Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ­кIэ щытым икъэбарлъыгъэIэс-тедзэн отдел ипащэу, педагогикэмрэ адыгэ лъэпкъ культурэмрэ апашъхьэ шIушIэгъабэ щызиIэ шIэныгъэлэжьэу Цуекъо Алый ыныбжь мэлылъфэгъум и 19-м илъэс 80 хъугъэ.

Егъэджэн-гъэсэныгъэ Iофым илъэс 60 хъугъэу фэлажьэрэм иIофшIагъэхэр лъэпкъ педагогикэм къешIэкIыгъэ Iофыгъо зэ­фэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэх. Наукэм зиIахьышIу хэзылъхьэрэ цIыф гъэсагъэхэм ар ащыщ.

Цуекъо Алый 1941-рэ илъэсым Теуцожь районым ит къуаджэу Хьалъэкъуае къыщыхъугъ. Ащ ицIыкIугъо зыщыкIуагъэр адыгэ мэ­къу­мэщышIэ унагъоу Iоф­шIэныр шIу зыщалъэгъущтыгъэр, нахьыжъхэм шъхьэ­кIафэ зыщафашIыщтыгъэр, шъыпкъагъэр зы­щагъэлъапIэщтыгъэр ары.

Дзэ къулыкъур 1965-рэ илъэсым къыухи, къуаджэм къызегъэзэжьым, еджапIэм Iоф щишIэнэу щыпидзэжьи, 1970-рэ илъэсым нэс ащ чIэтыгъ. Ащ дакIоу заочнэу Адыгэ къэралыгъо кIэлэ­егъэ­джэ институтыр къыу­хыгъ.

1970-рэ илъэсым Цуекъо Алый кIэлэегъаджэхэм яшIэ­ныгъэ зыщахагъэхъорэ Адыгэ хэку институтым ублэпIэ егъэджэнымкIэ икабинет иметодистэу рагъэблагъэ, нэужым а кабинетым ипащэу Iоф ешIэ. Мы институтым икабинетэу учебникхэр къызыщагъэ­хьазырырэм ипащэу, Урысые Федерацием гъэсэныгъэмкIэ ыкIи шIэныгъэмкIэ и Министерствэ лъэпкъ IофхэмкIэ и Совет инаучнэ упчIэжьэгъоу щытыгъ.

1992-рэ илъэсым къыще­гъэжьагъэу Адыгэ Респуб­ликэм гъэсэныгъэмкIэ ыкIи шIэныгъэмкIэ и Министерствэ испециалист шъхьаIэу Алый Iоф ышIагъ. Нэужым кIэлэегъаджэхэм яшIэны­гъэ зыщахагъэхъорэ ­Ады­гэ республикэ институтым лъэпкъ гъэсэныгъэм иIофыгъохэмкIэ илабораторие ипащэу ыкIи ащ дакIоу а лабораторие дэдэм инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу щытыгъ. 1995-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу зигугъу къэтшIыгъэ институтэу Адыгэ къэралыгъо университетым епхыгъэм иредакционнэ-тедзэн отдел, нэужым ащ иредакционнэ отдел япащэу Iоф ышIагъ.

Цуекъо Алый учебнэ программэхэу, учебникхэу, пособиехэу ыкIи научнэ статьяхэу 150-м ехъу къы­харигъэутыгъ. Ахэм ахэ­хьэх ежь ышъхьэкIэ ыгъэ­хьазырыгъэ ыкIи къыди­гъэкIыгъэ учебник, учебнэ пособие 30-р, научнэ ста­ть­яхэр, нэмыкI автор­хэр игъусэу тхылъ 50-м ехъоу ытхыгъэхэр.

Ащ аспирантурэр къызеухым гъэхъагъэ хэлъэу «Лингво-методические основы развития родной речи учащихся начальной адыгейской школы» (1994-рэ илъэс) зыфиIорэ темэмкIэ кандидат диссерта­циер пхыригъэкIыгъ, пе­дагогикэ шIэныгъэхэмкIэ кан­дидат хъугъэ.

Хьалэлэу Iоф зэришIэ­рэм, лъэпкъ еджапIэм хэ­хъоныгъэ егъэшIыгъэным иIахьышхо зэрэхишIыхьэ­рэм, лъэпкъ шъолъыр компонентым къыдилъытэ­рэ предметхэмкIэ учебник­хэмрэ учебнэ-методическэ литературэмрэ зэригъэхьазырхэрэм, общественнэ щыIэныгъэм чанэу зэрэхэ­лажьэрэм апае Цуекъо Алый «IофшIэным иветеран» зыфиIорэ медалыр, щытхъуцIэу «Отличник на­родного просвещения» зыфиIорэр, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Со­вет — Хасэм и Щытхъу тхылъ, Урысые Федерациемрэ Адыгэ Республикэмрэ гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ яминистерствэ­хэм, Краснодар краим гъэсэныгъэмкIэ и Департа­мент ящытхъу тхылъ пчъа­гъэ къыфагъэшъошагъ.

ШIэныгъэлэжьыр институтми республикэми яобщественнэ щыIэныгъэ ча­нэу ахэлажьэ. Ар АРИГИ-м иученэ совет, Адыгэ Республикэм гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ учебнэ литературэмкIэ иэкспертнэ совет ахэт, адыгабзэмкIэ ыкIи адыгэ литературэмкIэ республикэ олимпиа­дэхэм яжюрихэм ренэу ахагъахьэ.

ИIофшIэгъухэмрэ иныбджэгъухэмрэ юбилярым къыраIуалIэхэрэр

Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, академикэу Бырсыр Батырбыйрэ зэлъашIэрэ кIэ­лэегъэджэ-методистэу, шIэныгъэлэжьэу Цуекъо Алыйрэ илъэсипшI пчъагъэ хъугъэу Iоф зэдашIэ. Батырбый къызэриIуагъэмкIэ, Алый Iоф дэпшIэщтмэ цIыф гупсэф, рэхьат, гъэсэгъэшхо, иIорэ ишIэрэ зэтет. Лъэпкъ Iофыгъомэ агъэгу­мэкIырэ, афэлэжьэрэ Iоф­шIэкIошху, цIыфышIу, гу­лъытэшхо иI, ар зэхэщэн Iофхэм афэкъулай. НепэкIэ анахьэу зыпылъыр журналэу «ШIэныгъэгъуазэм» («Вестник науки АРИГИ») икъыдэгъэкIын ары.

Уцуи тIыси имыIэу адыга­бзэм изэгъэшIэн, ащ хэ­хъоныгъэхэр зэрэригъэшIы­щтым дэлажьэ, программэхэм язэхэгъэуцон Iоф дешIэ, ащ тетэу кIэлэ­еджа­кIохэр зэреджэщтхэ тхылъхэр егъэхьазырых, ахэм ятхынрэ джырэ шапхъэхэм адиштэу гъэкIэжьыгъэнхэм­рэ емызэщэу Iоф адешIэ.

Тэу Нуриет, ГУАРИ-м иученэ секретарь: «Цуекъо Алый Бязрыкъо ыкъор лIа­къоу зыщыщым сэнаущыгъэ ин зыхэлъ цIыфэу къы­хэкIыгъэр макIэп. Ежь Алыйи ахэм зэу ащыщ. ГъашIэм къыщикIурэ гъогум тыдэ тыримыщагъэми адыгэ лъэпкъым фэлэжьэныр ренэу пшъэрылъэу зыфилъэгъужьэу мэзекIо. КIэлэегъадж, гъэсакIу, къулыкъушI, усакIо, тхакIо, шIэныгъэлэжь, редактор — макIэп сэнэхьатэу зызэ­риушэтыгъэр. Непи мэла­жьэ, гуманитар ушэтынхэм­кIэ Адыгэ республикэ ин­ститутым икъэбарлъы­гъэ­Iэс-тедзэн къутамэ ипащ. Научнэ журналым икъыдэгъэкIынкIэ Iофхэр зэхе­щэх, ахэр нахьышIу шIыгъэнхэм мыпшъыжьэу дэ­лажьэ. Илъэпкъ игумэкI­хэр, ишIоигъоныгъэхэр зэ­рэзэхишIэрэм тетэу мэ­­псэу. Тхылъ зэфэшъхьафыбэ къыдигъэкIыгъ, ахэм джыри бэ къакIэлъыкIонэу тэгугъэ. ИIофшIакIэ осэ­шхо фашIэу тын лъапIэхэр къы­ратыгъэх. Иунагъуи дахэ, игухэлъхэри нафэ. Жъы­шъхьэ мафэу псэурэмэ ащыщ. НыбжьышIоу зы­нэсыгъэм елъэбэкъонышъ, джыри илъэсыбэрэ псэунэу тэгугъэ. Цуекъо лIакъом изы унэгъо зэтегъэпсыхьагъэмэ ащыщых. Арышъ, псауныгъэ пытэ иIэу, ыгу­кIэ шIоигъор къыдэхъоу илъэсыбэ къыгъэшIэнэу фэсэIо».

КIэлэегъаджэу, усакIоу ШэкIо Абрек илъэс 60 хъугъэу Цуекъо Алый егъэ­джэн-пIуныгъэм хьалэлэу зэрэфэлажьэрэр ипсалъэ щыхигъэунэфыкIыгъ: «Алый пчэгум итэу, унашъохэр ышIэу плъэгъущтэп. Шэны зэрэфэхъугъэу, гъэсэны­гъэмрэ шIэныгъэмрэ яIофыгъохэр нахь тэрэзэу тиадыгэ шъолъыр щызэхэщэгъэным пае ыгуи ыпси етыгъэу бжьэм фэдэу мэ­лажьэ. Ащ ишыхьат итхыгъэ зэмылIэужыгъохэу икъэ­лэмыпэ къычIэкIыгъэ­хэр, кIэлэегъаджэмэ ыкIи кIэлэеджакIомэ апае къыдигъэкIыгъэ тхылъхэр. Илъэс пчъагъэ хъугъэу «ШIэныгъэгъуаз» зыфиIорэ журналым пшъэдэкIыжь зыхьырэ иредактор.

Тхылъ IэпыIэгъоу къыдигъэкIыхэрэм ягъэфедэн­кIэ гущыIэгъу афэхъущтыгъэ, ишIуагъэ зэраригъэ­кIыщтым щэхъу гупшысэ имыIэу адэлажьэщтыгъэ. Адыгэ шъолъырым еджапIэу итхэм зынэмысыгъэ къэнагъэп пIоми ухэукъощтэп.

Илъэс 60 хъугъэу егъэ­джэн-пIуныгъэм фэлажьэ, а уахътэм къыкIоцI адыгабзэм, адыгэ литературэм, ныдэлъфыбзэм яIофы­гъо­хэм язэшIохын ишъыпкъэу пылъ. ШIэныгъэлэжьэу, ты­бзэ, тишэн-хабзэхэр къэ­зыухъумэрэ цIыф шIагъом сыфэлъаIо ищыIэ­ныгъэ, итворческэ гъогу да­хэу зэпыфэнэу, ежь ышъ­хьэкIи, илIакъокIи, иуна­гъокIи псауныгъэ пытэ яIэнэу».

Пэнэшъу Аскэр, тари­хъымкIэ отделым иIофышI: «ЦIыфым тегущыIэхэ зы­хъукIэ, шэн дэгъоу хэлъхэр ары ыпэрапшIэу зигугъу ашIыхэрэр. ЕтIанэ цIыфыгъэу, адыгагъэу зэрихьэ­рэр, шъыпкъагъэу хэлъыр, гущыIэу ытыгъэр зэригъэцэкIэжьырэр ары.

Цуекъо Алый институтым зыщылажьэрэм къыщыублагъэу непэрэ мафэм нэс шъыпкъагъэ хэлъ, Iофэу зыфэгъэзагъэр нахь дэгъоу зэригъэцэкIэщтым пылъ. Шъыпкъэ, уишIэныгъэ бгъэфедэзэ, уиIофшIэгъухэм цыхьэ къызэрэпфашIырэр къэбгъэшъып­къэжьызэ улажьэ зыхъукIэ, зэшIомыхын зи щыIэп. Мыщ фэдэ екIолIакIэр ыгъэфедэзэ Алый ренэу мэлажьэ.

Ар дэгъоу къэзыушыхьатырэр журналэу «Вестник науки» («ШIэныгъэгъуаз») зыфиIорэм игъэпсын тызыфежьэм, Алый IофшIэныбэ зэрэзэшIуихыгъэр ары. НепэкIэ журналым изэхэгъэуцонрэ икъыдэ­гъэкIынрэ япхыгъэ Iофыгъохэр чанэу егъэцакIэх.

Тхьэм псауныгъэ пытэрэ гъэшIэ кIыхьэрэ къыует, Алый. ЩыIэныгъэ гъогоу къэпкIугъэм уигъэразэу, шIоу пшIагъэр цIыфмэ ащы­мыгъупшэу, угукIэ рэ­хьатыныгъэ уиIэ зэпытынэу сыпфэлъаIо».

— УблэпIэ еджапIэми Iоф зыщысэшIэми, кIэлэ­егъаджэхэм яшIэныгъэ зы­щахагъэхъорэ институтми, тиминистерстви, джы непэ сызыщылэжьэрэ институтми сызыIоти, синасып къыхьыгъ цIыф дэ­гъухэм Iоф ащадэсшIэнэу, пащэу сиIэнхэу. Ахэр: Псы­­Iушъо Сэфэрбый, БрантI Щэбан, ЦуукI Налбый, Быр­сыр Батырбый ыкIи нэмыкIхэр, — еIо Алый.

Алый игъашIэ чIыпIэшхо щаубыты иунэкъощ гупсэхэм, икъуаджэ дэс цIыф шIагъохэм. Иунагъуи кIэлэегъэджэ унагъу зыфа­Iорэм пэчыжьэп. Ипшъа­шъи икIали кIэлэегъэджэ гъэсапIэхэр къаухыгъэх, иныси апшъэрэ еджэпIи­тIум Iоф ащешIэ, шIэныгъэ­лэжь. Ипхъорылъфхэмрэ икъорылъфхэмрэ университетхэр къаухыгъэх, Iоф ашIэ, унагъохэр ашIагъэх.

Ишъхьэгъусэу Гощпа­къэрэ (ЕмтIылъ Джамболэт ыпхъу) ежьыррэ зэгуры­Iохэу илъэс 60 хъугъэу пытэу зэдытетхэу зы щы­Iэныгъэ гъогум рэкIох. Илъэс 60 хъугъэу егъэ­джэн-пIуныгъэм фэлэжьэрэ кIэлэегъаджэу, методистэу, шIэныгъэлэжьэу Цуекъо Алый ыныбжь илъэс 80 зыщыхъугъэм ЛIыIужъу Адам зипэщэ АРИГИ-м иIофышIэхэр тыгу къыддеIэу тыфэгушIо, псауныгъэ пытэ иIэнэу, икъорылъф-пхъорылъфхэм ащыгушIукIэу щыIэнэу, шIу ылъэгъурэ иIоф тхъагъо хигъуатэу джыри бэрэ Iоф ышIэнэу, игъашIэ кIыхьэ хъунэу тыфэлъаIо!

ШэкIо Мир.