Хэгъэгу зэошхом текIоныгъэр къызэрэщыдахыгъэм фэгъэ­хьыгъэ документальнэ, художественнэ фильмхэм Бер­лин нэсыгъэ тидзэкIолIхэм Рейхстагым дэжь джэгушхо щашIыгъэу бэрэ къахэфэ. Ар аущтэу зэрэхъугъэ шъып­къэр нафэ, ау а къашъохэрэм адыгэ кIалэ ахэтыгъэми хэт егупшысагъ…

КъызэрэнэфагъэмкIэ, зэо илъэс къин­хэр къызэпичи, пыир зэкIэзыфагъэу, дунэе гушIуагъор зиIэхэм ахэтыгъ Теуцожь районым икъуаджэу псычIэгъ хъугъэхэм ащыщэу Ленинэхьаблэ икIыгъэ ХъокIо Сахьидэ. Ахэтыгъэ закъоу щымытэу, адыгэхэм зэраIоу, «чыным фэдэу» къыщишIыгъэ къашъоу «зыгъэ­лъа­тэр» тарихъым къыхэнагъ.

Нахь кIасэу ащ дэзэуагъэу а чIыпIэм щытыгъэхэм къызэратхыжьыгъэмкIэ, Сахьидэ тыдэ щыIэ дзэкIолIыри къыугъоий, дахэу къашъуи, пшъыгъэу къызэуцужьым, генералэу къыIухьагъэхэм ащыщ къекIуалIи «Опсэу, дзэкIолI, мы унэ шIуцIэжъым текIоныгъэу къыщы­дэтхыгъэр ащ фэдэу шIагъоу, дахэу къыхигъэщыгъэу ныбжьи зыпарэми ылъэгъужьыщтэпын фай. Дзэ пащэхэм, дзэ­­кIолIэу мыщ къыщызэрэугъоигъэхэм ацIэкIи, сэ сшъхьэкIи «тхьауегъэпсэу» къыосэIо» къыриIогъагъ.

ГухэкIыми, Сахьидэ къытхэмытыжьэу игугъу тшIын фаеу мэхъу. Нахь гухэ­кIыжьыр, ыныбжь хэкIотэнэу, щыIэныгъэм зэхъокIыныгъабэу къыхэхъухьа­гъэр къылъэгъужьынэу, къэралыгъом ветеранхэм шъхьэкIэфэныгъэу афишIырэр, лIыхъужъыныгъэу зэрахьагъэм пае зэрафэразэр къыушыхьатэу, IэпыIэгъоу къаритыхэрэм ахэфэнэу, агъэшIонэу, игъэхъагъэхэм ягугъу бэрэ ашIынэу игъо имыфэу жьэу зэрэтхэкIыжьыгъэр ары. 1974-рэ илъэсым ар игъонэмысэу гъогу хъугъэ-шIагъэм хэкIодагъ. Ветераным фэгъэхьыгъэу къэттхыжьыгъэм щыщхэр илъфыгъэхэм къытфаIотагъэх, заом иветеранэу, тхакIоу, Урысыем итхакIохэм я Союз хэтэу Владимир Цапко итхылъ къыдэхьагъэхэр дгъэфедагъэх.

ХъокIо Сахьидэ 1924-рэ илъэсыр ары къызыхъугъэр. Хэгъэгу зэошхор къызежьэм ыныбжь илъэс 17-м нэсыгъа-гъэп. Арэу щытми, кIэлакIэу къуаджэм дэсхэр заом дэкIыхэу, ежь къызэ­рэнэ­рэр, ишIуагъэ зыпари къызэримыгъа­кIорэр ыгу къыфимыдэу ыныбжь хигъа­хъуи, а лъэхъаным ар шIэгъоягъэпэу аIо, 1941-м дзэм къулыкъу щихьынэу дэкIыгъагъ, 1942-м зэуапIэм Iухьагъ.

Ошъогу дзэхэм апэшIуекIорэ зенитнэ-артиллерийскэ полкым хэтэу ар зэуагъ. ЧIыпIэ къиныбэмэ арыфагъ, орыжъыбэ, псыхъуабэ къызэпичыгъ, пый мэхъаджэр блэгъабзэу къякIолIагъэу бэрэ къыхэкIыгъ. Сахьидэ щэгъогогъурэ къауIагъ. 1943-рэ илъэсым шъобж хьылъэ дэдэ тещагъэу госпиталым щеIэзагъэх, ипсауныгъэ зызэтырагъэуцожьым зэуапIэм Iухьажьыгъагъ.

Кавказ шъхьафит ашIыжьызэ къушъхьэтхэу Пшаф дэжькIэ ротэу Сахьидэ зыхэтыр зэо-зэпэуцужь къин хэфэгъагъ. Азыныкъо нахьыбэр нэмыцхэм къаукIыгъэу, игъусэгъэ Алексей Бурлацкэмрэ ежьыррэ язакъоу пыим пэуцужьыхэзэ къызэкIэкIонхэ фаеу хъугъагъ. А охътэ дэдэм дзэкIолI уIагъэу псыхъо нэпкъым Iулъыр къагъоти, нэмыц щэхэм защау­хъумэзэ ар медсанчастым алъэшъугъагъ. А чIыпIэм лIыблэнагъэу щызэра­хьагъэм пае «За отвагу» зыфиIорэ медалыр къыфагъэшъошагъ.

Псыхъоу Днепрэ изэпычыни анахь къин хъугъэхэм ащыщыгъ. Псыр зэрэ­чъыIэм, псыхъор зэрэшъуамбгъом ямызакъоу, пыидзэр къяощтыгъ. Сахьидэ ежь-ежьырэу ышIыгъэ плотым иIашэ телъэу, зэ псы чIэгъ зишIымэ, зэ жьы къыщэнэу къыдэкIоежьзэ, зэпырысыкIыгъагъ. ТидзэкIолIхэм ащыщыбэхэм а лъэхъаным а псыхъошхом апсэ щагъэтIылъыгъ. Мы хъугъэ-шIагъэхэр зэкIэри Владимир Цапко къытхыжьыгъэх.

Ащ тетэу Сахьидэ Берлин нэсыгъ, Рейхстагым дэжь къыщышъуагъ, иIэпэкIадзи, игущыIэхэр ащ идэпкъ къы­тыринагъэх, заор зэраухыгъэм, текIоныгъэр къызэрэдахыгъэм, псаоу ежь къы­­зэрэнагъэм апае насыпышIоу ихэгъэгу къыгъэзэжьыгъ. Ар Жъогъо Плъы­жьым иорден къызфагъэшъошагъэхэм ащыщ, ащ нэмыкIэу «За отвагу», «За оборону Кавказа», «За освобождение Варшавы», «За взятие Берлина», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» зыфиIорэ медальхэр заом къыщыратыгъэх, ыужыми юбилейхэм апае тынхэмкIэ мызэу-мытIоу къыхагъэщыгъ.

1945-рэ илъэсым заор аухыгъэми, Сахьидэ икъулыкъу ащ щиухыгъагъэп. Къэралыгъом пшъэрылъ къыфишIыгъэу, ыужым джыри илъэситIурэ къэтыгъ, дзэ-патриотическэ училищэу Фрунзем ыцIэ зыхьырэр къыухыжьыгъ.

Зэоуж илъэсхэри СахьидэкIэ къызэрыкIуагъэхэп. Янэрэ ятэрэ жьэу ыухыгъэх, заом ыпэкIэ иIэжьыгъэхэп. Зынкъылъфыгъэ нэбгырихым ежь ана­хьыжъыгъ, зыщыгугъынхэу яIагъэр ежь зыр арыгъэ. Заом къыхэкIыжьи, етIани дзэм къулыкъу къыщихьыгъэу, пшъы­гъэу къэкIожьыгъэми, зигъэпсэфынэу зы ма­фи уахътэ иIагъэп. Къызэригъэзэжьэу къоджэ колхозым иIофшIэн щыригъэ­жьагъ, нэужым гурыт еджапIэу къуаджэм дэтым завхозэу илъэсыбэрэ Iоф щи­шIагъ.

КъызэрэтIуагъэу, Сахьидэ псычIэгъ хъугъэ къуаджэу Ленинэхьабл къызщы­хъугъэр, ау 1960-рэ илъэсым къуаджэу Аскъэлае щыщ пшъэшъэжъые къызещэм, унэгъо ныбжьыкIэм псэупIэ щигъэуцунэу къуаджэу Джэджэхьаблэ чIыгу Iахь къы­щырати, ащ къэкIожьыгъагъ. Илъэс тIэ­кIоу ыужым къыгъэшIэжьыгъэм ащ дэсыгъ.

Сахьидэ кIэлэ дахэщтыгъэу къаIотэ­жьы. Куп хахьэмэ ишIыкIэ-IуакIэхэр шIукIэ агу къыригъэнэжьэу, цIыфыгъэшхорэ Iэдэбырэ зыхэлъ кIэлэ гъэсэгъа­гъэу къоджэдэсхэм игугъу ашIыжьы. Ныбджэгъубэ зэриIэщтыгъэр, заом ды­щыIагъэхэм ащыщыбэхэм зыщимыгъэгъупшэхэу зэралъыкIощтыгъэр, ыдэжь къызэрэригъэблагъэщтыгъэхэр ипшъэшъэ нахьыжъэу Юле ыгу къэкIыжьы.

Ау Сахьидэ заом гъэхъагъэу щыри­Iагъэхэм, ащ къиныгъоу къыщызэпичыгъэм ягугъу ышIыныр, тыдэ кIуагъэми ахэр къыщиIотэнхэр имыкIэсагъэу аIо. Ар зэрэшъыпкъэр нафэ. Ежь фэдэу заом къыхэкIыжьыгъэу, ышъхьэкIэ къызэпызычыгъэхэм апашъхьэ къыщиIогъэгъэ мэкIэ тIэкIоу ахэм къаIотэжьыгъэр ары къытлъыIэсыжьыгъэр. ГущыIэм пае, Вла­димир Цапко итхылъ ХъокIо Сахьидэ фэгъэхьыгъэу къыдэхьагъэхэр Хэгъэгу зэошхом иветеранэу Iэшъынэ Сэфэрбый фэзыIотагъэхэр.

Сахьидэ заом ыпэкIэ сэнэхьат горэ зэригъэгъотынэу игъо ифэгъагъэп. Зэо ужым къэралыгъор цIыкIу-цIыкIоу зэтеуцожьи, ыш-ышыпхъухэм зыкъызаIэтым, Сахьидэ иеджэн лъигъэкIотагъ. Апэ Мыекъуапэ дэт мэкъумэщ техникумыр къыухыгъ, етIанэ Краснодар имэкъумэщ институт (джы академий) ишIэныгъэ щыхигъэхъуагъ. Агроном сэнэхьатэу ащ щызэригъэгъотыгъэм щэIэфэкIэ рылэ­жьагъ.

Илъэс 50 ныIэп ыныбжьыгъэр игъонэ­мысэу дунаим зехыжьым. Ишъхьэгъусэу Мариетрэ ежьыррэ пшъэшъищырэ зы шъаорэ зэдыряIагъ, ау ахэр джыри цIыкIугъэх. Анахьыжъэу Юле илъэс 13 ыныбжьыгъ, анахьыкIэ Фатимэ илъэсиплIым нэсыгъагъэп. Ахэми ятэ игъэ­хъагъэхэр IорIотэжьэу къанэсыжьыгъэх, е документэу къыкIэныгъэхэм къара­хыжьыгъ. Псаоу щыIэу ежьхэм аныбжь нахь хэкIотэгъагъэмэ, зыгорэ къафиIо­тэнкIи хъуни, тыныр къыздикIыгъэмкIэ еупчIыхэмэ, джэуап агъотыни, ау, гухэ­кIыми, Сахьиди илъфыгъэхэм ящыIэ­ныгъэ гъогу зэрэзэпыфагъэр къылъэ­гъунэу хъугъэп, зэш-зэшыпхъухэми ятэ ижьау чIэтынхэу янасып къыхьыгъэп.

Мариет исабыйхэр изакъоу ыпIугъэх, алъакъо тыригъэуцуагъэх, гъэсэныгъэ аригъэгъотыгъ. Юле кIэлэегъадж, Джэ­джэхьэблэ гурыт еджапIэм Iоф щешIэ, Ларисэ медицинэм иIофышI, зэпахырэ узхэм зыщяIазэхэрэ сымэджэщэу Мые­къуапэ дэтым щэлажьэ. Асхьад икIэлэгъур спортым рипхыгъагъ, Адыгэ кIэлэ­егъэджэ институтым физкультурэмрэ спортымрэкIэ ифакультет къыухыгъ, ау щыIэныгъэм нэмыкI отраслэ хихьагъ, нахь чыжьэуи Iуищыгъ. Ар къалэу Норильскэ щэпсэу, псэолъэшI фирмэм щэлажьэ. АнахьыкIэу Фатимэ УФ-м и МВД кощын IофхэмкIэ иотделэу къалэу Мыекъуапэ щыIэм ипащ.

Сахьидэ щыIагъэмэ илъфыгъэхэм арыгушхощтыгъ. Илъэсыбэ ятэ лъагъэшIэнэу, янэ джыри бэрэ яIэнэу тафэлъаIо. Непэ мамыр щыIакIэу тиIэм, тыгъэр ташъхьагъ къызэрэщепсырэм, тисабыйхэр рэхьатэу зэрэтпIухэрэм ащ ишIушIэгъэ ин хэлъышъ, лъэшэу тыфэразэу, инэу шъхьащэ фэтэшIы!

ХЪУТ Нэфсэт.