Игупшысэ хэхыгъэкIэ, иIофшIэн гуетыныгъэкIэ адыгэ литературэ ныбжьыкIэм лъэгъо дахэ щыпхырищыгъ Натхъо Долэтхъан. Ар Пшызэ иджабгъу нэпкъыкIэ зэпырыдзыгъэу Кубан хэкум адыгэ чылэ закъоу къинэжьыгъэгъэ Хьатрамтыку (урысхэр «Суворово-Черкесск» зэреджэщтыгъэхэр) гъэтхапэм и 15-м 1913-рэ илъэсым къыщыхъугъ.

1925-рэ илъэсым совет хаб­зэр агъэпси, адыгэхэми Адыгэ автоном хэкур яIэ зэхъум, Хьатрамтыку Тэхъутэмыкъуае пэгъунэгъоу къэкощыжьыгъагъ, лъэпкъым ыцIэр чылэм цIэу фаусыгъ – Натыхъуай.

Ащ ыуж илъэс заулэ тешIагъэу Долэтхъан рабфакыр къыухыгъ, Краснодар кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет адыгабзэмрэ ли­тературэмрэкIэ икъутамэ ще­джагъ.

Натхъо Долэтхъан пасэу тхэным фежьагъ, илъэс 16 ыныбжьыгъэр пьесэу «ЦIыфыкIэхэр» зетхым, ар хэкум игупчэу щытыгъэ Краснодар Адыгэ Унэу дэтым а илъэс дэдэм щагъэуцугъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъ «ЩыIакIэм игушIуагъохэр» зыфиIорэ пьесэр. Ар 1936-рэ илъэсым тхылъ шъхьа­фэу Краснодар къыщыдэкIыгъ. Натхъом ихудожественнэ тхыгъэхэр журналэу «Тихахъо» къихьэщтыгъэх.

КIэлэегъэджэ институтыр къызеухым, 1934-рэ илъэсым, Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумым адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ щырегъаджэх, нэужым театральнэ техникумым кIэлэегъаджэу Iоф щишIагъ.

1938-рэ илъэсым Натхъо Долэтхъан Мыхьамчэрые ып­хъур театральнэ искусствэмкIэ Къэралыгъо институтэу Москва дэтым (ГИТИС-м) макIо, ирежиссерскэ факультет чIэхьэ, ау Хэгъэгу зэо­шхоу къежьагъэм ыпкъ къи­кIэу, ар къыухы­гъэп. Адыгэ хэку драматическэ театрэу зиIофшIэн (пы­ир хэкум зырафыжьым) зыублэжьыгъэм актрисэу ыкIи режиссерым иIэпыIэ­гъоу Iоф щешIэ. Ау бзылъфыгъэм ипсауныгъэ къы­хэIэ…

1947 — 1953-рэ илъэсхэм Долэтхъан Кощхьаблэ дэсыгъ, гурыт еджапIэм Iутыгъ. Ри­гъэджагъэхэм ащыщ апшъэрэ еджэпIэшхом икIэлэегъэ­джэ-профессорэу, шIэныгъэлэжьэу Къуныжъ Мыхьамэт. Бзылъфыгъэ Iуш тхакIоу, гъэсагъэу, искусствэм зыгу пэблагъэу Натхъо Долэтхъан ыгу къызэринагъэр, шIэныгъэ куухэр зэрэIэкIэлъыгъэр редакцием къызычIахьэкIэ ащ къыIотэжьыщтыгъэх. Пьесэхэм ямызакъоу, ащ аготэу литературнэ-критическэ статьяхэр ытхыщтыгъэх, еджапIэм драматическэ кружок щызэхищэгъагъ, пьесэу агъэуцухэрэм яавторыгъ ыкIи ярежиссерыгъ. А илъэсхэм ытхыгъэх зы акт хъурэ пьесэхэу «Чэщ гумэкIыгъу», «Фыжь», «Асиет игукъау», рассказэу «Къурамбый» зыфиIорэр.