Мы къэсIотэщт тхыдэр зыщыIэр илъэсишъэ фэ­диз хъугъэ, ар зэрэгъэшIэгъоным къыхэкIэу тэри къыднэсыжьыгъ.

Хы ШIуцIэ Iушъом километрэ 40-кIэ пэчыжьэу Хьатрамтыку щысыгъ. Хабзэр зызэхъокIым, Суворово-ЧеркесскэкIэ еджа­гъэх. Ащ щыпсэущтыгъ нэты­хъое лъэпкъыр. 1924-рэ илъэсым Адыгеим зыкъызагъэзэ­жьым, ялъэпкъ ыцIэ къагъэнэ­жьыгъ, ар къуаджэу Нэтыхъуай. Кавказым ис лъэпкъ пстэуми анахь лъэпкъышхоу, лIыгъэшхо зыхэлъхэу, дахэхэу зэрэщытыгъэхэр путешественникмэ къатхыгъэ тхылъмэ бэрэ уащыIокIэ. Къуаджэм дэсхэм янахьыбэр зэIахьылыгъэх, ащ пае шъхьэгъусэ афэхъущт пшъа­шъэ­хэр нэмыкI чылэхэм къаращыщтыгъ. ЯдэхагъэкIи, яшэнкIи, яхъупхъагъэкIи нэтыхъое пшъа­шъэмэ адырагъэштэнэу къыха­хыщтыгъэх.

Хьатыгъужъыкъуае щыщэу, Хьаткъомэ япшъашъэу Хьадж­хъан Бэгъымэ якIалэ къыщагъ. Хьаджхъан илъэс хъугъэу унагъом зисыр ягъунэгъу къутырэу нэмыц хьаблэм тет тучаным кIогъагъэ. ИкIэсэ хьэ цIыкIоу Мышъыд игъусэу къэкIожьызэ, чIыопсым идэхагъэ рыгушхоу, джабгъумкIэ натрыф шхъонтIэ хьасэу уалъэрэм, сэмэгумкIэ уц шхъонтIэ шъофым ит шыхэм ахаплъэщтыгъ. Натрыф шъоф гъунэм гырз, щэIу макъэ къы­хэIукIэу зэхихыгъ. Хьаджхъан къызэтеуцуагъ, дэIуагъэ. Ма­къэр къызщыIугъэ лъэныкъомкIэ Мышъыд зигъэлъати, натрыф шъофым хэлъэдагъ. Хьэр мэхьакъу. Ащ ыуж итэу Хьаджхъан хэхьагъ. Лъэбэкъу заулэ ышIыгъэу, бзылъфыгъэу щэIурэм жэхэхьагъ. Хьэм зэпимыгъэоу бзылъфыгъэр къычъыхьэщтыгъ, етIанэ ынатIэ ебзэигъ. Бзылъфыгъэр зэрэгузажъорэм фэдэу хьэ цIыкIури гузажъощтыгъэ. Бзылъфыгъэ зэпкъа­джэм сабыир къыфэхъунэу щыт, зэрэгуIэрэм къыхэкIэу уцы къа­­шхъоу зыхэлъыри къырит­хъыгъ, кIуачIэ зыфырикъужьырэп, гъэретэу иIэр макIэ. Хьадж­хъан къыдеIэнэу бзылъфыгъэр къелъэIугъ, ау ар ащ фэдэ ри­хьылIагъэп, ришIэщтыр ымы­шIэу щытыгъ. Ащ нэс бзылъ­фыгъэ зэпкъаджэр мэхыгъэ. Хьаджхъан ыIыгъ Iалъмэкъым дэлъ псы бэшэрэбыр къыдихи, ащ ынэгу ылъэкIыгъ, псы тIэкIуи ригъэшъуагъ. Гъогогъу заулэрэ бзылъфыгъэр мэхыгъэ. Хьадж­хъан къыриIуагъэр ыгъэцакIэзэ сабыир къэхъугъ. Хьаджхъан джэ­нэ кIыхьэшхоу щыгъым ычIэгъ чIэлъ чэщджанэр къы­чIихи сабыим рищэкIыгъ. Бзылъфыгъэр псы ригъэшъуагъ, шхы­нэу ыIыгъым щыщ ыжэ фы­дилъхьагъ, ау гъэрет иIагъэп. ЗэкIэри нахь рэхьат хъугъэх. Бзылъфыгъэм шъхьатехъоу те­хъуагъэр Мышъыд ыцэмэ адигъани къытырилъэшъугъ. Хьаджхъан сабыир ыкуашъо телъэу бзылъфыгъэм Iэ щефэ, гупшысэм хилъэсагъ.

Адыгэмэ аIо: «Бзылъфыгъэ зэпкъаджэр зы лъакъомкIэ чIы­гум тет, адрэмкIэ бэным дэт». Сабыир дунаим къыте­хъоным пае мэзибгъо къырехьакIы, илъэсищэ быдз регъашъо, дунаир регъэлъэгъу, ныдэлъфы­бзэр Iуелъхьэ, ипсауныгъэ къеу­хъумэ, щыIэныгъэ гъогу­шхом тырещэ. Непэ мы бзылъфыгъэр хьадэгъум IэпыкIыгъ, ащ фэдиз хьазаб ащ елъэгъу. Ным игухэкI пшIэнэу щытэп.

Хьаджхъан бзылъфыгъэу щылъым зеплъым, зэрэчъые шIоигъор къыгурыIуагъ. «Адэ сыдэущтэу мыр нэзгъэсыжьыщта? Шъофым къисынэхэу кум сылъыкIо хъунэп, кIуачIэ зимыIэ бзылъфыгъэр кIон ылъэкIынэп» зэриIожьыгъ ежьым. Хьаджхъан ыгу къэкIыжьыгъ шъофым шыхэр зэритыгъэхэр. Бзылъфыгъэм ыбгъэгу сабыир тырилъхьи, шIэхэу къызэрэкIожьыщтыр гуригъаIуи, натрыф шъофым къыхэлъэтыгъ. Шыхэр пэчыжьагъэх, ауми, кIомрэ чъэмрэ зэ­хэтэу ахэм анэсыгъ. Шы горэм уанэ телъэу, лъэхъагъэу агъу­нэкIэ щытэу ылъэгъугъ. Ар ша­хъом иегъэн фае. Хьаджхъан ащ къыгъэгушIуагъ, зиплъыхьагъ, ау зи ылъэгъугъэп.

МэкIэ-макIэу шым екIолIагъ, Iэ щифагъ, ыIэдакъэ чIэлъ IэшIур шым ыжэ дилъхьагъ. Дахэу дэгущыIэзэ шым лъахъэр къытырихи ешэсыгъ. Бзыур зэрэбыбырэм фэдэу такъикъ зытIукIэ Мышъыд къыкIэмыхьэу натрыф шъофым къэсыжьыгъ. Бзылъфыгъэм риIуагъ:

— Шым утезгъэтIысхьани шъуадэжь усщэжьыщт.

— Сэ зыкIи шым сытесыгъэп, сыщэщтэ, — ыIуагъ бзы­лъфыгъэм.

— Плъакъохэр зыбгъу пшIыни, уанэм утетIысхьащт. Спшъэ къэуубытыщт, сэ сабыир сIы­гъыщт.

Натрыф шъофым мэкIэ-макIэу къыхэкIыжьыгъэх. Гъогу напцэм готхэу мыгуIэхэу ежьэжьыгъэх. «Тэдэ тыкIощт?» — еупчIыгъ Хьаджхъан. «Абдзэхэхьаблэм сыщыщ», — къыриIожьыгъ бзылъфыгъэм.

Яунэ къызэсыжьыхэм, щагум дэт кIэлэ ныбжьыкIэм бзылъфыгъэр шым зэрэтесыр къы­лъэгъугъ. Унагъоу бзылъфыгъэр зинысэр къыпэгъокIыгъ. Ар унэм ралъэсагъ, Хьаджхъан сабыир зэриIыгъэу ахэм адихьагъ. Нэ­ужым, ар унэм къикIыжьынэу зежьэм, къыраIуагъ: «Непэ ще­гъэжьагъэу Iахьыл тызэфэхъугъ. Сабыеу къэхъугъэм Хьаджхъан фэтэусы». Хьаджхъан щагум дэт кIалэм екIуалIи, шыр шъофым ыфыжьынышъ ылъэхъэжьынэу ри­Iуагъ. КIалэм ар ыгъэцэкIагъ.

Хьаджхъан ихъишъэ ащ къыщыуцурэп

Мы бзылъфыгъэм ишъхьэ­гъусэ тучан ин иIагъ. Ащ фэдэ тучанхэр чылэми дэтыгъэх. Портым къыIуащэрэ товархэр ахэм ачIэлъыгъэх. КIымэфэ товархэу Краснодар ыщэщтхэр ыгъэхьазырхи Хьасан дэкIыгъ. Гъунэгъу къутырым къикIыхи, чэщым бзэджашIэхэр ащ къе­кIугъэх. Мышъыд Iушым ихьакъу макъэ зэрэмытэрэзыр Хьадж­хъан къыгурыIуи къэтэджыгъ. Шъхьангъупчъэм зеплъым, тыгъуакIохэр тучаным къызэрэ­Iухьагъэхэр ылъэгъугъ. Хьадж­хъан кIэрахъор къышти, шъхьангъупчъэр Iуихи, тыгъуакIомэ ящэрыуагъ. Тучан къогъум зы­зыкъуадзэм, а лъэныкъом щыIэ шъхьангъупчъэр Iуихи етIани алъыуагъ. Джащ фэдэу шъхьангъупчъэхэр Iуихымэ ящэ­рыозэ тыгъуакIомэ ащыщ ыуIагъ. БзэджашIэмэ зи къызэрадэмыхъущтыр къызагурэIом щагум дэкIыжьыгъэх. Бырсыр макъэр гъунэгъумэ зызэхахым къэчъагъэх, ау тыгъуакIохэр дэ­тыжьыгъэхэп. «Хьаджхъан, убэлахь! Узэращымыщтагъэр», — къыраIуагъ. «КIэрахъор сIыгъэу сыщтэна?», — ариIожьыгъ. Хьасанэ къэкIожьыфэ гъунэгъу лIыхэм чэщырэ тучаныр къа­гъэгъунагъ.

НэмыкIэу къехъулIагъэхэм ащыщ. Октябрьскэ револю­циешхор Урысыем къитэджагъ. Икъоу къэбарыр цIыфмэ къа­лъыIэсыщтыгъэп. Заом цIыфыбэ зэрэхэкIуадэрэр, фыжьхэмрэ плъыжьхэмрэ зэрэзэзаохэрэр ашIэщтыгъ. Дзэр къуаджэм къы­зэрэдэхьащтыр зэхахыгъ. Чылэм дэс цIыфхэр зэкIэ зэрэугъои­гъэх. Хэти иIэ Iашэр къыштэни дзэм пэгъокIынэу, зыкъаухъумэжьынэу рахъухьагъ. Ау пстэуми зэдырагъаштэу щытыгъэп, ар зышIомытэрэз куп къыхэкIыгъ. Зэрэхабзэу, илъэси 101-рэ зыныбжь лIыжъэу Хьагъупэ Торпалэ еупчIыжьынхэу кIуагъэх. ЛIыжъыр зэкIэми анэгу къы­кIаплъэзэ къаIорэм едэIугъ, ышъхьэ риуфэхи тIэкIурэ егу­пшысагъ. Заохэр зыпэкIэкIыгъэ Торпалэ купэу къэкIуагъэм къы­риIуагъ: «ЦIыфэу чылэм къыдахьэрэм Iашэ тIыгъэу тыпэгъокIыныр тихабзэп. Щыгъу— пIастэ бзылъфыгъэм ыIыгъэу, хъулъфыгъитIу игъусэу, Iашэр хэмытэу шъуапэгъокIын фае, армырмэ, чылэм дэс цIыфхэр якIодылIэщт». Купыр къэ­кIожьыгъ, къэбарэу щыIэр цIыфымэ араIуагъ. Къинэу къащыхъугъэр ягъусэщт бзылъфыгъэм икъыхэхын ары. ЦIыфхэр егупшысэхи, Бэгъымэ янысэу Хьаджхъан а Iофыр зэшIуихынэу алъытагъ. Iофыр зытетыр зыраIом, Хьаджхъан къариIуагъ: «Чылэм дэс цIыфхэр сэ къэзгъэнэжьын слъэкIыщтмэ, ащ уегупшысэжьынэу щытэп, ищыкIагъэмэ спсэ афэзгъэтIылъын».

Дзэр къызэрэкIорэр зашIэм, бзылъфыгъэ лъэгъупхъэр адыгэ шъуашэм шалыр къеубгъохы­гъэу, щыгъу-пIастэр ыIэгу итэу хъулъфыгъитIумэ азыфагу иуцуагъ. ДзэкIолIхэм ар за­лъэгъум, нэмыкI гъогум техьа­жьыгъэх. Джащ фэдэу Хьагъупэ Торпалымрэ Хьаджхъанрэ чылэр псаоу къагъэнэжьыгъ.

Хьатрамтыку дэтыгъ илъэси 4 класснэ училищэ. Хьаджхъан ишъхьэгъусэ ар къызеухым, ежь иIэнатIэкIэ Iоф ышIагъ. Ар лъэ­хъэ­нэ къиныгъ. Лажьи хьакъи зимыIэ цIыфхэр Сыбыр ращыхэ­ти хьапсым чIадзэщтыгъэх. Ахэ­м Хьасанэ ахэфэнэу хъугъэ. Хьаджхъан ишъхьэгъусэ лажьэ зэримыIэр зэришIэрэм фэдэу, цIыфхэри Хьасан гоу­цуагъэх.

ИкIэрыкIэу хьыкумым иIоф ригъэIожьи, Хьасанэ лажьэ зэримыIэр къэзыушыхьатырэ тхылъыр Хьаджхъан къыраты­жьыгъ. Сыбыр а тхылъыр ригъэхьымэ нэмысыным щыщта­хьи, ежь ыхьынэу ыгу риубытагъ. Ахъщэу иIэр зэримыкъущтыр цIыфмэ зашIэм, къызэхалъхи ратыгъ. Ар Хьаджхъан Сыбыр кIони къэкIожьынэу икъущтыгъ, ау Хьасанэ къыздищэжьынэу ахъщэр икъущтыгъэп. Хьаджхъан Iэрыдэ машинкэу иIэр зыдишти, шэкI бзы­гъэхэри гъусэ фишIыхи, ЦIэмэз имэшIоку вокзал екIо­лIагъ. Къэлэшхо горэм зынэсым Хьаджхъан къикIи, вокзалым чIэтIысхьи ыдыгъэ джэнэ ыкIи кIэлэцIыкIу щыгъын заулэ шIэхэу щищагъэх. Джащ фэдэу вокзал заулэмэ Iоф ащишIэзэ ахъщэр ригъэкъугъ. Кавказ икIыгъэ Хьасанэ Сыбыр ичъыIэ къемыкIоу, ипсауныгъэ зэщыкъуагъэу, сымаджэу Хьаджхъан нэсыгъ. Хьасанэ ишъхьэгъусэ зелъэгъум, ыгу къыIэтыгъ, Сыбыр къикIыжьынэу щыгугъыжьыщтыгъэп. Джащ тетэу ишъхьэгъусэ Хьаджхъан къыщэжьыгъ. Краснодар къызынэсыжьхэм, яIахьылэу дэсхэр къадеIэхи, врачхэр къырагъэIэзагъэх, Хьасанэ хъужьыгъэ.

Бзылъфыгъэ лIыхъужъэу Хьадж­хъан фэдэ непэ тиныбжьыкIэхэм къахэкIынба?

Мы къэсIотэгъэ тхыдэр сэ стхыгъэ тхылъэу «Трижды рож­денный» зыфиIорэм (2019-рэ илъэс) дэт.

Хьахъурэтэ Светлан. къу. Нэтыхъуай.