Апэрэ Белорусскэ зэуапIэу Степан Неуст­роевыр зипэщэ шхончэо батальоным идзэ­кIолI­хэр Берлин икварталхэм затехьагъэхэр 1945-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ и 29-м ипчэдыжь.

Апэу янэплъэгъу къыридзагъэр къатихэу зэтет унэшхоу Гиммлер иунэкIэ заджэхэу къэ­ралыгъо кIоцI IофхэмкIэ ми­нистерствэр зычIэтыгъэр ары. Ар эссэсовцэхэм ябатальон къыгъэгъунэщтыгъ. Рейхстагым игъогу ар тетыгъ, уригъэкIуа­лIэщтыгъэп. Апэрэ мафэм ащ иштэн пылъыгъэх, чэщыр хэкIотагъэу пыир зэхакъути, «Гим­млер иунэ» тидзэкIолIхэм аIэ къырагъэхьагъ.

Рейхстагым чэзыур нэсыгъ

Я 328-рэ артиллерийскэ полкым икомандир унашъо ешIы шхончэо батальонэу Степан Неустроевыр зикомандирым старшэ лейтенантэу Тхьагъэпсэу Чэлэмэтрэ капитанэу Винокуровымрэ зипэщэхэ артиллерийскэ дивизиехэр игъусэхэу Рейх­стагыр аштэнэу.

«Рейхстагыр инэп, тпэчыжьэп, тыплъэмэ тэлъэгъу ипчъэхэр, ишъхьаныгъупчъэхэр зыхэлъыгъэхэр чырбыщкIэ зэрагъэпы­тэжьыгъэхэр, — къетхыжьы Неустроевым, — амбразурэу фашIыгъэ 20 фэдизмэ пулеметыпэхэр къарэщых.

1945-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ и 30-м ипчыхьэ­шъхьап. Полкым икомандир къызэриIуагъэу, такъикъ 15-кIэ ракетэ плъыжьхэр къыдафы­ягъэх, Тхьагъэпсэумрэ капитанэу Винокуровымрэ яорудиехэмкIэ мэшIошхор Рейхстагым кIэкIатакъозэ яамбразурэхэр зэ­хакъутагъэх, япулеметхэм ама­къи зэтырарагъэлъхьагъ. Пыим ипытапIэ сэпэ-Iугъо зэхэтым къыхэщыжьырэп…

Ащ лъыпытэу комбатэу Неустроевым идзэкIолIхэр, уфаекIи къэбгъэуцужьынхэу умылъэкIы­нэу, «Ура» мэкъэшхом зыкъырагъэIэтызэ, апэ къифэрэм ыпсэ Iуахызэ, Рейхстагым чIэзэрэтэкъуагъэх. А ежьашъо зытеорэ фашистхэм яцитадель апэу чIэхьагъэхэм ахэтыгъ Шэбэнэ­хьаблэ икIэлэ пIугъэу Тхьагъэ­псэу Чэлэмэт.

Къэсыгъ Степан Неустроевыри, Рейхстагым зэрэчIэхьагъэхэри полкым икомандир рациемкIэ риIуагъ. Рейхстагыр къэзыгъэгъунэщтыгъэхэ эссэсовцэхэм агъэстынэу кIадзэгъа­гъэти, ари агъэкIосэжьыгъ. Бэрэ пэмылъэу полкым икомандир разведчикхэу А. Егоровымрэ М. Кантариерэ къыщэхи, ахэм ТекIоныгъэм и Быракъ Рейх­стагым иунашъхьэ а чэщым ща­гъэбыбэтагъ.

ЖъоныгъуакIэм 1-м ипчэдыжь апэрэ пчэдыжьышхэр Рейхстагым щашIызэ джыри омакъэхэр къэIугъэх. Комбатэу Неустроевым гъэрэу къаубытыгъэ обер­-лейтенантым къыриIогъагъ Рейх­стагым ычIэгъ ущызекIо­нэуи, ущыпсэунэуи плъэкIынэу унэшхохэр зэрэхэтхэр. Ахэм эссэсовцэ бэлахьхэу нэбгырэ 2000 ачIэс. Ахэм бэрэ афикъун гъомылапхъи, пси, щэгыни зэкIэ ящыкIагъэр яI. Пчэдыжьым къырагъажьи ахэр пчыхьэ мэзахэ охъуфэ Рейхстагыр аIэ къырагъэхьэжьыным пхъашэу къыфэзэуагъэх. Ау къадэхъу­гъэп. Старшэ лейтенантэу Тхьагъэпсэу Чэлэмэт полкым икомандир яцIыф кIуачIэ макIэ зэрэхъугъэр рациемкIэ зыреIом, ящыкIагъэр къыгъэсыгъ. Пчэдыжьым быракъ фыжьыр аIыгъэу, генералитIур апэ итэу фашист минитIу фэдизмэ гъэрэу зыкъатыгъ. Ащ ыуж Чэлэмэт зыщэ ригъэкIыжьыгъэп.

Икъоджэ гупсэ къызегъэзэжьым

ИлъэсиплI зикIыхьэгъэ зэо гъогухэр къызэпичыхи, инасып къыхьи ичылэ кIасэу Шэбэнэхьаблэ ылъэ тетэу къыдэхьажьыгъагъ, илIыхъужъныгъэ фэшI къыфагъэшъошэгъэ Быракъ Плъыжьым иорден, Хэгъэгу заом иорденэу ятIонэрэ шъуашэ зиIэр, медалхэу «За освобождение Варшавы», «За взятие Берлина», «За победу над Германией» зыфиIохэрэр ыбгъэ щышIэтыщтыгъэх. СССР-м и Апшъэрэ командование ипащэу И. В. Сталиным и Щытхъу тхылъхэр блэгъогогъо къыритыгъэх. «За доблесть и отвагу» зыфиIорэр Советскэ Союзым имаршалэу А. Гречкэм къыфигъэшъошагъ, «В память о штурме Рейхстаха и сражениях в годы ВОВ 1941 — 1945 гг.» зыфиIорэри къыратыгъ.

Тхьагъэпсэу Чэлэмэт 1946-рэ илъэсым ибжыхьэ ичылэ къызэ­кIожьым, «зызгъэпсэфын» ыIоу тIэкIурэ щысыгъэп. Нэмыц техакIохэм зэщагъэкъогъэ мэ­къу-мэщыр зыпкъ изыгъэуцожьыхэрэ икъоджэгъухэм ахэуцожьи фэлъэкIыщтыр адишIэу ригъэжьэ­жьыгъ. Зэо ужым анахь къинэу къыхэкIыгъэ 1947 — 1948-рэ илъэсхэу гъэблэшхор зыщэIэм чылэ колхозым итхьаматэу ха­дзыгъ, цIыфхэм фэлъэкIыщтыр афишIагъ. Нэужым, 1950-рэ илъэсми Краснодарскэ торгово-кооперативнэ еджапIэр къыу­хи, илъэсыбэрэ Пэнэжьыкъуае щыпсэугъ, щылэжьагъ.

Джа лъэхъаныр ары тэри Тхьагъэпсэу Чэлэмэт зытлъэгъу­гъэр. Джы непэ цIыфхэм яфэIо-фашIэхэр защафагъэцэкIэрэ Унэу Пэнэжьыкъуае дэтыр зы­дэ­щытым дэжь ынэIу тыгъэкъо­кIыпIэмкIэ гъэзагъэу унэ кIыхьэ горэ Iутыгъ. Ащ сельпом иконтори, тучанитIуи хэтыгъ. Агъу­нэрэ тучанэу хьалыгъур, нэ-мыкI гъомылапхъэхэр зычIэ­лъым Чэлэмэт тесыщтыгъэу къысщэхъу.

А лъэхъаным я 6 — 7-рэ классым сисыгъэщт. Тичылэу Джэджэхьаблэ хьалыгъу къащэщтыгъэп. Сэ кIалэхэм сана-хьы­жъыгъэти, щэ литрэ зыхыбл зэ­рыфэрэ бидоныр стамэ тетэу, лъэсэу, пхъэзэкъо лъэмыдж зыщыплIымэ сарыкIозэ, Мартэ зэпысчыти, Пэнэжьыкъое бэ­дзэрым схьыщтыгъ. ЗысщахэкIэ Чэлэмэт итучан хьалыгъу къыщысщэфыти сыкъэкIожьыщтыгъ. Хьалыгъур аухыгъэу къызхэкIыкIэ сыгу кIодыгъэу, сынэтIупцIэу сыкъанэщтыгъ.

Чэлэмэт сишIэщтыгъэп. Ар лIы бэрэчэтэу, гукIэгъушхо хэлъэу щытыгъ. Джащ фэдэу сыгу кIодыгъэу сыкъызежьэжьым, къыскIэлъыджагъ: «Тыдэ укъи­кIыгъ?» ыIуи. ЗесэIом, «Мы хьалыгъуитIур тадэжь дэсхьынэу арыгъэ…» ыIуи къыситыгъ. Ар сщыгъупшэрэп.

Тхьагъэпсэу Чэлэмэт джаущтэу сикIэлэгъу зэрэслъэгъущтыгъэм нэмыкIыкIэ, благъэу гущыIэгъу сыфэхъунэу къыхэкIыгъэп. Ау Пэнэжьыкъуае Iоф щысшIэнэу зесэгъажьэм слъэгъущтыгъэ, зэхэсхыщтыгъэ шIу­кIэ игугъу зэрашIыщтыгъэр, шъхьэкIафэ зэрэфашIыщтыгъэр, зэралъытэщтыгъэр.

Зы щысэ. 1960 — 62-рэ илъэсхэм КПСС-м ирайком иинструкторэу сызыщэтым партием ирайком иапэрэ секретарэу тиIагъэр Пэнэшъу Нухь Пщыпый ыкъор ары. Заом пхъашэу хэлэжьагъэу, елъэ­щаоу щытыгъ, Къунчыкъохьаблэ щыщыгъ. ЗэкIэ щыщынэщтыгъэх, лIы Iушыгъ, пхъэшагъэ, гукIэ­гъушхуи хэлъыгъ. Ар пчэдыжьырэ IофышIэ елъэщаозэ къакIо зы­хъукIэ, загъорэ Чэлэмэт дэжь тучаным чIахьэщтыгъэ. Пэнэшъу Нухьэ ышIэщтыгъ Тхьагъэпсэу Чэлэмэт лъыгъэчъэ зэошхом лIыхъужъныгъэ зэрэщызэрихьагъэр, Рейхстагыр зыштагъэхэм апэ зэритыгъэр, ащ фэшI ыгъэ­ныбджэгъущтыгъ, шъхьэкIафэ фишIыщтыгъ.

Тхьагъэпсэу Чэлэмэт ежь щымыIэжьыми, илъагъо лъызыгъэкIуатэхэрэр, зыгъэдахэхэрэр илъфыгъэхэр, ахэм къакIэхъу­хьажьыгъэхэр ары. Ахэм ащыщ мы тхыгъэр къэдгъэхьазырын зэхъум IэпыIэгъу къытфэхъу­гъэу, Теуцожь районым иадминистрацие чIыгу IофхэмкIэ иотдел ипащэу, Чэлэмэт икъо­рэлъфэу, кIэлэ чанэу Тхьагъэ­псэу Мурат.

Нэхэе Рэмэзан.