Америкэм ит штатэу Нью-Джерси щызэхащэгъэ ШIушIэ Адыгэ Хасэм итхьаматэу Кохадо Казбек иятIонэрэ пIэ­лъэ тетыгъо гухэлъыбэ иIэу ыублагъ.

ИлIакъокIэ ар КIэгъэдыухэм ащыщ, Сирием къыщыхъугъ, Джолан Iуашъхьэм исабыигъор щигъэкIуагъ. Ау 1967-рэ илъэсым «мэфих заокIэ» арабхэмрэ джуртхэмрэ язэпэуцужьэу хэ­хьагъэм КIэгъэдыу унагъом, нэмыкI адыгэ унэгъо пчъагъэ­хэм афэдэу, якъоджэ цIыкIу ригъэбгынагъ. Сыдэущтэу адыга­гъэр, адыгэ хабзэр, адыгабзэр Америкэм щыпсэурэ тилъэп­къэгъухэм къаухъумэра? ИлъэсипшI ыпэу мы къэралыгъом тызэкIом къыщызэхэтхыгъа­гъэмрэ щытлъэгъугъагъэмрэ сыд зэхъокIыныгъэу афэхъу­гъэхэр? Янепэрэ щыIэкIэ-псэу­кIэ зыфэдэмкIэ КIэгъэдыу-Кохадо Казбек гущыIэгъу ты­фэ­хъугъ.

— Адыгэ хэкум ишIуфэс ­сэлам фабэ къыбнэсэгъэсы, Казбек. Опсэу, уахътэ къы­хэбгъэкIыгъэу тизум-зэдэгущыIэгъу укъызэрэхэлажьэ­рэмкIэ.

— Сигуапэу сэри тихэку ды­шъэ сэлам фабэ есэхыжьы. Тэ, Америкэ чыжьэм щыIэхэмкIэ, бэрэ зэпхыныгъэ къыддашIырэп, арышъ, сэри сигуапэу джэуапэгъу сыкъыпфэхъущт.

— Сэ апэрэу сыкъыбдэгущыIэ, нэIуаси сыкъыпфэхъу. Хэкум нахь укъыщашIэным пае ыпэ рапшIэу уикъэбар къытфэпIотагъэмэ дэ­гъугъэ.

— Сэ илъэс 65-рэ сыныбжь. Сирием сыкъыщыхъугъ, илъэс 19-рэ ащ сыщыпсэугъ. Джоланым тетыгъэ къалэу Къунейтра тыдэсыгъ. 1967-рэ илъэсым щыIэгъэ заом ыуж Дамаск тыкъакIуи илъэсибгъо тыдэсыгъ. Ащ ыуж Америкэм сыкъэко­щыгъ. Зэшищ тыхъоу, тянэ тигъусэу тыкъэкIогъагъ мы хэ­гъэгум. Сяни, сшыхэри джы дунаим ехыжьыгъэх, сэ зыр ары къэнагъэр. Сэ сибынрэ скъошхэм ялъфыгъэхэмрэ тыщэпсэу джы мыщ.

— Америкэм шъукъызэкIом сыдэущтэу шъузэтеуцогъагъа? Ыпэ рапшIэу бзэр зэ­жъу­гъэшIэгъагъэщтын? Сыдэущтэу шъуеджэжьыгъа, IофшIэнхэр зэпыжъу­гъэфагъа?

— Тэрэз зыфапIорэр, сыд фэдэ къэралыгъо укощыгъэми, пстэуми апэу ащ ыбзэ, ихабзэ уушэтынхэ фае. Ахэр умышIэу Iоф тэрэз бгъотыщтэп. Тызэ­къотыгъ, куп инэу Сирием ащы­гъум тыкъикIыгъагъ. Тэ тапэкIэ мыщ къэкIуагъэу щыIагъэх Кавказым къикIыгъэ тилъэп­къэгъухэр. Ахэми лъэшэу яшIуа­гъэ къытэкIыгъ. Хасэ ахэм зэхащэгъахэу щытыгъ.

— Непэ Америкэм адыгэ нэбгырэ тхьапша щыпсэу­рэр? Сыд фэдэ штата ахэр зэрысхэр?

— ЗэрэтшIэрэмкIэ, адыгэ минитфым ехъу Америкэм щэ­псэу. Ахэм янахьыбэр Нью­-Джерси исых, мин фэдиз Калифорнием щыI. Нахьыбэр Си­рием къикIыгъ, Иорданием, Тыркуем щыщхэри, апэ къэкIогъэгъэ Кавказ адыгэхэри щыIэх.

— Адэ мы аужырэ зэпэуцу­жьэу Сирием щыкIорэм ыпкъ къикIэу Америкэм ­къэкIуагъэхэр щыIэха?

— КъэкIуагъэх, ау макIэх. Джырэ уахътэр тэ тыкъызыкIогъагъэм фэдэп. Америкэм джы ау къодыеу визэ къыуитыщтэп, узэрэщыпсэущт, Iоф зэрэщы­пшIэщт Iизын къыдэпхыныр къины хъугъэ.

— ШIушIэ Адыгэ Хасэм ­сыд фэдэ уахътэр ара о тхьаматэу узфашIыгъэр? Анахь пшъэрылъ шъхьаIэу сыд шъуздэлажьэрэр?

— ИлъэситIу ыпэкIэ сыкъыхахыгъ, а пIалъэр икIи, джы мары ятIонэрэ илъэситIум сы­лэжьэнэу сагъэнэфагъ. Нахьыбэу тызпылъыр тиныбжьыкIэхэр Хасэм къетщэлIэнхэр, нэ­Iуасэ зэфэтшIынхэр, культурэр ядгъэшIэн, зэрэадыгэхэр ащыты­мыгъэгъупшэныр арых. Ау мы пшъэрылъхэр гъэцэкIэгъэнымкIэ бэ къыздэхъугъэу сIон слъэ­кIыщтэп. Сыда пIомэ, тхьаматэу сыхадзыгъэ къодыеу уз тэлаор къыднэсыгъ. Мы коронавирусым лъэшэу иягъэ къытигъэкIыгъ. ТызэIумыкIэжьышъу тишIыгъ, ар тэркIэ гумэкIышху. КъытэбэкIырэ лъэпкъхэм тахэ­кIуакIэ. Ти Хасэ илъэсым ехъу­гъэу зэфэшIыгъ. ЦIыф купхэр зэхэтщэн тыфитэп, тикъэшъуа­кIохэм яухьазырынхэри, адыгэ­бзэ егъэджэнхэри къызэтеу­цуагъэх. КIо пчъэр Iухыгъэ къо­дый, Хэсашъхьэр мэлажьэ, ау зи къычIахьэрэп. Мэщытым нэмаз шIыгъом къекIолIэрэ на­хьыжъхэр ары ныIэп мы уахътэм зэIукIэхэрэр. Ахэми нэ­гуихъохэр аIулъынхэ фай, ащи къин арегъэлъэгъушъ, къэкIо­-накIор мэкIэ дэдэ хъугъэ.

— КъэшъуакIохэр пIомэ, купэу «Нарт» зыфапIорэр, ара? 2011-рэ илъэсым тыкъызэкIом ансамблэм тетхыгъагъ. Лъэшэу пшъэшъэ ыкIи кIэлэ ныбжьыкIэ дахэ­хэр, ищыгъэхэу, къашъохэр ашIогъэшIэгъонэу къашIэу хэтыгъэх.

— Ары, джа «Нартыр» ары зыфасIорэр. Коронэм ыкIуачIэ еохыфэ ашIуабэ дашIэ, къэкIонхэшъ, ухьазырынхэр падзэжьыным ежэх.

— Адыгабзэ ашIа Амери­кэм ис адыгэхэм?

— Сэ силэгъухэм, сэщ на­хьыжъхэм ашIэ, ау илъэс 50-м нахь ныбжьыкIэхэм ащыщэу бзэр зыгъэфедэрэр мэкIэ дэд, 25-м нахь ныбжьыкIэхэм ашIа­хэрэп. Сэ езгъаджэщтыгъэх, ау сэ сыкIэлэегъаджэп. КIо жабзэу сIулъыр язгъэшIэшъумэ дэгъугъэ сIуи, ыуж сихьэгъагъ. Зы илъэсныкъо езгъэджагъэхэу, тхьамэфитIу гъэпсэфыгъо зясэтым, слъэгъужьыгъэхэп, къекIолIэжьыгъэхэп.

— Адэ, сыд хэкIыпIэу плъэгъурэр? Тхьэм нахьыжъхэм бэрэ шъуегъэпсэу, шъо ­шъуауж адыгабзэкIэ гущы­Iэрэ идгъотэжьынэп Америкэм.

— Мы Америкэм сыкъызэ­рэкIоу сэ слъэгъугъэм фэшъуа­шэу къэсIон. Бзэм е уфэныкъоу ущытын фай, е шIу плъэгъун фай. Мыщ ис тиныбжьыкIэхэр адыгабзэм фэныкъохэп, къэнэжьырэр — шIулъэ­гъуныгъэр ары. Ау, сызэреплъы­рэмкIэ, мэкIэ дэд ыуж итыр зэригъэшIэнэу.

— ЗыгорэкIэ кIэгушIунхэм пае ныбжьыкIэу адыгабзэ зышIэхэрэр алъэгъун фаемэ шIэ? Хэкум нахьыбэрэ къа­шъущэхэу, ежьхэм ялэгъу­хэм ахэжъугъэтыхэмэ, кIэ­нэцIынхэба? Ау, къызхэкIырэр сшIэрэп, шъузэрэчы­жьэм паенкIи хъун, Америкэ адыгэхэр Хэкум мэкIэ дэдэу къэкIох. Къина шъуикъэкIон?

— Къинэп. Сэ илъэситIу ыпэу тхьаматэу сызыхахым, ар апэ­рэ программэу сиIагъэхэм ащыщ. Илъэс 15-м щегъэжьагъэу 22-м нэс зыныбжьхэр къэзгъэкIонхэу гухэлъ сшIыгъагъэ. Ау мы узыр къыттеуи, зэкIэ тызэрэфаеу хъугъэп.

Зэ тызэтеуцожьымэ, ар згъэ­цэ­кIэ­нэу сигугъу. Мыекъуапи, Налщы­ки къэзгъэкIонхэшъ, зы ма­зэрэ къэтхэмэ, адыгэ къуа­джэ­хэм ащыпсэухэмэ, джащыгъум адыгэ­гур къэущынба, яадыгабзи къытIупщынба сэIо.

— Тэ тиреспубликэ гуманитар ушэтынхэмкIэ институт ит. Ащ адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ къэралыгъом мылъку фетIупщы. Институтым иIэшъхьэтетыр ЛIыIужъу Адам. Ащ къызэрэсиIуагъэмкIэ, хэхэс адыгэхэм зыгорэкIэ адыгабзэ зэрагъэшIэнэу фаехэмэ, онлайнкIэ рагъэджэшъущтых ыпкIэ хэмылъэу. Арышъ, куп шъуугъоишъумэ, уугъоини ищыкIагъэп, шъхьадж иунэ исэу еджэшъущт, ищы­кIагъэр — шIоигъо­ныгъ, уахътэ. Шъуфае хъу­мэ, шъузэфэсщэн.

— КъэбарышIу а къэпIуагъэр, кIэлэегъаджэхэм тэ та­фэныкъу. Ащ фэдэу Хэкум ишIуагъэ къы­тигъэкIышъущтмэ, тигуапэ хъущт. ЗэIукIэ ти Хэсашъхьэ иIэнэу щытышъ, а къэ­пIуагъэр ясхьылIэщт.

— Зэгорэм Америкэ Хасэр Дунэе Адыгэ Хасэм хэты­гъэу къысшIошIы. Конгресс инхэр зызэхатщэкIэ, къэсэшIэжьы, шъуикъэралыгъо къикIырэ тилъэпкъэгъухэр ахэлажьэщтыгъэх. Джы а зэпхыныгъэхэр зэпычыгъэх, сыда Дунэе Адыгэ Хасэм Америкэр зыфыхэкIыгъэр?

— ДАХ-м Хасэр къызфыхэ­кIыжьыгъэм иушъхьагъу дэдэ къэсIонэу сшIэрэп. Ар зыхъу-гъэр илъэс 12 ыпэу ары. Сэ ащыгъум Хасэм сыхэтыгъэп. Ау джы IэнатIэм сытехьэгъэ къодыеу сыкъэкIогъагъ Мыекъуапэрэ Налщыкрэ. Дунэе Адыгэ Хасэм итхьаматэу Сохъурэкъо Хьаути сыIукIэгъагъ, тызэдэлэ­жьэнэуи унашъо зэдэтшIыгъэ. Къызысэгъэзэжьым, «ти ХасэкIэ ДАХ-м тыхэжъугъэхьажь» ясIоныр сигугъоу, тиIофшIэн коронавирусым къызэтригъэуцуагъ. Джы мы упчIэр икIэрыкIэу къэсIэтыжьын сыгу хэлъ. Мары ятIонэрэ пIалъэу сыублагъэм къыриубытэу ар зэшIосхын сэIо. Хэкум тыдэмылажьэу тиадыгэ Iоф кIэкIыщтэп. Ар дэгъоу къыдгурэIо.

— Адэ нэмыкI хасэу IэкIыб къэралыгъохэм ащылажьэ­хэрэм ятхьаматэхэр ошIэха? Ахэм зыгорэущтэу уадэ­гущыIэу мэхъуа?

— Ар сэгъэцакIэ. ТыркуемкIэ «КАФФЕД» зыфиIорэ хасэм зэхищэрэ онлайн-конференциехэм сахэлажьэ, адыгэм икъэухъумэнкIэ щыIэ гумэкIыгъохэр тызэгъусэу зэхэтэфых.

— Лъэпкъ упчIэхэр зэхэзыфырэ хасэу щыIэр бэ дэд. Джы зы гухэлъ горэ къекIо­кIы — IэкIыбым щыIэ адыгэ хасэхэр зэкIэ зэхэхьан­хэшъ, диаспорэ дунэе хасэ зэхащэнэу. Сыд о ащ къепIолIэщтыр?

— Тилъэпкъ къэралыгъо пчъагъэхэм ащэпсэу. Джы ахэм шIокI имыIэу зэрысхэ хэгъэгу­хэм яхабзэ агъэцакIэ. Ахэм зы Хэсашъхьэ афэбгъэуцугъэкIэ зэкIэм яшIошIхэр къыухъумэшъущта? Европэм иты хъумэ зы хабзэ рыгъозэщт, Тыркуем итмэ нэмыкIыщт, Америкэм ра­гъэуцомэ, ящэнэрэ шIыкIэщт. Сэ зэрэслъытэрэмкIэ, шъхьадж зыщыпсэурэ хэгъэгум диштэу, ащ ихабзэ къызфигъэфедэзэ, тигумэкIыгъохэр зэрэзэшIотхыщтым тыпылъмэ нахь тэрэзыщт.

— Казбек, адыгэ Iофыр бэрэ политикэ Iоф мэхъу. Дунаим щыхъурэ­-щышIэрэм елъытыгъэу тIэкIу шIэ къэс адыгэхэм тигумэкIхэр утыгум къыралъхьэх. Тыфаеми къытэмыупчIыхэу дунэе политикэм тыхэщагъэ мэхъу. Ащ фэдэ щысэ заулэ щыI, къэралыгъохэр зэхэпыджэнхэу агу къызыкIыкIэ, адыгэ упчIэр рыджэгухэзэ, быракъым къыпалъхьэшъ, аIэты. Мары бэмышIэу зы тхьапэ горэм адыгэ куп кIэтхагъ Урысые пащэхэм яоппозицие зэрэдырагъаштэрэр къагъэлъагъоу. Америкэм щыщхэри ахэм ахэтыгъэх. Сыдэущтэу уяплъыра о ащ фэдэ зекIуакIэхэм? Сыд ахэм шIуа­гъэу адыгэ лъэпкъым къыфахьынэу алъытэрэр?

— Сыгугъэрэп сэ ахэм шIуагъэ къа­пыкIынэу. Сэ къэсIощтыр зы — а зыIапэ кIэзыдзагъэхэр тэ ти Хасэ хэтхэп. Сэ сапэкIэ тетыгъэ тхьаматэ- хэм зэраштэгъагъэу, Нью-Джерси Хасэр илъэс пчъагъэ хъугъэу мэлажьэ. Шапхъэу щыIэмкIэ, политикэ зыхэлъ Iоф Хасэр хахьэрэп. Тэ тиIоф ти-лъэпкъ къызэрэтыухъумэщтыр, тиныбжьыкIэхэм бзэр, хабзэр аIэкIэтымы­гъэзыныр арых. Адрэ политикэм зиIоф хэзылъхьэхэрэм зыкIи сэ адезгъа­штэрэп, ти Хаси акъоуцорэп.

— Титарихъ уеплъымэ, бэрэ ащ фэдэу щыбзэм тыкIагъэкIы, Iупэ­-пшъапIэкIэ икъунба тызэрэзэращагъэр? Сыдигъо тэ тшъхьэ ты­фэлэжьэжьыщт? Адэ политикэ Iо­фи хэтын фай, гущыIэм пае, Хэ­кум къэбгъэзэжьын пIомэ, тхылъ зэпыгъэфэныр къины, хэхэс адыгэ­хэр Урысыем ичIыгогъоу зэрэщытхэм ыпкъ къикIэу ахэр афэгъэпсын­кIэгъэнхэ фае. Джащ фэдэ Iофы­гъохэмкIэ къэралыгъом зыфэбгъа­зэмэ хъущт. Ау, шъыпкъэ, Амери­кэм щыпсэурэ адыгэхэм Хэкум къагъэзэн гухэлъ яIэу сеплъырэп сэ. Сыд ащкIэ аIорэр?

— Хэкум тыгуи тыпси фэгъэзэгъэ зэпыт. Тыщыпсэуными темыгупшысагъэу щытэп. Ау хэти иIоф зэтеуцуагъэу щыт, ищыIакIэ зэпигъэфагъэу мэпсэу. Ащ къыхэкIынышъ зыкъэзы­Iэ­тышъущтыр АмерикэмкIэ щыIэу сэ зэ­хэсхыгъэп. Ау тиныбжьыкIэхэм ащыщ­хэр Хэкум щеджэнхэу къакIохэмэ, хэта зышIэрэр, ахэм ащыщхэр къи­нэжьынхэкIи хъун. ТикIалэ апшъэрэ гъэсэныгъэ ыгъотыныр тшIоIоф. АмерикэмкIэ, шъошIэ, университетхэм уащеджэныр лъэпIэ дэд. Арышъ, Мые­къуапэ, Налщык адэт апшъэрэ еджапIэхэми такъыхаплъэу мэхъу, сыд сэ­нэхьат ахэм ачIэлъхэр, сыд гъэсэныгъа ныбжьыкIэхэм аратырэр? А зэкIэр зэтэгъашIэ, тэушэты.

— Хэсэ унэ дэгъу зэтежъугъэпсы­хьагъэу шъуиI. Хъоо-пщау, гупсэфэу зэIухыгъ, къатитIум унэ заулэ хэт. Адыгэ шхынхэр щаупщэры­хьэу шхапIи хэтыгъ. Мэлажьа ар джыри?

— Нахь дэгъоу, дахэу зэтедгъэ­псы­хьагъ. ЦIыфхэр мафэ къэс къакIохэу сIонэп, ау зыгъэпсэфыгъо мафэхэм Iухьэ-IукI. Хьалыжъу, щэлам, щыпс-пIа­стэ­ — зэкIэ адыгэ шхынхэр щызэрахьэх тишхапIэ. Ар зыгъэIорышIэхэрэр зэшъхьэгъусэхэу Чэмышъо Джамилрэ Родэ­рэ. Мы коронэ уахътэми яIофшIэн зэ­па­гъэугъэп. Шхын фаер телефонкIэ къафытео, нэужым ахэмэ афызэбгыращы.

— Коронавирусым игугъу къэпшIыгъэшъ, ащи сыкъыкIэупчIэ сшIоигъу. Къэлэнлагъэба ыкIуачIэ?

— Сымаджэхэм ахэкIы фэд, ау къэ­ралыгъом джыри зэкIэ къызэIуихы­жьыгъэп. ШхапIэхэр, цIыф угъоипIэхэр, театрэ, кино гъэлъэгъуапIэхэр, спорт джэгупIэхэр зэрегъэтыгъэх. Шъыпкъэм уфаемэ, унашъохэм тязэщыгъ, тагъэп­шъыгъ. Узым къыуишIэщтыр джыри икъоу врачхэм ашIэрэп, арышъ, тызэ­рэзекIон фаем пылъ шапхъэхэм мафэ къэс зыгорэ къахагъахъо, унашъохэр зэблахъу. Ау кIо вакцинэр зы­халъхьэу рагъэжьагъэшъ, тэгугъэ ащ тиухъу­мэнэу.

— БлэкIыгъэ илъэсым адыгэм идунай чIэнагъэхэр ышIыгъэх. Амери­кэм щыпсэугъэу, зэлъашIэрэ тха­кIоу Натхъо Къадыр идунай ыхъо­жьыгъ. Тхьэм рахьмэт къырет. Натхъо Къадыр ишIэжь жъугъэлъэпIэнымкIэ гухэлъ горэхэр шъуиIэха?

— Къадыр ишIушIагъэр гъунэнчъ, ащ ыцIэ тэ егъашIэми тщыгъупшэщтэп. Ти Хасэ онлайн шапхъэм илъэу гъэзет къыдегъэкIы. Ащ изыномер зэрэпсаоу Натхъо Къадыр фэгъэхьыгъэу къыхэтыу­тыгъ. ЗэIукIэхэр тыублэжьми, игугъу зы­щытшIыщт зэхахьэ зэхэтщэщт.

— Джыри сыд фэдэ гухэлъа шъуиIэхэр? ШъузэIукIэшъу зыхъукIэ апэрэ зэхахьэу сыд зэхэпщэщтыр?

— Ыпэ рапшIэу Хасэр сыугъои­жьыщт. ЦIыфхэр щысэхъукIыгъэх, хэсэ унэм къещэлIэжьыгъэнхэ фай. Лъэпкъыр зэкъомытмэ, зытыухъумэныр къи­­­ныщт. Миллион 350-рэ зэрыс хэгъэ­гум минифт ухъоу ущэпсэукIэ, таущтэу укъэнэщт? УащынтIэщт узэхэмыхьэмэ, узэрэмыIыгъымэ. ТиныбжьыкIэхэм джар ашъхьэ рядгъэубытэн фай. Джырэ нэс Хасэм тызэрипхэу къэтхьыгъ, ары тыкъэзгъэнагъэр. ТиIоф лъызгъэ­кIотэщт тинахьыкIэхэр джы тпIунхэр ары анахь пшъэрылъ шъхьаIэр.

— Опсэу, Казбек, гущыIэгъу укъызэрэтфэхъугъэмкIэ. Сыд Хэкум щы­псэухэрэм къяпIонэу узыфаер?

— Тхьэм шъуегъэпсэу, тичIыгужъ къызэрэшъуухъумагъэмкIэ, тыбзэ дахэ шъумыгъэкIодэу, тикультурэ жъугъэ­баеу, тихабзэ къэшъуухъумэу шъузэрэщыIэмкIэ. Хэкур ары тэ тызщыгугъырэр, тынэIу фэгъэзагъэу ащ ылъэныкъокIэ тыкъэплъэ. Тхьэм ти Хэку дышъэ хэ­хъоныгъэ ышIэу егъэпсэу.

ТIэшъу Светлан. Адыгеим изаслуженнэ журналист.