Дыгъу Айтэк — адыгэ дунаим щызэлъашIэрэ сурэтышI, зекIо, тыкъэзыуцухьэрэ дунаим нэшIукIэ еплъырэ, гу зэIухыгъэкIэ хэплъэрэ цIыф. Ащ фэдэу ар зэрэщытым зышIэрэ пстэури щыгъуаз. Итворчествэ нэIуасэ фэ­хъухэрэм, инэкIубгъохэу дунэе хъытыум щы­риIэхэм арыхьэхэрэм а нэшанэхэр халъэ­гъукIых. Ау, апэрэ теплъэм фэмыдэу, Айтэк изытет бэкIэ нахь куу, нахь гъэшIэгъон, узэ­мы­жэрэ лъэныкъохэри изекIуакIэмэ къа­хэ­фэх.

Абхъаз тхакIоу Баграт Шинкуба ироманэу «Последний из ушедших» зыфиIоу Кавказ заом щыкIодыгъэу, ашъхьэ фимытэу хэкур зыбгынэгъэ убых адыгэ лъэпкъым щыщхэм афитхыгъэр Айтэк ятэжъ пIашъэхэм афэ­гъэхьыгъагъ пIоми хъущт.

Айтэк зыщыщ Дыгъу лIакъор ШэхашъхьэкIэ заджэщтыгъэхэ убых чылагъом къыдэкIыгъ. Шахэ — псыхъом ыцI, ащ ышъхьэкIэ щысыгъэ чылагъом убыххэр дэсыгъэх. Краснодар краим и Адлер район Кавказ къэралыгъо биосфернэ чIыопс ухъумапIэу хэтым къыгъэгъу­нэхэрэ чIыпIэхэм ащыщ ар тетыгъ. Айтэк ятэжъ пIашъэу Ислъам илъэс 12 ыныбжьыгъэр унагъом хэкур къызебгынэм. Тыркуем къэкощыгъэхэм ахэтэу Самсун пэмычыжьэу чылагъоу Сыралы дэтIысхьагъэх. Ежь Айтэк убых чылагъом зытIо-зыщэ щыIагъ, унэгъо 80 фэдиз ащыгъум дэсыгъ. 1922-рэ илъэ­сым чылэм гурыт еджапIэ къы­щызэIуахыгъагъ, убых сабыйхэм тыркубзэр щарагъашIэу аублагъ. Адыгэхэр зыщытIысыгъэхэ чIыпIэхэм зэкIэми еджапIэхэр къащызэIуахызэ, ясабыеу ачIагъахьэхэрэм хымэ хэкум ыбзэ щызэрагъэшIэн фаеу хъущтыгъэ. Адыгэхэр тыркухэм ахэкIокIэнхэр тетыгъор зыIыгъыгъэ къэралыгъо пащэм инэрыгъыгъ. Ащ емылъытыгъэу, ялIэкъо лъэкъуа­цIэхэри, яшэн-хабзэхэри, ны­дэлъфыбзэри ашъхьэ фимытэу хэкум икIыжьыгъэхэм къагъэгъунэн алъэкIыгъ. Зэманхэр блэкIхи, зихэку къэзыгъэзэжьы зышIоигъохэм ащ фэдэ амали яIэ хъугъэ. Хымэ хэкум къыщыхъугъэ я 5-рэ лIэужым къы­хэкIыгъэ Дыгъу Айтэк хэкум къэзгъэзэжьыгъэ апэрэ студен­тэу хъугъэ. Ар 1991-рэ илъэсыр арыгъэ.

«Сятэу Аладин — убых лъэп­къэу Дыгъумэ ащыщ, сянэу Са­михьэ — Мэрэтыкъомэ япхъу, — унэгъо тарихъыр Айтэк къыт­фызэIуихыгъ. — Сятэ илъэс зытфыхэ Германием щылэ­жьагъ. 1973-рэ илъэсым Самсун къыгъэзэжьыгъ, а илъэс дэдэм сэри сакъыфэхъугъ. Гурыт еджапIэр къызысэухым университетым сычIэхьагъ, сурэтшIынымкIэ факультетыр къыхэсхыгъ. Я 2-рэ курсым сынэсыгъэу хэкум сыкъэкIожьы сшIоигъоу сыгу исыубытагъ ыкIи ар къыздэхъугъ. Хэку анэр зэзгъэлъэгъуным изакъоп, мурадэу сиIагъэр — Адыгеим сыщыпсэуныр ары. Тиунагъо щыщэу сэры апэу къэзгъэзэжьынэу хъугъэр, нэ­ужым, 1993-рэ илъэсым, сяти, сяни, сши, сшыпхъуи зэгъусэхэу къэкIожьыгъэх. Сятэ 2007-рэ илъэсым мыщ идунай щихъо­жьыгъ».

МыкI Айтэк ышнахьыжъэу Уфук дунаим ехыжьыгъ. Янэ, ышыпхъоу Баринэ, ыш унагъоу къыкIэныгъэм ежьыр джы кIэгъэкъонэу афэхъугъэр. Нэщхы­гущхэу къыппэгъокIырэ Айтэк чIэнагъэу фэхъугъэхэр ыгу ычIэ шъыпкъэ щыухъумагъэх. Ахэр итворчествэ хэолъэгъукIых. Къэлэм шIуцIэкIэ ышIыгъэхэ сурэтхэм лъэпкъым къырыкIуа­гъэр, итарихъ къыраIотыкIы.

«Адыгеим къызысэгъэзэжьым, сисэнэхьаткIэ шIэныгъэ икъу зэзгъэгъотыным сыпылъыгъ — искусствэхэмкIэ колледжэу Тхьа­бысымэ Умарэ ыцIэ зы­хьырэр къэсыухыжьыгъ. Елена Абакумовар лъэшэу къыздеIагъ. ЗэкIэ IэпыIэгъу къысфэ­хъугъэхэм сафэраз. СурэтышI нахьыжъхэу тиIэхэр гъэшIэгъоных, ахэм саIокIэ, язэIукIэгъу­хэм сахэлажьэ», — къеIуатэ Айтэк.

Ар хэкум къызэкIожьым ­илъэс 18 ныIэп ыныбжьыгъэр. ЧIыгужъым щычъэпхъыгъ, зэлъашIэрэ сурэтышI щыхъугъ. Самсун университетым икIэлэегъаджэхэми сэнаущыгъэу хэлъхэр къалъэгъущтыгъэх, сурэтышI ныбжьыкIэу гугъапIэ къэзытырэр къагъанэ ашIоигъоу къыдэгущыIэщтыгъэх, ау ежьыр иунашъо текIыгъэп — хихыгъэ лъагъом фэшъыпкъагъ.

Хэкум къызегъэзэжьым, Айтэк шъхьафит шъыпкъэ хъугъэ. Адыгэ чIыгум идэхагъэ гухахъо хигъотагъ, кIуачIэ къыритыщтыгъэ. Итворчествэ лъэ­ныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ зы­къызэIуихыгъ — сурэтшIыныр, усэ­тхыныр, сурэттехыныр нахь къыдэхъу хъугъэх, зекIоныр ахэм къахэхъуагъ. «СурэтышIыр — IэпэщысэшIэп. ЫшъхьэкуцI, ыпсэ ахигъэхъо зэпытын, дунаим имузейхэм яхъарзынэщ­хэм ащыгъозэн, ежь фэдэ сурэтышIхэу цIэрыIо дэдэ хъугъэхэм яIэшIагъэхэр зэригъэ­лъэгъунхэ фае. ГущыIэм пае, Лувр, Ватикан, Амстердам, нэмыкI тарихъ къалэхэм ямузейхэм ачIэхьанэу щыт… Сэ Европэр зэрэпсаоу къэскIу­хьагъ. Италием изакъоми икъэлэ 38-мэ садэхьагъ, Тыркуеу сыкъызщыхъугъэм икъэлэ 17 ныIэп сызнэсыгъэр», — Айтэк мэщхы.

— Къэралыгъоу, къалэу уздэщыIагъэхэм ащыщэу сыда угу нахь къинэжьыгъэр? — сеупчIы, зыкъызэрэзэIуихырэр сшIогъэшIэгъонэу. СурэтышI шъыпкъэм иджэуап къыкIэлъэкIо: «Тыдэ сыкIоми, зэкIэм а чIыпIэр, а къалэр сыгу екIу, шIу къэсэ­лъэгъу».

ЗекIо кIоным ыпэкIэ Айтэк къыпыщылъ гъогууанэр дэгъу дэдэу зэрегъашIэ. ДэзекIохэрэм агъэшIагъо: зыдэкIогъэ къалэм иурамхэр, ар зэрэзэхэтыр, бэшIагъэу щыпсэурэм фэдэу, хэшIыкI афыриIэу ащэзекIо. Джащ фэдэу Италием зэкIом, Венецием урыс зэшъхьэгъусэу чэщым щыгъощагъэхэм яхьакIэщэу Сан-Марко пчэгум тетым Айтэк къырищэлIэжьыгъагъэх. Ащ фэдэ зекIом угу фэрэхьатмэ хъущт — ныбжьи зыми щыгъощэщтэп. ЧIыпIакIэхэм, зы­дэщымыIэгъэ къэралыгъохэм, зыдэмыхьэгъэ къалэхэм Айтэк зыфащэ зэпыт. Пандемием ыпкъ къикIэу зэфашIыгъэ гъунапкъэ­хэм сурэтышIым изекIо лъагъо­хэр зэпагъэунхэу хъугъэ. Тыдэ кIуагъэми, Айтэк ихэку щыгъу­пшэрэп. Адыгэ быракъыр тыди къыщызэIуехышъ, къэлэ пчэгу­хэм, архитектурэ ыкIи тарихъ саугъэтхэм апашъхьэ къеуцо. Адыгабзэр, тыркубзэр, урысыбзэр зэришIэхэрэм афэдэу, итальяныбзэм, испаныбзэм, ин­джылызыбзэм, ежь иIуакIэу, «тIэкIу-тIэкIоу» арэгущыIэ. «ЦIыфхэр шIу сэлъэгъух, апсэ щыщ гушIуагъомкIэ къыздэгуащэх, сэри хьалэлэу афэсэгъэзэжьы!» — Айтэк зыхимыгъа­хъоу, ащ фэдэу зэрэщытыр зышIэрэ пстэури щыгъуаз. ИIахьылхэми, ишъэогъухэми пщэрыхьаныр зэрикIасэр дашIэ. «Гъомылэпхъэ шIыныр – сурэтшIыным фэд, сыхьат зы­тIущырэ пщэрыхьапIэм укъимыкIэу упылъ, угурэ ппсэрэ хэолъ­хьэх, IэшIу хъунэу уегугъу», — къызэриIуатэрэм изакъоми, Айтэк ари къызэрэдэхъурэм уригъэджэнджэшырэп. Сэнаущыгъэ зыхэлъым, къызэраIорэмкIэ, лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ ар зэригъэфедэшъурэр нэрылъэгъоу шъыпкъэ.

IэкIыб зекIоныр зыщызэ­пыугъэ уахътэм Айтэк пчэдыжь къэс сыхьатыр 5-м къэтэджы, Мыекъуапэ иурамхэр къекIухьэх, пчэдыжь нэфшъагъом икъэбзагъэ зыхещэ: «Псэушъхьэхэри сикIасэх — хьэхэр, чэтыухэр — ахэм сурэт атесэхы, садэгущыIэ, къызгурэIох ыкIи сагурэIо. Дунаир — гъэшIэгъоны! Ар къэуубытышъун, къэбгъэлъэгъошъун фае. Ари искусствэм изы Iахь. Сурэты­шIым изэхашIэ чIэ иIэп. Дэхагъэр къызщыкъокIыщтыр, узщыIукIэщтыр пэшIорыгъэшъэу зэхэпшIэшъун фае. КъыхэкIы мафэхэр пIэм сыкъыхэкIынэу сыфэмыеу, нэужым зекIон фалIэ сыкъэхъу».

Айтэк ишъхьафитныгъэ неущ ышIэщтым хегъэдэшъу. КIэ горэм зэрэIукIэщтым иIэшIугъэ ыгу щиз хегъахъо. «Сабыйхэр шIу сэлъэгъух, бэрэ садыщы- сын, сурэт адэсшIын слъэкIыщт. ГущыIэм пае, телеви­дением ирежиссерэу Бирамхъан икъорэлъфэу Мерэм илэгъухэм афэдэхэр ары. Сабый­хэм бэ ябгъэшIэн фаер, ау ежьхэми бэ уагъашIэрэр. Хэ­хъоныгъэ сшIынэу, зызэблэс­хъунэу сикIас. Ащ фэдэ къыз­хэмыфэрэм хахъо фэхъужьырэп, къызэтеуцо…»

Айтэк къызэриIотагъэмкIэ, сатыушIыным бэрэ щылэжьагъ. ЗэдзэкIакIоу Шъачэ Iоф щи­шIагъ, псэолъэшI компанием менеджерэу Iутыгъ, илъэс 12- рэ Москва шэкIым епхыгъэ сатыум щыхэтыгъ. ЫкIи ахэр дэгъоу къыдэхъущтыгъ, ау кIэу­хым сурэтшIыным дихьыхыгъ. Творчествэм илъагъо къыфи­гъэзэжьыгъ.

«Арэу щытми, сыгукIэ сизакъу…», — Айтэк шъхьэихыгъэ дэд, ау ежьыр армырэу, нэмыкI цIыф къытегущыIэрэм фэдэу къысщэхъу. Цыхьэу къып­фишIырэм уеумэхъы. ОшIэ-дэмышIэу сшъхьэ къихьэгъэ гу­пшысэр къэсэIо: «Хеменгуэй зыгорэмкIэ уфэсэгъадэ…» Айтэк ымыгъэшIэгъуахэу къыздырегъа­штэ: «АрынкIи хъун… Москва сыщылажьэ зэхъум, Кубэ къи­кIыгъэхэм садэпсэущтыгъэ. Ахэм ащыщэу шъэогъоу сфэ­хъугъэм ятэ Хеменгуэй ышIэщтыгъэ, зэIукIэщтыгъэх».

«Адэ сыд фэдэ шъуIуа нахь угу рихьырэр, сыд хэпхырэр сурэт пшIы зыхъукIэ?» — мы упчIэр сурэтышIхэм ястынэу сикIас. Испанием щыпсэурэ къэбэртэе сурэтышIэу КIыщэ Мухьадин къызэриIогъагъэмкIэ, сурэтышIым шъо хэхыгъэ иIэн ылъэкIыщтэп. Непэ ар зы, неущ — нэмыкI. IофшIагъэ пэпчъ ежь ышъо къыхехы. Айтэк иджэуап: «Сизытет елъытыгъ шъоу къы­хэсхырэр. Фыжьымрэ шIуцIэмрэ нахьыбэрэ зафэсэщэи. Ахэр сурэтшIыным иискусствэ щагъэ­федэрэ шъо хэхыгъэх. Адыгэ тарихъыр мы шъохэм къары­пIотыкIыныр къекIу. Шхъуан­тIэмрэ гъожь кIуачIэмрэ къызэдекIух. Ахэр Ван Гог дэгъоу егъэфедэх», — Айтэк къыIорэм исурэттехыгъэхэу Европэ къа­лэхэм къащишIыгъэхэр, Фейсбукым ыкIи Инстаграмым къаригъахьэхэрэр сынэгу къыкIегъэуцох. Хы шхъуантIэр зыкIыб унэ гъожь цIыкIухэм апашъхьэ Айтэк щыт адыгэ быракъыр ыIыгъэу, мамырныгъэм инэпэеплъэу. Фэдэ быракъ дунаим изы лъэпкъи иIэп. Ащ ышъо кIуа­чIэхэр, ыпсэ зыфэщагъэр, дунаир зэрилъэгъурэр — зэкIэ зэдештэжьы, зэкIу. Ары Ай­тэк тамэ къыгозыгъакIэрэр, шъхьафитныгъэ шъыпкъэ къезытырэр.

Айтэк ау сыдми сурэтшIыныр ыгу къыщыущыгъэп. Тыркуем щыпсэухэрэ иIахьыл благъэхэм ащыщыбэр — зэлъашIэрэ сурэтышI. Ахэм зэу ащыщ Дыгъу Рухи — исэнэхьаткIэ агроном, Анталие университетым ипрофессор, зэлъашIэрэ сурэтышI.

Дзыбэ Кязым (ащ янэ Айтэк ятэшыпхъу шъыпкъ) Адана у­ниверситетым сурэтшIынымкIэ щырегъаджэх, ащкIэ зэреджэщтхэ тхылъхэр къыдегъэкIых. Айтэк ятэшым ипшъашъэу Дыгъу Йонджа — сурэтышI. Адыгэ диаспорэм исурэтышIхэм язэхэт къэгъэлъэгъонэу Мые­къуапэ исурэт гъэлъэгъуапIэ илъэс зытIущкIэ узэкIэIэбэжьмэ щызэхащэгъагъэм хэлэжьэгъагъ. Йонджа яти сурэтхэр ышIыщтыгъэх.

Ежь Айтэк исурэтхэр апэу къызщигъэлъэгъуагъэхэр 2012-рэ илъэсым зэлъашIэрэ модельерэу Сэралп Мадинэ ихьа­кIэщ-салонэу Налщык дэтыр ары. Ащыгъум Мадинэ ишъуа­шэмэ ягъусэу Айтэк исурэт 20 фэдиз къагъэлъэгъуагъ. 2019-рэ илъэсым ыкIэ — 2020-рэ илъэ­сым иублапIэ ТыгъэкъокIыпIэ лъэпкъ­хэм яискусствэкIэ къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэу Мыекъуапэ дэтым Дыгъу Айтэк сурэт 70-рэ зыхэ­хьэгъэ икъэгъэлъэгъон щы­кIуагъ. КъэлэмкIэ, дагъэкIэ зэ­хэгъэкIухьэгъэ краскэкIэ шIы­гъэхэ сурэтхэр, телефонкIэ те­хыгъэхэр ащ хэхьагъэх.

«Къэгъэлъэгъоныр сфызэ­хэзыщагъэхэу Кушъу Нэфсэт, Фатима Сулеймановам, ХъокIо Ларисэ лъэшэу сафэраз. Ахэм къаигъэ самышIыгъагъэмэ, ар къыздэхъущтыгъэп. Джыри сымыхьазырэу къысшIошIыщтыгъэ…» — Айтэк игуапэу къыдеIагъэхэм ацIэ къыреIо, игу­къэкIыжьхэр лъапIэх.

Айтэк икъэгъэлъэгъон икъызэIухын сэри сыщыIагъ. Хьа­кIэхэр, сурэтышIым иIофшIа­гъэмэ уасэ къафэзышIыхэрэр бэдэдэ хъухэу ащ къызэрекIо­лIагъэхэм а мафэм Кушъу Нэф­сэт ыгу къыгъэкIыжьыгъ тызэрыгушхорэ, дунаим щызэлъа­шIэхэрэ сурэтышIэу Къэр­дэнэ (Шемякин) Михаил ыкIи скульпторэу Зураб Церители Мыекъуапэ, Темыр-Кавказ къу­тамэм къызэкIохэм цIыфэу къе­кIолIэгъагъэр джащ фэдэу зэрэбагъэр. Армырми Айтэк гумэкIым зэлъиштагъэу щытыгъ, емыжэгъахэу цIыф цIэрыIохэм зэрафагъэдагъэм ипшъэдэкIыжь ыбзэ ыубытыгъэм фэдагъ. ГущыIэ зыратым бэ къыIуагъэп, ау игуапэу сурэт зыдатрихыщтыгъэ. Тэри, телерадиоком­панием къикIыгъэхэмкIэ, ащыгъум Айтэк тыгоуцуи, сурэт зы­дытетхыгъагъ. Ари сихъарзынэщ къыхэнагъ.

Айтэк иIэшIагъэхэм бэ къа­кIэупчIэрэр. Мыекъуапэ ихьа­кIэщхэр, шхапIэхэр, ресторанхэр, Мыекъопэ районым изекIо чIыпIэхэм арытхэ хьакIэщхэр ахэм къагъэдахэх. Лъэпкъ тарихъыр къизыIотыкIхэрэ сурэтхэр ахэм къябэкIы.

«Айтэк, сурэтшIынымкIэ ебгъэ­джэнхэу е унэе еджапIэ Мые­къуапэ къыщызэIупхынэу зыми угу къыгъэкIыгъэба, утрагъэгу­шIухьэу къыхэкIыгъэба?» — се­упчIы сурэтышIым. Бэрэ емы­гупшысэу: «Ары, къыхэкIыгъ ар къысаIоу, ау шъхьафитныгъэ лъагъор творчествэм щыхэсэхы. ЧIыпIэм сепхыгъэн слъэкIыщтэп. СизэхэлъыкIэ нэ­мыкI…»

ИзекIо лъагъохэр зэпигъэугъэх нахь мышIэми, Кавказ ха­сэхэм я Конфедерациеу Тыр­куем щызэхэщагъэм (КАФФЕД) ыкIи Абхъаз Республикэм культурэмкIэ и Министерствэ Дыгъу Айтэк исурэтхэм якъэгъэлъэгъон Тыркуем ыкIи Абхъазым ащызэхащэнхэу къыкIэлъэIух ыкIи арагъэблагъэ. Дунаим исанитарнэ-эпидемиологическэ зытет нахь зыпкъ зиуцожьыкIэ ыкIи гъунапкъэхэр зэIухыгъэхэ хъумэ, мы проектхэр зэшIохыгъэ зэрэхъущтхэм щэч хэлъэп.

— Айтэк, уитворческэ лъэгъо дахэ лъыбгъэкIотэнэу пфэсэIо! УиIэшIагъэхэр зикIасэхэм нахьыбэрэ уаIукIэн, угу рихьырэ Iофым упылъын плъэкIынэу Тхьэм еIу!

— Тхьауегъэпсэу.

ГущыIэуж. СурэтышIым къы­зэриIорэмкIэ, зэкIэмэ анахь шъхьаIэр — дунаим идэхагъэ пэшIорыгъэшъэу зэхэпшIэн плъэкIынэу ущытын фае. Ар къинэп. Уфэхьазырыныр ыкIи угу фызэIухыгъэныр шъхьаIэх.

Тэу Замир. АР-м изаслуженнэ журналист.