Адыгеим цIыфхэр социальнэу къэухъумэгъэнхэмкIэ исистемэ аужырэ илъэс зэкIэлъыкIохэм зыпкъ итэу Iоф ешIэ. Сэкъатныгъэ зиIэхэм, зыныбжь хэкIотагъэхэм, зигъот макIэхэм ыкIи сабыйхэр зэрыс унагъохэм ясоциальнэ фэIо-фашIэхэр афагъэцакIэх. Ащ дакIоу, гумэкIыгъоу къэуцухэрэр игъом къыхигъэщын, ахэр къэмыгъэхъугъэнхэм къыпкъырыкIызэ, непэ мы системэм социальнэ фэIо-фашIэхэр зэрафигъэцэкIэщт шIыкIакIэхэр къыгъотынхэ фае. Мы зигугъу къэтшIыгъэхэм, лъэпкъ проектэу пхыращыхэрэм, нэмыкIхэми афэгъэхьыгъэу гущыIэгъу тыфэхъугъ АР-м IофшIэнымкIэ ыкIи социальнэ хэхъоныгъэмкIэ иминистрэу Мырзэ Джанбэч.

— Коронавирусым обществэм илъэныкъо пстэуми иягъэ аригъэкIыгъ. Къиныгъо­хэм ямылъытыгъэр ведомствэм икIыгъэ илъэсым иIоф­шIэн зэрифэшъуашэу зэригъэ­цэкIагъэр зэфэхьысыжь зэхэ­сыгъоу щыIагъэм щыхагъэунэфыкIыгъ. Сыда ащ къепIолIэщтыр?

— Адрэ илъэсхэм афэдэу типшъэрылъхэр зэрэдгъэцэкIэщтхэм тыпылъыгъ. Анахь шъхьа­Iэхэм ащыщэу цIыфхэр социальнэу къэухъумэгъэнхэр тинэплъэгъу идгъэкIыгъэп. Шъып­къэр пIощтмэ, тэ тиведомствэ иза­къоп пандемием къыздихьыгъэ къиныгъохэр зэпызычыгъэр. Iоф­шIэкIэ амалхэр нэмыкI шIыкIэм тетэу зэхэтщагъэх, социальнэ тынхэмкIэ Iофыгъоу къэу­цущтыгъэхэр псынкIэу дэгъэзыжьыгъэнхэм ыуж титыгъ. Социальнэ ухъумэным иучреждениехэм ачIэс цIыф купхэу коронавирусыр къапыхьанымкIэ щынагъо зышъхьарытхэр, ащ Iоф ащызышIэхэрэр къызэрэтыухъу­мэщтхэм фэшI 2020-рэ илъэсым мэлылъфэгъум къыщегъэжьа­гъэу 2021-рэ илъэсым гъэтхапэм и 21-м нэс зэфэтшIыгъагъэх. Мэфэ 14 азыфагоу IофышIэхэм зызэблахъузэ сменэм техьэщты­гъэх. Мы уахътэм ехъулIэу а учреждениехэм нэбгырэ 791-рэ ащаIыгъ, ахэм ащыщэу нэбгырэ 18-р – зыныбжь имыкъугъэх.

— Джанбэч, пандемием игугъу къызэредгъэжьагъэзэ тыблэкIынэп социальнэ Iофы­шIэхэр апэрэ сатырхэм ахэт­хэу шIушIэ Iофтхьабзэхэм зэрахэлэжьагъэхэм.

— УФ-м и Президентэу Владимир Путиныр кIэщакIо зыфэхъугъэ Iофтхьабзэу «Тызэгъус» зыфиIорэм, волонтер гупчэм, Урысые народнэ фронтым, политикэ партиеу «Единэ Россием» ишъолъыр къутамэ зэхащэгъэ шIушIэ Iофтхьэбзэ пстэуми тиIофышIэхэр чанэу ахэлэжьагъэх. Гъунэпкъэ гъэнэфагъэхэм афэшI унэм исынхэ фае хъугъэ цIыфхэм IэпыIэгъу арагъэгъотыгъ. Адыгеим щыIэ «линие плъырым» нэбгырэ мин 74-м ехъумэ зыкъыфагъэзагъ. Ахэм ыпкIэ зыхэмылъ гъомылэпхъэ Iалъмэкъхэр афащагъэх. Продукцие зэфэшъхьафхэр зыдэлъ къэмлэнэ 400 (мин 231-рэ зыосэ) министерствэм ыщэфыгъ. Зыныбжь хэкIотагъэхэм афагъэцэкIэрэ социальнэ фэIо-фашIэхэм адакIоу, ахэм ящыкIэгъэ Iэзэгъу уцхэр, гъомылапхъэхэр (цIыфхэм ежь яахъщэкIэ) афащэфыгъэх. Ащ фэдэ социальнэ фэIо-фэшIэ мин 60-м ехъу афагъэцэкIагъ.

— Министерствэм къэралыгъо программэ зэфэшъхьафхэр пхырещых. Ахэм зэу ащыщ «ЦIыфхэм социальнэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэныр» зыфиIорэр. Ащ нахь игъэкIотыгъэу къытфытегущыIэба.

— Мы программэр 2014 — 2021-рэ илъэсхэм ателъытагъ. ИкIыгъэ илъэсым сомэ миллиарди 4-рэ миллиони 164-у къы­фатIупщыгъэм щыщэу сомэ миллиарди 4-рэ миллиони 124-р дгъэфедагъ. Социальнэ Iэпы­Iэгъу нэбгырэ 153881-мэ ядгъэ­гъотыгъ. ХэушъхьафыкIыгъэ цIыф купхэм ыкIи сабый зэрыс унагъохэм къэралыгъо гарантиехэр ыкIи социальнэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэным сомэ миллиарди 2,9-рэ, адрэ къанэрэр къэралыгъо пшъэрылъхэм ягъэ­цэкIэн ыкIи социальнэ политикэм епхыгъэ Iофтхьабзэхэм япхырыщын пэIухьагъ.

— УФ-м и Президент мэхьанэшхо зэритырэ проектхэм ащыщ «Демографиер». Адыгеим ар сыдэущтэу щыгъэцэкIагъэ хъура?

— Мы проектым пшъэрылъ шъхьаIэу иIэр ипсауныгъэ къы­хьэу Iоф зышIэн зылъэкIырэ цIыфым игъашIэ илъэс 67-м нэгъэсыгъэныр, зыныбжьыкIэ Iоф зышIэн амал зиIэхэм ядунай зэрахъожьырэр нахь макIэ шIыгъэныр, физическэ культурэм ыкIи спортым зэпымыоу апылъхэм япчъагъэ процент 55-м нэсэу хэгъэхъогъэныр, къэхъурэ сабыйхэм япчъагъэ зыкъегъэIэтыгъэныр ары.

Статистикэм къызэритыгъэмкIэ, 2020-рэ илъэсым респуб­ликэм кIэлэцIыкIу 4418-рэ къы­щыхъугъ, ар 2019-рэ илъэсым ебгъапшэмэ, нэбгырэ 217-кIэ нахьыб. Проектэу «Сабый къыз­фэхъугъэ унагъохэм ахъщэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэныр» зыфиIорэм ишIуагъэкIэ икIыгъэ илъэсым апэрэ сабый къызэрыхъухьэгъэ унэгъо 3455-мэ ахъщэ IэпыIэгъу ыкIи зэтыгъо ахъщэ тынэу сомэ мин 50 зырыз унэгъо 1336-мэ аратыгъ (ящэнэрэ е ащ къыкIэлъыкIорэ сабый къызфэхъугъэхэм).

2020-рэ илъэсым зэхъокIыныгъакIэу къыхэхьагъэхэм ащыщ ящэнэрэ ыкIи ащ къыкIэлъыкIорэ кIэлэцIыкIухэу 2019-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 31-м ыуж къэхъугъэхэм илъэсищ охъуфэхэ мазэ къэс ахъщэ IэпыIэгъу ятыгъэныр. КIэлэцIыкIур зэрэпсэун ылъэкIыщт ахъщэ анахь макIэу агъэнэфагъэм ар фэдиз. Мы тыным унэгъо 959-рэ къыкIэлъэIугъ, ахэм ащыщэу 913-мэ къаратыгъ.

— Джанбэч, зыныбжь хэкIотагъэхэми япхыгъэу IофшIэн макIэп жъугъэцакIэрэр. Ахэми укъатфытегущыIагъэмэ дэ­гъугъэ.

— Зыныбжь хэкIотагъэхэр джырэ щыIакIэм хэгъэгъозэгъэн­хэм ыкIи ящыIэныгъэ нахьышIу хъуным фэIорышIэрэ проектэу «Тинахьыжъхэр» зыфиIорэр республикэм щыпхыращы. Ащ игъэцэкIэн пстэумкIи сомэ миллиони 7-м ехъу пэIухьагъ. Мы проектыр сыдигъуи лъэгэпIэ­шIу­хэм анэсэу дгъэцакIэщтыгъэ. Ау мыгъэ ащ хэхьэрэ лъэны­къуитIоу – зыныбжь хэкIотагъэ­хэм япсауныгъэ уплъэкIугъэныр, диспансеризациер ыкIи «гериатрие» лъэныкъомкIэ сымэджэщым чIэгъэгъолъхьэгъэнхэр икъоу зэшIотхынэу хъугъэп. Эпидемием изытет ыпкъ къи­кIыкIэ сымэджэщхэр зэфашIыгъагъэх.

Пандемием емылъытыгъэу, хагъэунэфыкIырэ мэфэкIхэр хэтынагъэхэп. Нэжъ-Iужъхэм я Мафэ ехъулIэу илъэси 100 зыныбжь е ащ ехъугъэ нэбгырэ 26-мэ Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ ыцIэкIэ шIухьафтынхэр афэтшIыгъэх.

Нэжъ-Iужъхэм япсауныгъэ изытет лъыплъэныр, ахэм ящыкIэгъэ IэпыIэгъур арагъэгъотыныр министерствэм мэхьанэ­шхо зэритырэ Iофыгъохэм ащыщ. БлэкIыгъэ илъэсым республикэм ит унэ-интернатхэм ащыпсэу­хэрэм прививкэ зэфэшъхьафхэр ахалъхьагъэх.

— Джы сэкъатныгъэ зиIэхэм алъэныкъокIэ республикэм щызэшIуахырэ Iофыгъохэм татегущыIэмэ сшIоигъу.

— Адыгеим сэкъатныгъэ зиIэ нэбгырэ мин 35-м ехъу щэпсэу, ар республикэм ицIыфышъхьэ пчъагъэ ипроценти 8 фэдиз. Мыхэм алъэныкъокIэ къэралыгъо программэу «Iэрыфэгъу щыIакI» зыфиIорэм ипхырыщын икIыгъэ илъэсым сомэ миллиони 8-рэ мин 222-рэ пэIудгъэ­хьагъ. Ащ ишIуагъэкIэ сэкъатныгъэ зиIэхэм яфэIо-фашIэхэр социальнэ учреждении 6-мэ ащафагъэцэкIэнхэ амал щыIэ хъугъэ, псэолъи 133-мэ екIолIапIэхэр афашIыгъэх.

Къэралыгъо программэу «ЦIыфхэм социальнэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэныр» зыфиIорэм игъэцэкIэн къыдыхэлъытэгъэ сомэ миллиони 8,4-м ишIуагъэ­кIэ сэкъатныгъэ зиIэхэм зыщяIэзэщтхэ гупчэ зытыра­шIы­хьащт чIыгу Iахь къыхахыгъ ыкIи проектнэ Iоф­шIэнхэр агъэцэкIагъэх. Федеральнэ инвестиционнэ программэм хагъэуцонымкIэ тхылъхэр Урысыем IофшIэнымкIэ и Министерствэ дгъэхьы­гъэх.

Зипсауныгъэ амалхэр зэщыкъуагъэхэу гъэсэныгъэм ыкIи наукэм, литературэм ыкIи искусствэм, техническэ ыкIи народнэ творчествэм, физическэ культурэм ыкIи спортым, общественнэ IофшIэным алъэныкъо­кIэ гъэхъагъэхэр зиIэ нэбгыри 10-мэ ахъщэ шIухьафтын илъэс къэс араты. АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат иунашъокIэ ахэм аратырэ ахъщэ шIухьафтынэу сомэ мин 30 хъущтыгъэр 2020-рэ илъэсым сомэ мин 50-м нагъэсыгъ.

— Джанбэч, мы купым хахьэхэрэм «социальнэ таксим» ифэIо-фашIэ икIыгъэ илъэсым къызфагъэфедагъэу къыхэкIыгъа?

— Зипсауныгъэ амалхэр зэщыкъуагъэхэм апае «Социальнэ таксим» икъулыкъу Iоф ешIэ. Ар цIыфхэм социальнэ IэпыIэгъу языгъэгъотырэ комплекснэ гупчэхэм япхыгъ. ПстэумкIи автотранспорти 10 хэхьэ, 2-р — къалэу Мыекъуапэ, адрэхэр районхэм ащыI. 2020-рэ илъэсым нэбгырэ 1511-мэ мыщ зыкъыфагъэзагъ. Мы илъэсыр тштэмэ, нэбгырэ 437-рэ къыращэкIыгъ.

— Комплекснэ гупчэхэм ягугъу къызэрэтшIыгъэзэ, мобильнэ бригадэхэм яIоф­шIэн нахь игъэкIотыгъэу къытфэIуа­тэба.

— Сэкъатныгъэ зиIэхэр ыкIи зыныбжь хэкIотагъэхэр яунэхэм арысхэу ясоциальнэ фэIо–фашIэхэр стационар организации 5-мэ ыкIи комплекснэ гупчи 9-мэ афагъэцэкIагъэх.

Республикэм социальнэ ухъу­мэнымкIэ иучреждениехэм сыдигъуи анаIэ зытырагъэтыхэрэм ащыщ ныгъор ыкIи сабыигъор къэухъумэгъэнхэр, кIэлэцIыкIухэр зэрыс унагъохэм IэпыIэгъу афэхъугъэныр. 2020-рэ илъэсым мыщ фэдэ уна­гъохэм сомэ миллиардрэ миллион 965-м ехъу апэIуа­гъэхьагъ. 2019-рэ илъэсым ебгъапшэмэ, ар фэди 3,3-кIэ нахьыб.

Социальнэ фэIо-фашIэхэр зыгъэцэкIэрэ мобильнэ бригадэ 20-мэ Iоф ашIагъ. ПэIудзыгъэ къоджэ псэупIэхэм адэс нэбгырэ 6774-мэ фэIо-фэшIэ 7439-рэ афагъэцэкIагъ. Ковидым епхыгъэ гъунапкъэхэр джыри амыгъэуцухэзэ, уплъэкIунхэр зы­кIущт нэбгырэ 562-рэ медицинэ организациехэм аращэлIагъэх. ЗекIоныр къызэхьылъэкIырэ нэбгырэ 2751-р социальнэ къу­лыкъухэм къыращэкIыхэзэ, пэтхъу–Iутхъум пэуцужьырэ вакцинэр икIыгъэ илъэсым иIоныгъо-чъэпыогъу мазэхэм ахалъхьагъ.

Комплекснэ гупчэхэм уна­гъом Iоф дэшIэгъэнымкIэ яспе­циалистхэм пандемием илъэ­хъан пэIудзыгъэ шIыкIэм тетэу Iоф ашIагъ. Социальнэ фэIо-фэшIэ 9609-рэ ахэм агъэцэкIагъ. АщкIэ социальнэ хъытыум иамалхэр къызфагъэфедагъэх.

— ЦIыфхэмкIэ Iэрыфэгъу хъугъэу къэралыгъо ыкIи муниципальнэ фэIо-фашIэхэр зыгъэ­цэкIэрэ гупчэхэм (МФЦ) бэрэ яуалIэх. Ахэм яIофшIэн къызэтынэкIыгъэ илъэсым сыдэущтэу рекIокIыгъа?

— Шъыпкъэ, мы гупчэхэм цIыфыбэ яуалIэ хъугъэ. Ау пандемием илъэхъан мы къулыкъуми иIофшIэн гъунэпкъэ гъэнэфагъэхэм атетыгъ ыкIи ащ къыхэкIыкIэ цIыфэу зыфэзгъэзагъэхэм япчъагъэ 2019-рэ илъэсым ебгъапшэмэ нахь мэкIагъ – нэбгырэ 402757-рэ, фэIо-фэшIэ 530368-рэ афагъэцэкIагъ. Арэущтэу щытми, 2020-рэ илъэсым къэралыгъо ыкIи муниципальнэ фэIо-фашIэхэр «зы шъхьангъупчъэ» шIыкIэм тетэу организациехэм афэгъэцэкIэгъэнхэм епхыгъэ IофшIэныр министерствэм инэплъэгъу ригъэкIыгъэп. МФЦ-м иамалкIэ мы шIыкIэм тет фэIо-фашIэр (пстэумкIи фэIо-фэшIэ 268-рэ егъэцакIэ) процент 95,07-мэ агъотыгъ.

Мы гупчэм иIофшIэн проектыкIэу «МФЦ идет в роддом» зыфиIорэр къыхэхьагъ. Адыгэ республикэ перинатальнэ гупчэм МФЦ-м иIофышIэ тхьамафэм тIо макIо. Ныр сымэджэщым чIэлъыфэ ащ зыфигъазэмэ, сабыир къызэрэхъугъэм епхыгъэ тхылъхэр хьазырэу къычIэкIы­жьыщт. 2020-рэ илъэсым щылэ мазэм къыщегъэжьагъэу гъэтхапэм нэс нэбгырэ 31-мэ гупчэм иIофышIэ зыкъыфагъэзагъ, фэIо-фэшIэ 80 афигъэцэкIагъ. Ахэр сабыир къызэрэхъугъэр тхыгъэныр, СНИЛС, ИНН, ны мылъкур, нэмыкIхэри.

— Джанбэч, IофшIэныр къэухъумэгъэным изэхэщэн шъуинэплъэгъу итхэм ащыщ.

— Социальнэ IофшIэн зэфэщытыкIэхэм афытегъэпсыхьэгъэ зэзэгъыныгъэхэр зэрифэшъуа­шэу гъэцэкIэгъэнхэмкIэ мэхьанэшхо иI республикэм игъэ­цэкIэкIо хэбзэ къулыкъухэм, профессиональнэ союзхэм ыкIи IофшIэн языгъэгъотырэ организациехэм зэпхыныгъэ зэдыряIэу зэдэлэжьэнхэр. 2020-рэ илъэсым IофшIэпIэ куп 444-рэ зэзэгъыныгъэхэм акIэтхагъэх.

Программэу «Улучшение условий и охраны труда» зыфиIорэр икIыгъэ илъэсым пхырытщыгъ. Ащ къыдыхэлъытэгъэ Iофтхьабзэхэм зэу ащыщ рес­публикэ зэнэкъокъоу «IофшIэныр къэухъумэгъэнымкIэ IофшIэпIэ анахь дэгъур» зыфиIорэр. 2019-рэ илъэсым зэнэкъокъум республикэм ит IофшIэпIэ 243-рэ хэлэжьагъ. 2020-рэ илъэсым гъэтхапэм кIэуххэр зэфахьысыжьыгъэх.

IофшIэныр къэухъумэгъэным епхыгъэ зэхэсыгъуи 3 Межведомственнэ комиссием ригъэ­кIокIыгъ.

— ТизэдэгущыIэгъу икIэух 2021-рэ илъэсым АР-м IофшIэнымкIэ ыкIи социальнэ хэхъо­ныгъэмкIэ и Министерствэ анахьэу ынаIэ зытыригъэтыщт лъэныкъохэм, пшъэрылъыкIэхэм гъэзетеджэхэр ащыбгъэгъозагъэхэмэ дэгъугъэ.

— Пэублэм къызэрэщысIуагъэу, типшъэрылъхэр илъэс къэс нахьышIоу зэрэдгъэцэкIэщтхэм ыуж тит. Ахэм ахэмыхъомэ, ахэкIырэп, зэхъокIыныгъэхэр къыхэхьэх. УФ-м и Президент «ижъоныгъокIэ унашъохэм» ягъэцэкIэн, лъэпкъ проектэу «Демографием» ипхырыщын лъыдгъэкIотэщтых, пособиехэр ыкIи компенсациехэр зытефэ­хэрэм игъом ятыгъэным тылъып­лъэщт, зыныбжь хэкIотагъэ­хэм яфэIо-фашIэхэр икъоу дгъэцэкIэщтых.

— Джанбэч, тхьауегъэпсэу гущыIэгъу укъызэрэтфэхъу­гъэмкIэ.

Iэшъынэ Сусан.