэщамкIэ, адыгэхэр мин 262-рэт зэрыхъур.

1830 гъэми «зыплъыхьакIуэ» кърагъэжьащ офицер набдзэгубдзаплъэр — а гъэм абы «Iуэхутхьэбзэ» хуилэжьащ ­адыгэ тхыдэм щыцIэрыIуэ шапсыгъ лIакъуэлIэш Абат Беслъэней. Бзиикъуэ зауэм (1795 гъэ) и ужькIэ Абатхэ хьэIупс ящIауэ щытащ шапсыгъхэм, унафэр IэщIахри пщIэ щIагъуэ ямыIэж хъуат. Ар зигу темыхуа лIа­къуэлIэшыр, Беслъэней, урыс тIасхъэщIэхым дэIэпыкъуащ, и хэкум зыщригъэхущыхьащ, нэхъ белджылыуэ жыпIэмэ, и хэкум­рэ и лъэпкъымрэ я тIасхъэр бийм Iэригъэхьащ. Абат Бес­лъэней абыкIэ зэщэр гурыIуэгъуэт: урыс дзэпщхэр IупэфIэгъу къищIмэ, ахэр зыдигъэIэпы­къуурэ, шапсыгъхэм IэщIаха унафэр зыIэщIиубыдэжыфынкIэ гугъэрт.

Шапсыгъ лIакъуэлIэш Абатхэ я лъэпкъыр, Хъан-Джэрий зэритхымкIэ, Къэбэрдейм щыщщ. Абатхэ Къэбэрдейм щикIар белджылыкъым. Тхыдэр щыхьэт зытехъуэр ХVIII лIэщIыгъуэм и кIэхэм щыщIэдзауэ Абатхэ Ша­псыгъым зэрисарщ: хы Iуфэм Iусащ Абатхэ я жылитI. А жылитIым я зым къыщалъхуащ Абат зэшхэр — Беслъэнейрэ Убыхрэ. ЗэшитIми пщIэшхуэ щаIащ Шапсыгъым, лIыгъэ зы­хэлъ, зи псалъэр пхыкI лIа­къуэлIэш лъэрызехьэхэти. Абы те­тащ Беслъэнейрэ Убыхрэ, урыс дзэпщхэм IупэфIэгъу яхуэ­хъуху. Беслъэней и унафэкIэ, Убых урыс тIасхъэщIэх Новицкэм Шэрджэсым «зыщригъэплъы­хьащ». Ар къыщащIэм, шапсыгъ­хэм Абатхэ къызыхахуащ, я унэIутхэмрэ я мылъкумрэ тра­хащ. Абатхэ урыс дзэпщхэм я IэмыщIэ зралъхьащ. Абат Бес­лъэнейрэ Убыхрэ ягъэтынша­къым шапсыгъхэр: Псыжь ад­рыщI къикIыурэ, зауэ къращIылIэ зэпытащ, ялъ ящIэжын, я мылъ­кумрэ я пщылIхэмрэ зыIэра­гъэхьэжын щхьэкIэ. Ар къехъу­лIакъым Абатхэ: Беслъэней 1837 гъэм лIащ, Убых и щхьэм кърикIуар тхыдэм къыхэщыр­къым — лъэужьыншэщ.

Беслъэней урыс дзэпщхэм я IэмыщIэ зыщIрилъхьам щхьэусыгъуэ иIэщ. Шэч зыхэмылъыр зыщ: и лъэпкъым и Iей зэри­хуэн мурад иIакъым Абат Беслъэней, ар дэнэ къэна, къехъулIамэ, Шэрджэсыр лъыгъажэ зауэм къыхишыну и гугъат. 1828 — 1829 гъэхэм екIуэкIа урыс-тыр­ку зауэм и ужькIэ Абат Бес­лъэней Истамбыл кIуауэ щытащ, урысхэмрэ тыркухэмрэ зэгурыIуэжа нэужь, Шэрджэсым и Iуэхур зэрыхъунур зэхигъэкIын щхьэкIэ. «Сыт хувимурадыр Шэр­джэсым, Тыркум и щIыб къытхуигъэзэжар пэж, Урысейм и IэмыщIэ дифлъхьауэ ара?» — абы щIэупщIащ Истамбыл ­кIуа шэрджэс лIыкIуэхэр. КъызэрыщIэкIамкIэ, Шэрджэсыр, Беслъэней и хэкур, Тыркум«и IэмыщIэ иралъхьат», ар тIуми зэи яIэщIэмылъами.

Езы шэр­джэсхэм зыри къеупщIакъым абыкIэ арэзы хъунрэ мыхъунрэ. Зэрымыхъунур къэралитIми ящIэрт, ябзыщI щхьэкIэ.

Тыркум ущыгугъ зэрымыхъу­нур къыгурыIуащ Беслъэней. НэгъуэщIи къыгурыIуащ: лъы­гъажэ зауэм къыхэшын хуейщ шэрджэсхэр — зауэм фIы къа­хуихьынукъым, я щхьэри я хэ­кури халъхьэн фIэкIа. Хъан-­Джэрий зэритхыгъащи, акъыл жани щIэныгъэ кууи зиIэ лIым, Истамбыл къикIыжа нэужь, му­рад ищIащ Шэрджэсыр, зауэм химысхьэпэ щIыкIэ, гъуэгу захуэ тригъэувэну. Аращ, Хъан-Джэрий зэритхымкIэ, урыс дзэпщ­хэм защIыпищIар: ягурыIуэфын, зауэр игъэувыIэфын и гугъащ. Беслъэней Бытырбыху кIуащ, урыс пащтыхьым хуэзащ: псалъэ дыгъэл къыжраIа фIэкIа, къыхуащIа щыIэкъым. «Урысхэм уагухьащ, ди тIасхъэр ябот», — жари Беслъэней хьэIупс ящIащ, жэгъуэгъу куэд иIэ ­хъуащ.

КЪЭРМОКЪУЭ Хьэмид.