(«Алий-Кара-Мирза: черкесская повесть в стихах»), Москва, 1832г.

Нобэ зи гугъу тщIыну Къэрэмырзэ Алий и къуажэшхуэр (Къэрэмырзейр) Лабэпсым иридэкIуейуэ Ахъмэтыбг и лъаб­жьэ щIэсащ. Мы къуажэм и кIуэдыкIам теухуауэ (адрей адыгэ къуажэ щэ бжыгъэм еплъытмэ) тхыдэм куэд къыхэнащ. Абы щыгъуэми ар зи IэрыкIыр къуажэм теуа дзэпщ­хэращи, абы пэжагъ зэрыхэ­лъыр уи фIэщ мыхъуну Iэмал иIэкъым. Дзэпщхэм зекIуэ кIуэуэ я мурад ягъэзащIэу къыщыкIуэжкIэ, ятхыж я хабзэт гъуэгуанэ къа­кIуам зыIэрагъэхьахэр, гъэру къаубыдахэр, хэкIуэдахэм я бжыгъэр. КIэщIу жыпIэмэ, хабзэу къызэрекIуэкIыу «отчет» ящIыжт. Мис апхуэдэ отчет мы къуажэм теухуауэ щыIэщи, егъэ­леиныгъэ хэмылъу, къэхъуауэ щытар нобэкIэ доцIыху. Ди Iэ нэмысауэ зы тхылъ закъуэ иджыри дунейм тетщи, ар зыIэрыдгъэхьэным ди гугъэр нобэми хэтхыжкъым: а тхылъым итщ псэууэ къызэтена къуажэдэ­су гъэр ящIахэм я унагъуэцIэхэр. АтIэ, ар хьэлэмэтыщэкъэ — езы дзэпщ Вельяминов итхыжа тхылъыр къытIэрыхьэмэ, къуажэм сыт хуэдэ унагъуэцIэ дэсами къэтцIыхуфынут!

Тхыдэм къыхэнам нэмыщIу, Къэрэмырзей къуажэм теухуауэ поэми щыIэщ икIи нобэ къытедгъазэу а къуажэшхуэм и хъыбарым дыщытепсэлъыхькIэ, а поэмэр ди тегъэщIапIэщ. Иджыблагъэ ди къэралым и библиотекэ нэхъыщхьэ дыдэм къыщызгъуэтащ лабэдэс Къэрэмырзей къуажэшхуэм и кIуэдыкIам теухуауэ зэхалъхьа поэ­мэр. Авторым и цIэри нэгъэ­сауэ тхакъым — «И. Р.» фIэкIа тхылъым иткъым.

«Алий-Кара-Мирза: черкесская повесть в стихах» зи фIэщыгъэцIэ поэмэр напэ 81-рэ хъууэ 1832 гъэм Мэзкуу къыщыдэкIащ. Поэмэм еплъа гуэ­рым Радожицкэ И. жэуэ Iэрытх­кIэ зытхам и унагъуэцIэр третхэ. Поэмэр Iыхьэ 12-у зэхэтщ. Авторыр Iыхьэ къэс «песнь»-щ зэреджэр. Поэмэр илъэси 170-кIэ архивым хэлъащ. Апхуэдиз зэман текIауэ Налшык 2002 гъэм поэмэр щытрадзащ Къамбий Джэфар и редактору, щIэныгъэрылажьэ Губашы Еленэ и тхыгъи щIыгъуу.

Ди щIэджыкIакIуэхэу мы дызытепсэлъыхь къуажэм и хъыбар зымыцIыхухэм кIэщI дыдэу абы нэIуасэ фыхуэтщIынщ. Къэрэмырзэ Алий нэхъ адыгэ пщышхуэхэм ящыщт. Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, ар адыгэпщхэм я пщыж Инал пцIапцIэм и къуэрылъху мэхъу. Мысост пщышхуэ и къуэщ. 1820 гъэхэм хуэзэу къуажэшхуэ дыдэ IэщIэ­лъу къэбэрдеищIым къикIри (адэкIэ зауэр зэрекIуэкIын IуэхумкIэ пщыхэр зэрызэтемыхуэм къыхэкIыу) Лабэ псыхъуэм къыдэтIысхьауэ щытащ. Абы и къуажэм унэсын папщIэ беслъэ­ней къуажэ бжыгъэ узэпрыкIын хуейт, уеблэмэ Ахъмэтыбг нэхъ пэгъунэгъуу псэут Къэрэмырзэ Алий и къуажэшхуэр.

Езы Къэрэмырзэ Алий апхуэ­дизкIэ лIы хахуэт, и цIэ жыжьэ Iуати, зи щхьэкIэ зи лъэпкъ хуитыныгъэм щIэбэныну зигу къихьа куэд адыгэ хэкушхуэм адэкIэ-мыдэкIэ къикIыурэ Къэ­рэмырзей къуажэм увыIэпIэ щагъуэтт, Алий и бэракъми щIэувэт. Езыми Iэщэ игъэтIы­лъын и гугъэтэкъым. КъарукIи цIыху бжыгъэкIи зэпэщу, лIыгъэ­шхуэ къакъуэкIыу Къэрэмырзэ зи пашэхэр къазэрыпэщIэтым хуабжьу зэгуигъэпт мыдрей лъэныкъуэри. Дзэпщ Вельяминов Къэрэмырзэр «хуэфащэ IуигъэщIэн» и мураду куэд щIауэ хуэдзэлашхэт. Арати, Псыжьрэ Уарпрэ щызэхэуэм деж щыт Прочнэ Окоп быдапIэм (нобэ станицэщ) дзэшхуэ Вельяминовыр я пашэу къыдэкIщ, Уарп иридэкIуейщ, Чамлыкъыпс зэпаупщIри, беслъэней къуа­жэхэми япхырыкIри Къэрэмыр­зей пэмыжыжьэу лагерышхуэу етIысэхащ.

ИужькIэ къызэрыщIэкIамкIэ, дзэм яхэтащ гъуэгур фIы дыдэу зыцIыху беслъэней щылъхуи. Вельяминов дзэпщри отряды­шхуэ я пашэу, къэбэрдеилI Бекович-Черкасскэри яхэту, Къэрэмырзэ Алий хуэфащэ IуагъэщIэн я мурадкIэ ежьэри, икIи, къайхъулIащ: жей Iувым хэта къуажэм теуэщ, мафIэ ирадзри, къэхъуар къагурымы­Iуэу шэм ихьар ихьащ, Лабэпс итхьэлар итхьэлащ, мафIэсым куэд хэкIуэдащ, цIыху куэди гъэр ящIащ. Мис а гъэр ящIахэм я цIэ-унагъуэцIэ иту, езы Велья­минов дыдэ и Iэпэ щIэлъу, тхылъ дунейм тетщи, ар Iэмал имыIэу къэгъуэтын хуейуэ солъытэ. Езы Алий дыди жейбащхъуэу, къэ­хъуар къыгурымыIуауэ, и унэ бжэщхьэIум къытеувар, Дадымовым триукIыхьащ.

ИпэкIэ зэрыжытIауэ, тхыдэм къызэрыхэщымкIэ, къуажэр кIуэдыным зы беслъэнеилI и бзэ щIэлъщ. Ар зэрыхъуари мыращ. Жэщыбгым беслъэней уэркъ Дохъушокъуэ Кърым-Джэрий Къэрэмырзэ и унэм екIуа­лIэри: “Мыращ, фыкъатIысыхьащ, уи цIыхухэр къуажэм дэгъэкI» жриIащ къуажэпщым. АрщхьэкIэ Алий и фIэщ мыхъуауэ къыщищIэм: “Узэрыхуейщ, къэхъужыкъуэIамэ, Iуэхур зытетыр къыбжезыIар Дохъушокъуэхэ Къырым-Джэрийщ” жери, жэщ кIыфIым хыхьэжащ. Къигъэзэжри Вельяминовым жреIэ: “Къуажэм зыри дэсыжкъым, нэщIщ, ущIытеуэни щыIэкъым”, — жери.

“Дохъушокъуэм пцIы еупс, ар лазутчикщ, сэ сыкIуэри сыкъэ­кIуэжащ, зэрыкъуажэу мэжей, гурыщхъуэ щыIэкъым” жиIэу къэувар нэгъуэщI беслъэнеилI Щоугъур (Шугуров) Мамыкъущ. АдэкIэ къэхъуам фыщыгъуазэщ.

Мамуко Шугуровыр прапорщик цIэр иIэу ди лъахэ дыдэм зауэ гуащIэ щезыгъэкIуэкIа (1820 — 1840 гъ.гъ.) Вельяминоврэ Зассрэ я гъусэу, я дзэм хэту, хуабжьу жыIэщIэу зэрыщытар пэжщ. НобэкIэ езы Засс дыдэ и Iэрытхыу рапорт сиIэщи, хуабжьу яхуэарэзыуэ, фIыуэ щыIэр яхуигъэфащэу адыгэ лIитIым къытопсэлъыхь: Мамуко Шугуроврэ кIэмыргуейхэм я пашэ Болотоко Шеретлукрэ (ШэрэлIыкъуэ) (ЦГВИЛ, ф. 13454, oп 6, д. 185).

Псом нэхърэ нэхъ тхьэмыщкIагъэр аращи, Къэрэмырзей къуажэм и хъыбарым иджыри беслъэнеилI хэтщ, ари Щогъур Алийщ. Дэнэ щытцIыхун, атIэ, ахэр зэунэкъуэщ къудей, зэшитI, хьэмэрэ зэадэзэкъуэ?

Ауэ Алий уэрэдгъуощ, уэрэ­дусщ, зэрыадыгэ хэкуу дэнэ къуапи щыцIэрыIуэщ, кIэщIу жыпIэмэ, нэгъэсауэ ди Iуэхур къызыгурыIуэ политикщ икIи усакIуэщ. «Щогъуру хьэ джа­фэжьитI» щыжиIэкIэ гъыбзэм наIуэ мэхъу ЩогъуркIэ урысхэм зэрахэтар. Алий дыдэщ Къэрэмырзей къуажэм и хъыбарыр урысылIым жезыIэжари. Модрейми (Радожицкэм) урысыбзэкIэ поэмэу итхыжащ.

Поэмэм къызэрыхэщыжымкIэ, Лабэ псыхъуэ дэтIысхьа нэужь и ныбжьэгъуфI нэгъуей Едыдж Мансур и шыпхъу Елмэс (Ольмес) Алий щхьэгъусэ къыхуэ­хъуащ. Ар нэгъуей щылъхут. Тхыдэм къызэрыхэщымкIэ, Алий щхьэгъуситI иIащ: Елмэсхъанрэ Хъаний псыгъуэрэ. ТIури къуа­жэшхуэр щызэрапхъуэ жэщым гъэр ящIри, Елмэсхъан Мансурхэ ирагъэшэжащ, Хъаний псыгъуэ Къэбэрдейм яшэри, Астемыр гуэрым щIасэу иратащ. ИужькIэ езы Бекович-Черкасскэм-Темырболэт Елмырзэ Хъаний псыгъуэ и щхьэгъусэу псэужащ. Къэрэмырзэ Алий и Iыхьлыуэ Ажджэрий Кушыкупщрэ ХьэтIохъущокъуэ Мыхьэмэт-Iэшэрэ Алий илъ ящIэжащ Щогъу­рымрэ Астемыррэ яукIыжри.

Мы Iуэхум теухуауэ «Лабэ­дэсхэм я гъыбзэ» жыхуиIэр зэтемыхуэу адыгэ лъэпкъ бжыгъэм яIэщи, псом нэхърэ нэхъ кIыхьыр икIи купщIэкIэ гъэн­щIауэ щытыр Тамбий Пагуэ къытридзауэ щытаращ.

Псыжь псыхъуэ дэкIыу Къа­рэ-Мырзэ сыт щыгъуэ зекIуэ емыжьами, абы и гъусэт адыгэпщ Рослъэнбэч, абазэхэу Къызылбэчхэр, Мудавейхэр (абхъазхэр), адыгэу Мамхэгъхэм, Беслъэнейхэм, Мыхъуэшхэм я пашэхэр.

Поэмэм и пэм къыщыщIэ­дзауэ и кIэм нэсыху хэпхъауэ хэтщ ди унагъуэцIэхэр, псыцIэхэр, бгыцIэхэр, ди шхыныгъуэ­хэм, Iэщэ-фащэхэм я фIэщыгъэ­цIэхэр. КIэщIу жыпIэмэ, узыIэпишэу поэмэм уоджэ.

Нэрылъагъуу цIыху цIыкIум къыщымынэу уафи-щIылъи хуонэщхъей Къарэ-Мырзэ и къуа­жэм и кIуэдыкIам, езыри зэ­рыхэкIуэдам. Къуажэм дэIэпыкъуну Беслъэнейхэр, Мудавейхэр, Бэрэкъейхэр, нэгъуэщI лъэпкъхэри къэса щхьэкIэ, зыри щыIэжтэкъым: дэнэкIи мафIэ сахуэрэ хьэдэхэмрэ зэбгрыдзат, Iугъуэмрэ пшагъуэмрэ ящхьэщыт.

Мы къуажэм и лъэужьу сыт дунейм къытена? Япэрауэ, наIуэ дыдэу дзэпщхэм я отчетхэм куэд итщ; 1904 гъэм Тифлис къыщыдэкIауэ тхыгъэ щыIэщ. Япэ дыдэ Къарэ-Мырзэ и гъыбзэр къыдэзыгъэкIар зи лъэужь мыкIуэдыжын ди хэкуэгъу Тамбий Пагуэщ. АдэкIэ «Карта разоренных аулов» жэуэ сэ архивым къыхэсхауэ щыIэщи, къуажэр здэщысар «Ур. (очище) Карамурзина» жэуэ картэм тетхащ. Нобэрей Хьэбэз къуа­жэкIэмрэ абы пэгъунэгъу къуэ­шхуэмрэ «Къэрмызеикъуэ», «Къэрмырзей хьэблэ» жэуэ я фIэщыгъэцIэщи, дызытепсэлъыхь къуажэм, дауи, ахэр епхащ.

НобэкIэ зэдгъэпэщыжын хуейщ а Къэрмырзей хьэблэм япэ етIысэхахэм я унагъуэцIэхэр. Ахэр лабэдэс къуажэр щагъэсым къелауэ яхуэбгъэфащэ хъунущ. АбыкIэ хьэбэздэс нэ­хъыжьхэр къыддэIэпыкъуфынут.

АдреймкIэ, Вельяминов гъэр ищIахэм я спискэр къытIэрыхьэжмэ, зэуIуу зы тхылъ, поэмэри хэту, къыдэдгъэкIыну дыхуэхьэзырт.

ТЕМЫР Рае. Филологие щIэныгъэхэм я кандидат, КъЧР-м щIэны­гъэм­­кIэ щIыхь зиIэ и Iуэху­щIа­кIуэ.