Мы тхыгъэр хэкум ныдэлъфыбзэкIэ апэу къыщыхэсыутыгъэр ары. Нахь пасэу сыфэмыягъэкIэ арэп, ау зэрэсшIоигъоу сфэмыгъэхъуным ищынагъо себэкъон слъэкIыщтыгъэп.

Сэ ДАХ-м сыритхьамэтэгодзагъ, лъэпкъ Iофым Унэрэкъо Раерэ сэрырэ благъэ тызэфишIыгъагъ. А лъэхъаным лъэп­къыпсэхэм «Джэрпэджэжь» гъэзетыр къыдагъэкIыщтыгъэ, ежьми адыгэбзэ нэкIубгъор ыгъэхьазырыщтыгъэ. Сыдми, Рае сымытхымэ мыхъунэу сыригъэуцолIагъ, тхыгъэм изы гущыIи зэблимыхъоу гъэзетым къыщыхиутыгъагъ.

Джащ гу сигъэшIыгъэу за­гъорэ сигуапэу ныдэлъфыбзэкIэ сытхэнэу езгъэжьагъ. Арышъ, сиапэрэ тхыгъэ сытезыгъэгу­шIухьи гъэзетым къыхэзыуты- гъэ Унэрэкъо Рае «тхьауегъэ­псэушхо» есэIо.

Рае ихэхыгъэ къэтынхэу хэку радиомкIэ ыгъэхьазырыщтыгъэ­хэм хэхэс адыгэхэу къедэIу­щтыгъэхэм бэдэдэ шIагъэу зэлъашIэ, къыфэтхэх, ащыщэу хэкум къакIохэрэм зэрагъэ­лъэгъу. Унэрэкъор филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, про­фессор… Ау зыфыхихыжьыгъэ лъагъор, зэрэзэлъашIэрэр ­лъэпкъ шIэныгъэлэжьэу ары. АКъУ-м щызэхэщэгъэ адыгэ лъэпкъ шIэныгъэм и Гупчэ ипащ. АКъУ-мрэ АРиГИ-мрэ къызэды­дагъэкIырэ, адыгабзэм икъэ­IокIитIукIи тхыгъэхэр къыхэзыутырэ журналэу «Псалъэм» иредактор шъхьаI. КъыдигъэкIыгъэри, зыхэлэжьэгъэ тхылъри макIэп. Ахэм зэу ащыщ Германием щызэхэщэгъэ «Адыгэ пхъуантэм» игукъэкI-иIэпыIэ­гъукIэ Тыркуем къыщаугъоижьыгъэхэм язэфэхьысыжьэу «Тыркуем ис адыгэхэр — IорыIуатэр» зыфиIорэ тхылъыр. Рае джыри мыпшъыжьэу лъэпкъым фэлажьэ.

1993-рэ илъэсым ижъоны­гъуакIэ «Джэрпэджэжьым» хэ­хэсым икъэщэжьынкIэ Урысые Федерациер зэрэгугъапIэр къыз­щысIогъэ тхыгъэу къыхиутыгъэр бэмэ кIэнэкIалъэ ашIыгъагъ. ЗышIошъ мыхъугъэхэри, къысэзымыпэсыгъэхэри ахэм анахь мэкIагъэп. Ау илъэситф нахь темышIэу, 1998-рэ илъэсым шышъхьэIум и 1-м Юго­славием щыпсэущтыгъэхэ ткъош­хэр, лъэпкъым инахьыбэ ихэку гупсэ пэIэпчъэ зышIыгъэ империем инып — ныпэу, игерб — гербэу къэзыштэжьыгъэ УФ-м иунашъокIэ ыкIи иIэпыIэгъукIэ къэщэжьыгъэ хъу­гъэ. Къэралыгъо гъэпсыкIэ тиIэ зэрэхъугъэм, республикэ тызэрэхъугъэр хэмытмэ, анахь политикэ гъэхъэгъэ иныр ти­тхыдэ къыхэуцуагъ. Мы гъэхъэ­гъэшIум УФ-м уасэу къыфашIырэм лъэшэу къыIэтыгъ, хэгъэгу зэфэшъхьафыбэмэ ащыпсэухэрэ адыгэхэр нэшIукIэ къыри­гъэплъыгъэх.

Ары, илъэс пчъагъэкIэ узэ­кIэIэбэжьмэ сызэрегупшысэ­щтыгъэм фэд джыри сызэрыгупшысэрэр. Тымэ Сэини зы­хэтыгъэ купым хихыгъэ лъа­гъор ары сэри силъагъор. Джыри сшIошъ мэхъу:

— хэкум къинэныр зинасып къыхьыгъэ адыгэр ары лъэп­къэу къэнэжьын, хэхэсым рагъэ­бгынэгъэ ихэку езгъэгъотыжьын зылъэкIыщтыр;

— хэкум ибыдзыщэ зыIумыфагъэр джадэми зэрэкIочIаджэр;

— ныбгъэм кIэшъурэ, зыгурэ зыпсэрэ хэкум къэгъэзэгъэ хэхэсыр ары щыIэн зылъэкIыщтыр;

— хэгъэгу кIуачIэр ары хэ­хэсым лъыIэсын зылъэкIыщтыр;

— хэхэсыр къызытщэжьыкIэ ары тихэгъэгу нахь кIуачIэ иIэ зыхъущтыр;

— тызэрэитэкъухьагъэм итхьа­мыкIагъо лъэпкъ кIуачIэу къызытштэжьыкIэ ары лъэпкъ Iофыгъохэр зэшIохыгъошIу зы­хъущтыр;

— хэкум тызыщыбэгъожьыкIэ ары тыбзи къэтыухъумэн, хэ­хъоныгъэ едгъэшIын зытлъэ­кIыщтыр;

— хэхэсым икъэщэжьын УФ-ми, адыгэр зыщыхэхэс хэгъэгухэми шIу къызэрафихьыщтыр;

— тыгъуасэ фэдэу непи сшIошъ мэхъу Урысые Федерациер хэхэсым ихэку гупсэ ыгъотыжьыным зэригугъапIэр.

Арышъ, лъэныкъуитIумкIи мы­хэр къызыгурыIохэрэр нахьыбэ зэрэхъурэм сырыгушхозэ, илъэс 28-кIэ узэкIэIэбэжьмэ къы­хэ­сыутыгъэгъэ тхыгъэр гъэкIэкIы­гъэу джыри зэ къышъупэсэ­гъохы.

Гум имыкIрэ гупшысэхэр

ЖъоныгъуакIэм (маим) и 21-рэ. Зы мафэп ащ гум къыгъэкIы­рэр, зы илъэсэп ыкIи илъэси 129-м (мыгъэ 157-рэ) къехъугъэ хэхэс гъэшIэ хьылъэми изакъоп.

Лъэпкъыр а мэфэ лыгъэм рагъэуцолIэфэ къекIокIыгъэ зэо мыгъори, лъыгъачъэри гум къэ­мыгъэкIын плъэкIырэп ар къаIоу зызэхэпхыкIэ, тхыгъэу зыплъэгъукIэ. Егъэзыгъэрэ гъэпцIагъэ­рэкIэ хэкур зырагъэбгынагъэмэ янахьыбэм, Iэбжъэ-лъабжъэкIэ зыхигъани хэкум къинэжьыгъэ, ар къытфэзыухъумэгъэ нахь макIэм техъыкIыгъэри гум къе­гъэкIы ащ. Ямылъку тырау­кIы­хьэхи къухьэм радзыгъэхэри, псэр зытыгъэхэ ныри, ащ ыбгъэ къытрахыжьыгъэ сабый быдзашъори... Ащ гум къегъэкIых зын къылъфыгъэхэ, ау зэрэгъэкIодыным тещыныхьэхэзэ мырэущтэу Iуагъэ зэдэзышIыгъэгъэ зэшищыри: «ЗыгорэкIэ тызэшIокIодымэ псаоу къанэрэм апэу къыфэхъущт пшъашъэм Хьаниф ферэус. Хэт ышIэра, зэгорэм джащкIэ тызэрэгъотыжьынкIи мэхъу».

ЖъоныгъуакIэм и 21-м, «БэдыргэкIэ» заджэщтыгъэхэ ­тырку къэлэ цIыкIум, ащ къегъэтIысэкIыгъэгъэ адыгэ къоджэ пшIыкIущэу техьагъум аджалыр къы­зыфихьыгъэри гум къегъэ­кIы... Непэ нэс ахэм къакIэныгъэ закъоу адыгэ къэхалъэхэр ары ащ кIохэрэм къалъэгъурэр. Тыркуем республикэр щызэ-хащэ зэхъум, адыгэм ипчъагъэ емылъытыгъэу иIахьышIу хи­шIыхьагъ нахь мышIэми, ыбзэ рыгущыIэн, илъэпкъыцIэ зэри­хьан фитыныгъэ зэримыIагъэри, ялъэпкъэгъоу щытыгъэ премьер-министрэм къымыухъумэшъухэу, адыгэ къоджэ 40-р зэрагъэкощыгъагъэри гум къегъэкIы ащ. Тырку лъэкъуацIэхэр зэрыт тхьапэр къыфащэий, «Ахади лъэкъуацIэ къахэх» къызыраIом, щхыпцIызэ «бэн билмэз» (къикIырэр «сшIэрэп») зыIогъэгъэ адыгэ лIыжъым илъфыгъэмэ, непи «ашIэрэп» мэхьанэ зиIэ «билмэзыр» лъэкъуа­цIэу къызэрэрахьакIырэри.

ЖъоныгъуакIэм и 21-м къош абхъазхэр джыри зыхэт тхьамыкIагъор гум къегъэкIы. Фитыныгъэ заом зыпсэ хэзылъхьагъэхэ лIыхъужъхэр, тынапэ къэзытхьакIыгъэхэ тикIалэхэр, ахэр къэзылъфыгъэхэр, лъэгъо дэгъу хэзыхыгъэхэ, зэпэуцур мамыр гъогукIэ зэшIохыным алъэкI къамыгъанэу пылъхэ тиIэшъхьэтетхэр.

Тыгъуасэ нэс тышъыгъон тызэрэфимытыгъэри, кIэкIэу къэпIощтмэ, тилъэпкъ ышъхьэ къырыкIогъэ тхьамыкIагъори, непэрэ итхьамыкIагъуи гум къегъэкIых жъоныгъуакIэм и 21-м.

Ары шъхьаекIэ жъоныгъуа­кIэм и 21-м, тхьаусыхэм тыкъыхищынышъ, тилъэпкъ икъэ­кIони тыригъэгупшысэн фаеу сэлъытэ. Тхьаусыхэ мэкъэ закъом хэкум, лъэпкъым апсэ фэзыгъэтIылъыгъэхэр ымыгъэгупсэфыщтхэу сшIошъ мэхъу. Хэхэсыр къэщэжьыгъэу, лъэпкъыр лъэпкъышхоу, мамыр хэлъэу, непэрэ лъэхъаным къе­мыкIурэ шэн-хабзэхэр зыхигъэ­зыжьыгъэхэу, нахь дахэхэмкIэ ыхъожьыгъэхэу, зым къыIэпызырэр адрэм къыштэжьэу, тIэхэр зэрыдзагъэу, тызэкъотэу, гъэсэныгъэкIи, техникэкIи, щы­IэкIэ-псэукIэкIи хэгъэгумэ ауж тыкъимынагъэу, тигъунэгъу лъэпкъ зэфэшъхьафмэ дахэ ятIоу, дахэ къытаIоу, шIур, дэгъур зэдэтIэтыхэ зыхъукIэ ары зыгупсэфыщтхэр ащ зигъашIэ тезыухыхьагъэхэр.

Ащ иапэрэ лъэбэкъур, ипхъы­хьэ-итэкъу ашIыгъэхэу, бын кIо­дэу кIодыхэрэ тилъэпкъэ-гъу­хэр, ны бгъэгум къетщэлIэ­жьынхэр ары.

Адэ хэта ар зипшъэрылъыр?

Лъэпкъ интеллигенциер ары. Интеллигенцием къидгъэкIырэр еджэгъэ къодыер арэп. Лъэпкъ шIулъэгъу, хэку шIу­лъэгъу, ­лъэпкъ гулъытэ зиIэхэр ары. Ахэм лъагъор дэгъоу хащын фае. Хэкум исым: «Къэ­кIожьынхэ фае, сыда къызкIэмыкIожьыхэрэр?», хэхэсым: «Тащэжьын фае, сыда тызы­кIамыщэжьырэр?» аIо къодыекIэ Iофыр лъыкIотэщтэп. Сэ сишIошIыкIэ, хэкум исыр мыщ фэдэу егупшысын фае: «IэкIыбым щитэкъухьагъэхэ тилъэпкъэгъухэм ятэжъхэр хэкужъым егъэзыгъэкIэ рагъэкIыгъагъэх. Лъэпкъым инахьыбэ IэкIыбым щыI. Ахэр хэкум фэныкъох, тэ, лъэпкъым, тыфэныкъу. Арышъ, тихабзэхэр зэтемыфэжьыпэхэми, бзэр аIэкIэзыми, зыхэсхэ лъэпкъхэм ашъо тIэкIу къатео хъугъэми, къытэпэгэкIыхэрэр, хъатэ тыпэзымыхьыхэрэр ахэт­ми, къэтщэжьынхэ фае».

Хэку шIулъэгъу, лъэпкъ шIу­лъэгъу, лъэпкъ гулъытэ зиIэхэ хэхэс адыгэхэми аIон фаер мары: «Егъэзыгъэрэ гъэпцIа­гъэрэкIэ тятэжъмэ хэку гупсэр къызарагъэбгынэм, къинэжьыгъэгъэ мэкIэ тIэкIур ары непэрэ мафэхэр тэзыгъэлъэгъугъэр. Непэ, Iэбжъэ-лъабжъэкIэ зыхигъани хэкур къытфэзыухъумэгъэ джа мэкIэ тIэкIур ары «хэгъэгу тиI, нып тиI, бзэ тиI» тIоу тызыгъэгушхорэр. Арышъ, «лъэпкъыр зыщыбэм бэныр щыбыхъу» еIоми адыгэ гущыIэжъым, тэ «лъапсэр зыдэщыIэм бэныр щыбыхъу» тIон фае. Ар дэгъоу къыдгурыIонышъ, тихэку дгъэзэжьын, тилъапсэ текIужьын, тилъэпкъэгъумэ тахэхьажьын, къин алъэгъумэ, адэтлъэгъун, тхъэхэмэ — тадэтхъэн фае».

ЛъэныкъуитIум джащ фэдэ екIолIакIэ къызыхэтхыкIэ, сыдрэ Iофыгъори дэгъоу, дахэу, псынкIэу зэшIохыгъэ хъущт.

ЕтIани, тиIэшъхьэтетхэр ары хэхэсым икъэщэжьын анахь зипшъэрылъыр, ар гъогу хэхыгъэ, гъогу зафэ тезгъэуцонхэ зылъэкIыщтыр. Ахэр арых Iофыгъом зэрэхэлэжьагъэхэм елъытыгъэу тхыдэм екIэ е шIукIэ хигъэунэфыкIыщтхэр. Ахэр тыдэрэ хэгъэгуи илъэпкъэгъу­хэр зэрэзэрищэлIэжьырэм лъып­лъэнхэ фае. Мары Тыркуем ицIыфхэр Болгарием, СССР-м, Афганистан къарищыжьыгъэх. Мыгъэ СНГ-м хэхьэрэ Тырку Республикэхэм студентэу нэбгырэ минипшI ращыгъ. ЗычIэсыщтхэ уни аратыгъ, мазэм агъэкIодыщтыри ареты. СССР-м Тыркуем щыпсэущтыгъэ къэзэкъ къоджитIур къырищыжьыгъагъ. Германиеми зыгъэзэжьхэрэ илъэпкъэгъумэ зычIэсыщтхэ унэр кредиткIэ ареты. ЕгъэзыгъэкIэ рагъэкIыгъэхэр уадеIэзэ къэщэжьыгъэн фае.

Урысые Федерациери анахь IэпыIэгъу инэу тиIэн фаеу сэлъытэ, ыкIи ащкIэ къытефэрэр ышIэнэуи сыщэгугъы. Иинтеллигенции иIэшъхьэтетхэми, па­чъыхьагъум лъэпкъым хэгъэгур зэрэригъэбгынагъэр, Союзым ахэр къэщэжьыгъэхэмэ шIуа­гъэу хэлъым гу зэрэлъамытагъэр джы хэгъэгум къыдилъытэзэ, хэмыукъожьыщтэу, IэпыIэгъу къытфэхъунэу сыщэгугъы.

Джащ фэдэкъабзэу, тилъэпкъэгъухэр зэрысхэ хэгъэгухэм, яинтеллигенцие ыкIи яIэшъхьэтетхэр, хэхыгъэу Тыркуем иIэшъхьэтетхэр къыддэIэпыIэнхэ фаеу сэлъытэ, ыкIи сащэгугъы. IэкIыбым щыIэхэ адыгэхэр яхэку къызифэжьхэкIэ лъэныкъуитIум (Урысыемрэ адыгэхэр зэрысхэ хэгъэгухэмрэ) якультурэ, эконо­микэ, щэн-щэфэн зэфыщытыкIэ зиушъомбгъунымкIэ, нахь зэгурыIонхэмкIэ яшIогъэшхо къагъэ­кIощтэу, тихэгъэгухэм ящыIакIэ къагъэдэхэщтэу.

Арышъ, сшIошъ мэхъу ти­лъэпкъ илIэшIэгъоу а насыпыр къызыдэхъущтым, жъоныгъуа­кIэм и 21-м зэхищэщт джэгу­шхом непэ тызыфэшъыгъохэрэри, зыкIэхъопсыгъэхэр къадэмыхъоу зыпсэ зыгъэтIылъыгъэ­хэри ягуапэу зэдыхэтыщтых.

Тхьэ лъапIэм а джэгушхор насып тфешI!..

МэщфэшIу Нэдждэт.