Мы илъэсыр, 2021-р, мэхьанэ зиIэ хъугъэ-шIагъэхэмкIэ бай. Ахэм ахэтых, щэч хэмылъэу, мэфэкI ин шIагъохэр, зэкIэ Урысыем щы­­псэу­хэрэм абгъэгу гушIуагъор къизылъхьэхэрэр. Ау гур зыгъэу­шкъои­хэрэри мэфэпчъым шIуцIабзэу щыгъэтхъыхьагъэх.

Хэгъэгу зэошхор къызежьагъэр илъэс 80 хъущт, ар тинахьыжъхэмкIэ гуимыкIыжь тхьамыкIэгъуагъ, заом ижъалымыгъэ ар зынэ кIэкIыгъэхэм, хэтыгъэхэм, чIыпIэ къин итыгъэ пэпчъ ащыгъупшэрэп. Тикъэралыгъощтыгъэу СССР-р лъэхъу радзи, зызэбгырагъэзыгъэр илъэс 30 мыгъэ мэхъу.

Тэ тигущыIэ джы зыфэгъэзэгъэщтыр тIумэ язэу апэрэр — Хэгъэгу зэошхор ары.

ФронтовикхэмкIэ, шъузабэхэмкIэ а зэо мэхъаджэр, зэо кIыбым щыIагъэхэмкIэ, «зэо лъэхъаным исабыйхэмкIэ», ана­хьэу ибэ хъураеу ащ къызэринэкIыгъэхэмкIэ — зэкIэ цIыф пстэоу заом ибзэджэгъэ-мэшIожь зышъхьащытыгъэхэмкIэ, тхылъхэм ясюжетхэмкIэ, кино, телевидение зыфэпIощтхэмкIэ, заом ихьазаб, ащ ыкIочIэ укIакIо къыпшъхьасынэу, укъелынэу зэрэщымытыгъэр зышIагъэхэмкIэ заом шъхьас зэримыIэр, жъи кIи хьалэчыр зэратыри­гъафэрэр нэфагъэ. БлэкIыгъэ хъугъэ-шIагъэр гуимыкIыжьыгъ. ЩыIэныгъэмрэ хьадэгъумрэ азыфагу зэо охътэ машIом илъэхъан итыгъэхэмкIэ аджал шъыпкъагъ.

Джары ар ныбжьырэу тамыгъэ шIуцIэр тедзагъэу хэгъэунэфыкIыгъэн фаеу къызыхэкIы­гъэр.

КIэлэцIыкIу усэ цIыкIум чэф макъэкIэ къыщеIо: «День 7 ноября – красный день календаря!». Ау мэкъуогъум и 22-р — пыIухьанчъэу мэфэе шъыпкъ, «Мэфэпчъым изы мэфэ шIуцI». Илъэс 80-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, Хэгъэгу зэошхоу фашист теха­кIохэм тикъэралыгъо къыра­шIылIэгъагъэр «Мэфэ шIуцIэкIэ» тарихъым хэхьагъ.

КъэшъошIэжьыба Булат Окуджавэ игущыIэхэр: «Ах, война, что ж ты сделала, подлая..? НэмыкI орэдым къыщеIо: «Если б не было войны! Какой бы мы красивой парой были…» Гын гъозыр чIыгум шъхьащытыгъ, щэ шъуй макъэм нэмыкI горэ зэхыуигъэхыщтыгъэп… ХэкIо­дэгъэ цIыфхэм япчъагъэ гъу­нэнчъ. Советскэ народым а заом хьазабышхо щищэчыгъ. ЗэопIэ чIыпIэхэм, фронтхэм ащыфэхыгъэхэм, концлагерьхэм адагъэлIыхьагъэхэм япчъагъэ миллион 27-у къалъытэ. Ныхэу зикIалэхэр фронтым, партизан отрядхэм ащыIагъэхэм ащэчыгъэр къэпIотэжьынэу щытэп. Шъузэбэ миллионхэр, сабый ибэ миллионхэу заом къыгъэнагъэхэр хэта е сыда зыщыгугъынхэ алъэкIыщтыгъэр? Зэожъ шIуцIэр хэти шъхьасыгъэп. Джы къызнэсыгъэм блэкIыгъэ къин мыгъом ипцIымамэ тхьакIумэхэм зэрарыт. Адэ къэхъун фэе­гъэ сабый тхьапша ным ышъо зэрэхэлъэу хьа­дэгъур зышта­гъэр? А зэкIэ зилажьэр зэожъ псэхэхэу мэкъуогъум и 22-м, 1941-рэ илъэ­сым къыташIылIагъэр ары.

Зэо уахътэм къэхъугъэ сабыйхэмкIэ, заор зынэ кIэкIы­гъэхэмкIэ ащ ижъалымыгъэ гуимыкIыжьыгъ. Щысэ цIыкIу горэхэр къэсхьыщтых. А заом сэ сыкъелыжьыныр хэти ­ышIошъ хъуныгъэп, ау зыфэдэ мы­хъурэ щыIэп. Тыркъоу скIышъо телъы­гъэр, лыупсэпкIэ мыухы­жьыр, джары сисабыигъор зы­фэдагъэр. Стхыкъупшъхьи джащ фэ­дагъ.

Синыбджэгъу цIыкIоу, Шунтук­скэ классибл еджапIэу n 17-мкIэ сиклассыгъэу Коля Кащеевыр илъэси 4-м итэу кIогъэ къо-дыягъ (ины зэхъум, ЛэжьэкIо Бы­ракъ Плъыжьым иорден ­ика­валер хъугъэ). «Рахит», «зо­лотуха» зыфаIохэрэ узхэр ары къекIокIхэу кIэлэцIыкIухэм ахэтыгъэхэр. Зэо лъэхъаным икIэлэцIыкIухэу машIом, гъаблэм, узым къаIэпызыжьыгъэхэр бэгъашIэ хъугъэхэп. Зэо ма­фэхэм ини цIыкIуи етэкъохырэр бэдэдагъ, тхьамыкIэгъошхор щэчыгъуаеба?! Ахэр зыгъэтIы­лъыжьыни щымыIэу, зэожъым имафэхэр, иилъэсхэр щэIэгъоя­гъэх. Блокадэм илъэхъан Ленинград дэсыгъэхэм ащэчыгъэ хьазабыр Тхьэм хэти ымышIэнкIэ телъэIу, ау ленинградцэхэм мэфэ 900-м ащэчыгъэр джы непэ хэти фэщэчыжьыщтэп…

Мыщ фэдиз тхьамыкIагъор къытфэзыхьыгъэ заор къызе­жьэгъагъэр илъэс 80 мэхъу, сэ сишIошIкIэ, ар пщыгъупшэнэу щытэп ыкIи мыщ фэдэ тамы- гъэ иIэу къыхэгъэщыгъэн фае: «Черной дате — черные ленты, черные шары!» («Мэфэе шIуцIэм ихъугъэ-шIагъэкIэ — лентэ шIуцIэхэр, шар шIуцIэхэр!»).

Джы охътэ хъугъэ-шIагъэмкIэ тIэкIу къэтIон. Германием игу­хэлъ бзаджэ 1941-рэ илъэсыр, мэкъуогъум и 22-р къихьэгъэ къодыеу, сыхьатыр 4-м нахь пасэуи, сыхьатыр 2-м — гъу­нэпкъэ нэзхэмкIэ къикIызэ, пыир къяоу ыублэгъагъ, 2.30-м гъунапкъэр къызэпачыгъ, сы­хьатыр 3-м ХышIуцIэ флотым, нэмыкI объектхэм лагъымэхэр атырадзагъэх. Советскэ цIыхэм къэбар щынэгъо гуихыр радиомкIэ, и 22-м, мафэм сы­хьатыр 12-рэ такъикъ 15-м ашIагъ. IэкIыб къэрал IофхэмкIэ тикъэралыгъо иминистрэу щытыгъэ Молотовым СССР-м Германиер къызэрэтебэнагъэр Советскэ правительствэм ыцIэ­кIэ къыIуагъ. Ащ ипсалъэ мыщ фэдэ гущыIэхэмкIэ ыухыгъ: «Наше дело правое. Враг будет разбит. Победа будет за нами!» Ары, ТекIоныгъэр, тинасыпкIэ, къыдэтхыгъ. Ау сыд уасэкIэ? Джары мэфэ шIуцIэм ихьазаб хэгъэунэфыкIыгъэныр, мы сыхьатхэр: 4-р ыкIи 12.15-р IэубытыпIэ инхэу ащкIэ программэм щыкIэгъэтхъыгъэнхэр ищыкIагъэ къэзышIырэр. (Чэщыр кIэкуагъэ, а зэо ублэпIэ мафэр кIыхьагъэ). ТыдэкIи лентэ шIуцIэхэр зыхэлъ быракъхэр ыкIи шар гъэпщыгъэ шIуцIэхэр сыхьатыр 12.15-м ошъогум зэфэдэкIэ дэтIупщэегъэнхэ фае. Гупчэхэм, сквер­хэм, еджэпIэ щагухэм, псэупIэ унэхэм, IофшIэпIэ офисхэм ыкIи транспортэу зекIохэрэми быракъхэу лентэ шIуцIэхэр зы­телъ­хэр агъэIэнхэ ыкIи шар шIуцIэхэр зэфэдэу ащатIупщынхэ фае.

Быракъ гъэIагъэхэр чэщым сыхьатыр 10-м нэс пагъэлъынхэшъ, пахыжьынхэу ары.

Тикъэлэ шъхьаIэу Мыекъуапэ мы мэфэе шIуцIэр нахь игъэ­кIотыгъэу ыкIи хэти ылъэгъоу, ыпашъхьэ къиуцожьэу а тхьамыкIагъор щыгъэпсыгъэн фае. Заом «итамыгъэ шIуцIэ» Мые­къуапэ ышъхьагъ, иогу къыщыгъэлъэгъогъэн фае, «тхьамыкIэгъо тамыгъэр» чэщым про­жекторымкIэ къэбгъэнэфымэ, къа­лэм пэгъунэгъу псэупIэхэми ащалъэгъущт.

Сэ мы Iофэу къесхьыжьагъэр къыздаштэщтми, лъагъэ­кIо­тэщтыми сшIэрэп. Ау сэ си­поселкэ ыкIи тигъунэгъухэм шар шIуцIэхэр ащыттIупщыщтых, быракъ плъыжьэу гъупчъэ-уатэр зэрытэу, лентэ шIуцIэр зытетыри пытлъэщт. ТиблэкIыгъэ хьазаб джащ фэдэ шIэжь фэтшIыщт. Ар тэ ткIуачIэ къыхьыщт. ЫкIи ар — тэ типшъэрылъ! Зыпсэ тфэзытыгъэхэр зэрэти­лъапIэхэр, зэрэтщымыгъупшэхэ­рэр, тихэгъэгу итарихъ зэрэтшIэрэр кIэдгъэтхъыщт. ЛIэужыкIэхэм щысэ ядгъэлъэгъущт Уихэгъэгу уфэшъыпкъэн, лъэпсэ пытэ уфэхъун зэрэфаемкIэ.

Ю. А. Статкевич.

2014-м щегъэжьагъэу 2020-рэ илъэсым нэс Общероссийскэ общественнэ организациеу «День войны» зыфиIорэм Мыекъопэ районымкIэ икъутамэ иправление итхьамэтагъ.