Адыгэ Республикэм Iоф пстэуми ахэплъэрэ ихьыкумхэм 2020-рэ илъэсым Iофэу ашIагъэм зэфэхьысыжьхэр фэтшIынхэм ипIалъэ къэсыгъ.

ИкIыгъэ 2020-рэ илъэсыр Урысыем ихьыкумышIхэмкIи, Урысые къэра­лы­гъом­кIи, зэкIэ дунаимкIи общественнэ-политическэ хъугъэ-шIагъэхэмкIэ баигъэ. Урысыем къихъухьагъэу анахь шъхьа­Iэхэм ащыщэу къахэбгъэщын плъэкIыщтыр Урысые Федерацием и Конституциеу 1993-рэ илъэсым къыщыублагъэу зэрамыхъокIы­гъэм гъэтэрэзыжьынхэр фэшIыгъэнхэм фэгъэ­хьыгъэ урысые мэкъэтыныр ары. ИкIыгъэ илъэсым Хэгъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къызщыдахыгъэр илъэс 75-рэ зэрэхъугъэр хэдгъэунэфыкIыгъ, тиветеранхэу тикъэралыгъошхо къэзыгъэнэжьыгъэхэр, лIыхъужъ­хэу тишъхьафитыныгъэ къэзыухъумагъэхэр ыкIи Европэр шъхьафит зышIыжьыгъэхэр, нацистхэр зэхэзыгъэтэкъуагъэхэр ыкIи къэралыгъор зэтезыгъэуцожьыгъэхэр дгъэ­шIуагъэх. Шышъ­хьэ­Iум и 11-м дунаимкIэ апэу Урысыем вакцинэр аригъэтхыгъ, «Спутник V» цIэу зыфашIыгъэр. Тыгъэгъа­зэм УФ-м и Президент пшъэрылъ къы­шIыгъ коронавирусым пэуцужьырэ вакцинэр жъугъэу ахэлъхьэгъэным фэгъэхьыгъэу.

Пандемиеу зэпахырэ коронавирус узэу COVID-19-м епхыгъэм зызщиушъомбгъу­рэм илъэхъан Урысыем ихьыкум системэ къыгъэлъэгъуагъ зэхъокIыныгъакIэхэм ялъытыгъэу иIофшIэн псынкIэу зэблихъун амал зэриIэр. Владимир Путиным ащ игугъу къыщишIыгъ къихьэгъэ илъэсым имэзэе мазэ и 9-м УФ-м и Апшъэрэ Хьы­кум щыкIогъэ зэхэсыгъоу икIыгъэ илъэсым изэфэхьысыжьхэмрэ 2021-м рахъухьэ­хэрэмрэ афэгъэхьыгъэу зэхащэгъагъэм.

Президентым хигъэунэфыкIыгъ «…анахь лъэхъэнэ къинэу зэпахырэ узэу коронавирусым зызщиушъомбгъурэм Урысыем ихьыкумхэм Iофышхо зэрашIагъэр, цIыфхэм зыкъызэрафагъазэрэ пстэуми, зэкI пIоми хъунэу, зэрахэплъагъэхэр, зэхэфын пэпчъ зэIухыгъэу ыкIи амыушъэфэу… Хьыкумхэр пшъэрылъэу яIэм фэшъыпкъагъэх ыкIи, эпидемием епхыгъэ щынагъоу щыIэм емыплъыхэу, яшъыпкъэу Iоф ашIагъ цIыфхэм яфитыныгъэхэр, къэралыгъомрэ обществэмрэ яфедэ къаухъумэзэ. ЗэшIуахырэ Iоф зафэм идэгъугъэ къыкIичыгъэп, ар джыри нахьышIу ашIыныри афызэшIокIыгъ».

Мы мафэхэм УФ-м и Къэралыгъо Думэ ыштагъ УФ-м и УПК гъэтэрэзыжьынхэр фэшIыгъэнхэм фэгъэхьыгъэ проектэу тхьаусыхэжь (кассационнэ) тхылъхэр атынхэм уахътэу фыхэхыгъэм фэгъэхьыгъэу: аумысыгъэхэм илъэсныкъо яIэщт хьыкум хэукъоныгъэр агъэтэрэзыжьыным кIэдэунхэм пае.

КIэу къыхэхьагъэр зэпхыгъэр 2019-рэ илъэсым ибжыхьэ щегъэжьагъэу хьыкум зэхъокIыныгъэу ашIыгъэхэр арых. Ахэм ялъытыгъэу зэхъокIыныгъэ шъхьаIитIу щыIэ хъугъэ: экстерриториальнэ ыкIи тхьа­усыхэ тхылъ пстэури зыштэрэ кассациер.

Экстерриториальнэм къикIырэр джы Iоф пстэуми шъолъыр зэфэшъхьафхэм ащыIэ хьыкумхэр зэрахаплъэхэрэр ары. ТапэкIэ хъущтыгъэ а зы Iофым иуцу­гъуищ (инстанциехэм) зы хьыкумым щыхаплъэ­хэу. Ащ фэдэ джы щыIэжьыщтэп.

Ящэнэрэ, тхьаусыхэжь, уцугъом имэхьанэ нахь ины хъугъэ. ЫпэкIэ тхьаусыхэ тхылъхэм ахаплъэхэти, пхырагъэкIыщтыгъэхэр мэкIагъэх. Джы къатырэ пстэури аIахы. Зэфэхьысыжь зэхэсыгъом Лебедев Вячеслав Михаил ыкъом къыщиIуагъ: «Кассационнэ ыкIи апелляционнэ уцугъо­хэм къахиубытэу нэбгырэ мини 8,3-у аумысыгъэхэм алъэныкъокIэ унашъоу ашIыгъагъэхэр ащатырахыжьыгъэх, нэбгырэ мин 17-мэ алъэныкъокIэ зэраумысы­гъэхэр зэблахъугъэх пшъэдэкIыжьыр афагъэмакIи».

Ащ нэмыкIэу УФ-м и Апшъэрэ Хьыкум изэфэхьысыжь зэхэсыгъо къыщыхагъэщыгъ 2020-рэ илъэсым къыкIоцI присяжнэхэм яхьыкум ыпашъхьэ нэбгырэ 938-рэ къызэриуцуагъэр. Мыхэм языплIанэм анахьыбэр аухыижьыгъ. Ухыижьын Iофхэм япроценти къыхэхъуагъ. Ащ епхыгъэу уголовнэ Iофхэу присяжнэхэр зыхэлэжьэнхэ алъэкIыщтхэм япчъагъэ хэгъэхъогъэными рэгущыIэх.

ЗэкIэ урысые хьыкумхэм, анахьэу апшъэрэ хьыкум шъхьаIэм, амал пстэури аIэкIэлъын фае шIуагъэ къэзытырэ хьыкум ухъумэным ифитыныгъэу цIыфхэм яIэр агъэфедэнымкIэ. Ти Конституцие изы шэпхъэ шъхьаIэу ар щыт ыкIи, щэч хэмы­лъэу, пхъашэу гъэцэкIэгъэн фае. Джаущтэу, икIыгъэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ и 13-м УФ-м и Апшъэрэ Хьыкум и Пленум УФ-м и Къэралыгъо Думэ къыхилъхьагъ федеральнэ хэбзэгъэуцугъэу «Уголовнэ мышIапхъэм (проступкэм) къикIырэр хэгъэхьэгъэным пае УФ-м и Уголовнэ кодекс ыкIи УФ-м и Уголовнэ-процессуальнэ кодекс зэхъокIыныгъэхэр фэшIыгъэнхэр» зыфиIорэм ипроект. Хэбзэгъэуцугъэм ипроектыкIэ нэIуасэ фэзышIыгъэ­хэр УФ-м и Апшъэрэ Хьыкум и Тхьаматэу В. М. Лебедевыр ары. Ащ агу къыгъэ­кIыжьыгъ хэбзэукъоныгъэ мыхьылъэхэмкIэ аумысыгъэхэм ашIэ ыкIи зышIокIыхэ мыхъущт 80-м ехъу хэбзэгъэуцугъэм къызэригъэнафэрэр. Хьыкумым ыумысыгъэхэм IофшIэн агъотыныр пэрыохъу къафэхъу, финанс фэIо-фашIэхэмкIэ цыхьэ къафашIырэп, мыхэр зэфагъэмрэ гукIэгъуныгъэмрэ адиштэхэрэп. Федеральнэ хэбзэгъэуцугъэм ипроектыкIэ уголовнэ мышIапхъэр (проступкэр) зыщагъэфедэрэ лъэныкъор нахь еушъомбгъу, мы институтыр унэе мылъкум епхыгъэ бзэджэшIагъэхэм (УФ-м и УК ия 21-рэ шъхьэ) ялъэныкъуиблэу хьапс пшъэдэкIыжь зэра­тыралъхьэрэм, апэрэу зэрахьагъэхэмэ е егъэзыгъэ Iофым емыпхыгъэхэмэ, тыгъо­нымрэ зэкъодзэн Iофхэу квалифицирующэ нэшанэ зимыIэхэмрэ (УФ-м и УК ия 158-рэ статья иа 1-рэ Iахь ыкIи ия 159-рэ статья иа 1-рэ Iахь) къызэлъеубыты. Мы зэхъокIыныгъэхэм япхырыщын цIыфхэу апэрэу хэбзэукъоныгъэ зезыхьагъэхэм ясоциализацие ыкIи криминальнэ щыIакIэм хэщагъэ мыхъунхэм афэIорышIэщт. Уголовнэ мышIапхъэхэм ахагъэхьащт экономикэм епхыгъэ мыхьылъэ бзэджэшIагъэ­хэу хъункIэныр зыщамыгъэфедагъэхэу ыкIи бзэджэшIэ купхэм ахэмытхэу апэрэу зэрахьагъэхэри — ахэр джыри 29-рэ (УФ-м и УК ия 22-рэ шъхьэ), гущыIэм пае, къахеубытэх юридическэ лъапсэкIэ зэрэлажьэхэрэр хабзэм димыштэу агъэ­псыгъэмэ (зэрахъокIыгъэмэ), таможеннэ тынхэу организациехэм е физическэ лъапсэ зиIэу лажьэхэрэм къарагъэтыхэрэм защадзыягъэмэ, нэмыкIхэри. ЗэкIэмкIи уголовнэ мышIапхъэр (проступкэр) Урысые Федерацием и Уголовнэ кодекс хэт состави 112-мэ ателъытэгъэщт.

2020-рэ илъэсым игъэтхэпэ мазэ и 19-м къыщыублагъэу ижъоныгъуакIэ и 11-м нэс республикэм ихьыкумхэр, урысые хьыкумхэм афэдэу, зыкI «карантин» IофшIакIэм тетыгъэх – зэкIапхьэ мыхъущт Iофхэмрэ зэдэонхэу унашъохэмрэ упрощеннэ производствэхэмрэ яхьылIагъэхэу Урысые Федерацием и Апшъэрэ Хьыкумрэ Урысые Федерацием и ХьыкумышIхэм я Совет и Президиумрэ я Постановлениехэу 2020-рэ илъэсым игъэтхапэ и 18-м ыкIи имэлылъфэгъу и 8-м (N 808-рэ, N 821-рэ) къыдэкIыгъэхэу зэкIапхьэ мыхъущт Iофхэр къызщытыгъэ­хэм ахахьэхэрэр арых ныIэп зэхафыщтыгъэхэр. НэмыкI лъэныкъохэмкIэ хьыкум­хэм ежьхэм унашъо ашIыщтыгъэ Iофыр зэкIапхьэ хъущт–мыхъущтым фэгъэ­хьыгъэу.

ЗэкIахьэ мыхъущтхэм ахэхьагъэх Iофхэу пшъэдэкIыжьэу арагъэхьыщтым икъыхэ­хын, ихэгъэхъон, изэблэхъун е итехыжьын афэгъэхьыгъэхэр, зыныбжь имыкъугъэхэм е псауныгъэмкIэ лъэкI зимыIэхэм ящыIэныгъэ къэгъэнэжьыгъэным фэшI медицинэ фэIо-фашIэу яшIылIэгъэн фаемкIэ яшIоигъоныгъэхэр хабзэкIэ къэзыгъэлъагъо­хэрэм унашъор ашIыным къызщемызэгъы­хэрэр, джащ фэдэу Iофхэу административнэ хэбзэукъоныгъэхэу административнэ гъэтIысыныр, административнэ дэщыныр, Iофэу ашIэрэм икъызэтегъэуцон е охътэ гъэнэфагъэкIэ зэпыгъэугъэныр къыздыхэлъытагъэхэр, даом изэшIохын епхыгъэхэр, Iофхэу дисциплинарнэ гъэтIысыным ыкIи ащ изэшIохын агъэцакIэ зыхъукIэ дисциплинарнэ мыхъо-мышIэгъэ пхъашэ зыщызэрахьагъэхэр. Джащ фэдэу зэкIахьэ мыхъущтхэм ахэхьагъэх условнэу пIалъэр къэмысызэ шъхьафит ашIыжьынхэмкIэ лъэIухэр, пшъэдэкIыжьэу атыралъхьагъэм иIахьэу джыри зынэмысыгъэхэр нахь шъабэкIэ афызэблахъуным, пшъэ­дэкIыжьыр зэрэсымаджэхэм ыпкъ къикIэу атехыжьыгъэным афэгъэхьыгъэхэр ыкIи зэрарэу щыIэныгъэмрэ псауныгъэмрэ къафахьыгъэхэр зэтегъэуцожьыгъэнхэм яхьылIагъэхэр.

Мыщ дэжьым хьыкумым зэхифын ылъэкIыщтыгъ сыд фэдэрэ зэдэонри ащ хэлэжьэрэ пстэури къызэремыкIолIэшъущт­хэмкIэ ыкIи ежьхэр хэмытхэуи зэхафынэу лъэIухэр къатхыгъэхэми, къекIолIэнхэр хабзэкIэ шIокI имыIэу щымытмэ. Ащ нэмыкIэу цIыфхэм хьыкумхэм тхылъхэр къарамыхьылIэхэу, электрон амалхэр къызфагъэфедэхэзэ къалъагъэIэсынхэу араIощтыгъэ.

ЖъоныгъуакIэм и 12-м щегъэжьагъэу Адыгеим ихьыкумхэр, урысые хьыкумхэм афэдэу, ыпэрэ IофшIакIэм техьажьыгъэх санитарнэ-эпидемиологическэ шапхъэхэу Урысые Федерацием ишъолъыр щагъэфедэхэрэм адиштэу яIоф агъэпсызэ.

ИкIыгъэ илъэсым Адыгэ Республикэм и Апшъэрэ хьыкум и Тхьаматэ игукъэкIкIэ зэхагъэуцуагъ ыкIи гъэтхапэм и 18-м аухэсыгъ «Адыгэ Республикэм ихьыкум системэ иветеранхэм я Советэу Адыгэ Республикэм ихьыкумышIхэм я Совет дэжь щылажьэрэм и Положение».

Ветеранхэм я Совет АР-м ихьыкумышI­хэм я Совет дэжь ренэу щылэжьэрэ общественнэ къулыкъоу щыт, Адыгеим ихьыкум системэ иветеранхэм яIо зэхэлъэу яфитыныгъэхэр къэухъумэгъэнхэм ыкIи яшIоигъоныгъэхэр гъэцэкIэгъэнхэм, хьыкум сообществэм ищыIэныгъэ шIуагъэ къытэу къыхэгъэлэжьэгъэнхэм апае зэха­щагъ. Адыгеим ихьыкум систе­мэ иветеран­хэм я Совет и Тхьаматэу агъэнэфагъ ыкIи АР-м ихьыкумышIхэм я Совет хагъэ­хьагъ Трахъо Аслъан Исмахьилэ ыкъор — АР-м и Апшъэрэ хьыкум и Тхьаматэу лъытэныгъэ зыфашIырэ отставкэм щыIэр.

2020-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ и 25-26-м хьыкумышI зэхэтым итарихъкIэ апэрэу Адыгэ Республикэм ихьыкумышIхэм язэфэхьысыжь-хэдзын Конференцие видеозэпхыныгъэ шIыкIэм тетэу рекIокIыгъ зэпахырэ узэу коронавирусым зиушъомбгъуным ищынагъо зэрэщыIэм ыпкъ къикIэу. ХьыкумышIхэм я Конференцие иIофшIэн изэфэхьысыжьхэмкIэ илъэси 4 пIалъэкIэ хадзыгъэх хьыкумышI зэхэт къулыкъухэр къэзыгъэпсыщтхэр ыкIи лIыкIохэу хьыкумышIхэм яя Х-рэ Урысые зэфэс кIощтхэр, джащ фэдэу Урысые Федерацием ихьыкумышIхэм я Совет хэхьащт кандидатри агъэнэфагъ.

ХьыкумышI хъущтым икъыхэхын къызэрекIуалIэхэрэр нахьышIу шIыгъэным къыдыхэлъытагъэу 2020-рэ илъэсым итыгъэгъэзэ мазэ хьыкумышIхэм я Совет унашъо ыштагъ кандидатхэм япсихическэ зытет уплъэкIугъэным фэгъэхьыгъэу. ХьыкумышIхэм я Совет зэрилъытэрэмкIэ, мы уплъэкIуным ишIуагъэ къэкIощт сэнэхьатым фытегъэпсыхьэгъэ IофышIэхэу зишэн нахь гъэтIылъыгъэхэр къыхэхыгъэн­хэмкIэ, хьыкум хабзэм, хьыкум зафэм цIыфхэм цыхьэу фашIырэм зыкъегъэIэтыгъэнымкIэ.

Хьыкум системэр бэмэ къызфагъэ­федэн амал яIэ хъугъэ ыкIи иIофшIэн нахь зэIухыгъ аужырэ шапхъэхэм атет къэбарлъыгъэIэс амалхэм зэрахахъо­рэм ишIуагъэкIэ. ИнтернетымкIэ хьыкумым зыкъыфэзыгъазэхэрэм япчъагъэ илъэс къэс хэхъо. ИкIыгъэ илъэсым республикэм и Апшъэрэ хьыкум исайт закъо нэбгырэ мин 56-рэ фэдиз (55 982-рэ) къихьагъ, мы пчъагъэр 2019-м зыгъэфедагъэхэм анахьи 547-кIэ (процент 1,0-рэ) нахьыб (2019-рэ илъэсым – 55 435-рэ). «Электронное правосудие» зыфиIорэри цIыфхэм ренэу агъэфедэ. Ащ щагъэунэфыгъ гъогогъу 1025-рэ цIыфхэм къэлэ, район хьыкумхэм ыкIи республикэм изэгъэшIужь хьыкум участкэхэм зафагъэзагъэу (2019-рэ илъэ­сым – 442-рэ). Iофыгъо пэпчъкIэ игъом джэуап икъухэр аратыжьыгъэх.

Процессым хэлажьэхэрэм хьыкумым тхылъхэр электрон шъуашэм илъхэу ратын ыкIи шыхьатхэу ахэр щагъэфедэжьынхэ фитыныгъэ яIэ зыхъугъэм къыщыубла­гъэу (2017-рэ илъэсым ищылэ мазэ и 1-м щегъэжьагъэу) илъэс къэс ахэм япчъагъи хэхъо. Джащ фэдэу икIыгъэ илъэсым Адыгеим ихьыкумхэм мы шIыкIэмкIэ тхылъ 7078-рэ къаIэкIэхьагъ, мы пчъагъэр процент 56,8-кIэ е фэди 2,3-кIэ нахьыб гъэ­рекIопагъэ мыщ фэдэ иуахътэ егъэ­пша­гъэмэ (2019-рэ илъэсым – 3054-рэ). Аущтэу зыфыхэхъуагъэр зэкIэми апэу республикэм ихьыкумхэм зыкI «карантин» шъуашэм итхэу Iоф зэрашIагъэр ары. Мы электроннэ тхылъхэм ащыщэу процент 39,7-мрэ (2810-р) процент 31,0-мрэ (2194-р) Мыекъопэ къэлэ ыкIи Тэхъутэмы­къое район хьыкумхэм аIэкIагъэхьагъэх.

ЫпэкIэ къэзгъэлъэгъогъэ пчъагъэхэм сакъыпкъырыкIызэ къыкIэсIотыкIыжьы сшIоигъу УФ-м и Апшъэрэ Хьыкум и Тхьаматэу В.М. Лебедевым игущыIэхэр: «Хьыкум зафэм ихэбзэгъэуцу лъапсэ нахьышIу шIыгъэнымкIэ, хьыкум IофшIэн зыкIыр гъэпсыгъэнымкIэ ыкIи лъэхъанэм диштэрэ шIыкIэхэр хьыкумхэм агъэфедэнхэмкIэ Урысые Федерацием щыпхыращыхэрэ Iофыгъохэр хьыкум ухъумэным шIуагъэу къытырэм тикъэралыгъо щыхэгъэхъогъэным фэIорышIэщтых».

2020-рэ илъэсым республикэм ифедеральнэ ыкIи зэгъэшIужь хьыкумышIхэм мини 116-м ехъурэ (116 424-рэ) уголовнэ, гражданскэ, административнэ Iофхэр ыкIи административнэ хэбзэукъоныгъэхэм афэгъэхьыгъэ­хэр зэхафыгъэх. Мы пчъагъэр 2019-м елъытыгъэмэ, проценти 9,7-кIэ нахьыб – Iофи 106 087-рэ зэрэхъущтыгъэр, зигугъу къэтшIыгъэ IофшIакIэу тызтехьэгъа­гъэр къыдыхэлъытагъэу. Пчъагъэм щыщэу зэгъэшIужь хьыкумышIхэр зыхэплъагъэхэр Iоф 99 015-рэ (процент 85,0-рэ), 2019-рэ илъэсым – 90 801-рэ е процент 85,6-рэ. Хьыкумым нэмысыхэзэ республикэм исудхэр 2020-рэ илъэсым зыхэплъэгъэхэ Iофхэмрэ Iофыгъохэмрэ зэкIэмкIи мини 121-рэ фэдиз (120 667-рэ) мэхъу, ар проценти 7,2-кIэ нахьыб 2019-м зыхэплъа­гъэхэм нахьи (112 538-рэ).

Мы пчъагъэхэм зэкIэми анахьышIоу къагъэлъагъо хьыкумхэм обществэм цыхьэу афишIырэр ыкIи цIыфхэм яфитыныгъэхэмрэ хабзэм къаритырэ федэхэмрэ хьыкумхэм къызэраухъумэхэрэм ишIуагъэ.

Мыщ дэжьым Iофхэм язытет шъыпкъэ ахэм къатырэп, сыда пIомэ экономическэ къиныгъохэу ыкIи ахэм къыздахьыгъэхэу урысые экономикэми къылъыIэсыгъэхэр тэ тиIофшIэнкIи зэхэтшIагъэх.

2015-рэ илъэсым къыщыублагъэу гражданскэ Iофхэмрэ административнэ хэбзэ­укъоныгъэхэмрэ япчъагъэу къэлэ, район, зэгъэшIужь хьыкумхэр зыхэплъагъэхэм япчъагъэ лъэшэу хэхъуагъ. 2015-рэ илъэ­сым ахэр мин 66-рэ фэдиз хъущтыгъэхэмэ, 2020-м мини 114,5-м шIокIыгъэх.

Мы пчъагъэхэм сыда къаIуатэрэр? Статистикэм къытыхэрэр нэмыкI гумэкIыгъохэми афэгъэхьыгъэха, гущыIэм пае, тихэбзэгъэуцун икъиныгъохэм? Щэч хэмылъэу, ары. КъэIуакIэхэр IупкIыхэп, зыр адрэм къыреутыжьы, шапхъэхэу хэбзэ акт зэфэшъхьафхэм къащытыгъэхэр зэфэшъхьафэу къыбгурыIонхэ плъэкIыщт ыкIи хьыкумым зэхифырэ зэдэонхэм ябагъэ ащ хегъахъо.

Пчъагъэм зэрэхахъорэм нэмыкI лъэныкъуи иI – хьыкумышIхэм Iофэу атегъэ­уагъэр нахьыбэ мэхъу. Зы хьыкумышIым телъытагъэу «Iоф пчъагъэу зэшIуахырэр шIэныгъэкIэ къэушыхьатыгъэу» зыфиIорэм къикIырэр бэмэ ашIэу сшIошIы. Мы къэIуа­кIэм къыделъытэ нэмыкI уахътэм Iофыр бащэу къыгъэлъэгъон зэрилъэкIыщтыр.

Мазэ къэс район хьыкумым изы хьыкумышI Iофэу зыхэплъагъэхэм ыкIи апел­ляционнэ Iофыгъохэу къыщаIэтыгъэ­хэмкIэ зэшIуихырэр производствэ 36,4-рэ мэхъу, ахэм ащыщэу: уголовнэ IофхэмкIэ 2,5-рэ; гражданскэ ыкIи административнэ IофхэмкIэ – 23,4-рэ; административнэ хэбзэукъо­ныгъэ IофхэмкIэ – 10,5-рэ.

ЗэгъэшIужь хьыкумышIым Iоф 340-м нахьыбэ мазэм къытефагъ (344,2-рэ), ахэм ащыщэу: уголовнэ IофхэмкIэ – 1,5-рэ; гражданскэ ыкIи административнэ IофхэмкIэ – 290,2-рэ; административнэ хэбзэукъоныгъэ IофхэмкIэ – 52,5-рэ.

Къыхэгъэщыгъэн фае джащ фэдэ къин зэрэхэтхэзи хьыкумхэр фырекъух зипчъа­гъэ хэхъорэ Iофхэм язэхэфын зэшIуа­хынэу. Мыр зы лъэгапIэу бэрэ нэплъэгъум къимыфэхэрэм ащыщ, ау уасэу иIэр хэшIыкI фызиIэхэм дэгъоу къагурэIо.

Iофхэр зэхафыхэ зэхъум хьыкумхэм шIокI имыIэу яIэубытыпIагъэр Урысые Федерацием и Конституцие ишапхъэхэр, дунэе правэм, материальнэ ыкIи процессуальнэ хэбзэгъэуцугъэм къадыхэлъытагъэхэр арых.

Уголовнэ, гражданскэ ыкIи административнэ Iоф шъхьафхэм, административнэ хэбзэукъоныгъэхэм афэгъэхьыгъэу хьыкум практикэм къыхафэхэрэр зэфэтхьысыжьхэу, тахэплъэжьэу хъугъэ. Ахэм якIэуххэмкIэ зэхэсыгъохэр редгъэкIокIыщтыгъэх, унашъоу тшIыхэрэр тхыгъэхэу къэлэ, район, зэгъэшIужь хьыкумхэм афэдгъэхьыщтыгъэх хэукъоныгъэхэр дагъэзыжьынхэ зэрэфаехэр къащыIуагъэхэу.

Республикэм и Апшъэрэ хьыкум изональнэ хьыкумышIхэм яIофшIэни пандемием зэхъокIыныгъэхэр къыхилъхьагъэх. Къэлэ ыкIи район хьыкумхэм ахэр ренэу якIолIэнхэ алэкIынэу щытыгъэп. Мыщ дэжьым Iофыгъо пстэуми ахэплъэрэ хьыкумхэмрэ зэгъэшIужь хьыкумышIхэмрэ яIофшIэн нахь дэгъоу зэхэщэгъэным фэшI икIыгъэ илъэсым къыкIоцI республикэм и Апшъэрэ хьыкум Iофыгъохэр ригъэ­кIокIыгъэх, пэIудзыгъэ шIыкIэри ыгъэфедэзэ, уголовнэ, гражданскэ, административнэ Iофхэм, административнэ хэбзэукъоныгъэхэмкIэ Iофыгъохэм афэгъэхьыгъэу практикэу щыIэхэм нэIуасэ афэшIыгъэнхэмкIэ, федеральнэ ыкIи зэгъэшIужь хьы­кумышIхэм IэпыIэгъу афэхъущтыгъэ. Iоф зэфэшъхьафхэр зэхафыхэ зыхъукIэ уахътэу афыхэхыгъэр хьыкум пстэуми зэрагъэцакIэрэми ренэу лъыплъагъэх.

Мы лъэныкъомкIэ зэшIотхырэмкIи къэ­гъэлъэгъон дэгъухэр тиIэх, сыда зыпIокIэ хьыкумхэм зэхафыгъэ Iофхэу процессуальнэ уахътэу апылъыр зыщау­къуагъэхэм япчъагъэ нахь макIэ мэхъу зэпыт. Гущы­Iэм пае, зэфэтхьысыжьырэ илъэсым уго­ловнэ, гражданскэ ыкIи административнэ Iофэу зэхафыгъэхэмкIэ уахътэу афыхэхыгъэр аукъуагъэу къыхэкIыгъэп, 2019-рэ илъэсыми джащ фэдагъ.

2020-рэ илъэсым республикэм ихьыкумхэм цIыф къызэрыкIо ыкIи юридическэ лъапсэкIэ Iоф зышIэрэ 94 108-мэ закъы­фагъэзагъ яфитыныгъэхэр зэтегъэуцожьыгъэнхэм фэгъэхьыгъэ лъэIухэр яIэхэу (процент 12,7-кIэ нахьыб 2019-рэ илъэсым елъытыгъэмэ — 83 463-рэ). Пчъагъэр зэкIэмкIи нахьыбэ къэзышIыгъэр гражданскэ Iофхэу чIыфэмкIэ ыкIи кредитымкIэ зэзэгъыныгъэхэм къадалъы­тэрэ мылъкур къаIыхыжьыгъэным фэгъэ­хьыгъэхэм (Iоф 9 991-кIэ е процент 44,3-кIэ), гражданскэ Iофхэу псэупIэм ыкIи псэупIэ-коммунальнэ фэIо-фашIэхэм, фабэм ыкIи электроэнергием апкIэ къягъэтыжьыгъэным яхьылIагъэхэм зэрахэхъуагъэр ары (Iоф 2 733-кIэ е процент 17,6-кIэ). Гражданскэ Iоф 1 802-р (процент 1,9-р) сабыйхэм яфедэхэм япхыгъэ даох, мыхэм ащыщэу 1 598-кIэ (процент 88,6-кIэ) зыкIэдэухэрэр афагъэцэкIагъ. Социальнэ зэдэонхэмкIэ Iоф 62-мэ ахэплъагъэх (процент 0,1-рэ), афагъэцэкIагъэр — 17 (процент 27,4-рэ). МыщкIэ шыхьат хьыкумышIхэм социальнэу мыухъумагъэхэм хабзэмкIэ яшIоигъоныгъэхэр къыдэлъытэгъэнхэ зэрэфаер къызэрагурыIорэр.

ИкIыгъэ илъэсым республикэм ихьыкумхэр административнэ хэбзэукъоныгъэ­хэм афэгъэхьыгъэ Iоф 20 436-мэ ахэплъа­гъэх. Мыхэр тIэкIу нахь макIэ хъугъэх, процент 0,4-кIэ. Ар зэпхыгъэр гъэIорышIэным изэхэщэн пэшIуекIорэ административнэ хэбзэукъоныгъэхэм къызэращыкIагъэр, Iофхэу нэмыкI къэралыгъо къикIы­хэрэм (гражданствэ зимыIэхэм) УФ-м къызэрихьащтхэ шапхъэхэр е зэрэщыпсэущтхэр зэраукъохэрэм япчъагъэ нахь макIэ зэрэхъугъэр арых.

ЗэгъэшIужь хьыкумышIхэм зэхафыгъэ Iоф 15 113-мэ ащыщэу администрративнэ хэбзэукъоныгъэхэм афэгъэхьыгъэхэр анахьэу зэхьылIагъэхэр: административнэ тазырыр зэрамытыгъэр – 4 126-рэ (процент 27,3-рэ); гъогурыкIоным ишапхъэхэр аукъохэзэ апэкIэ къикIырэ транспортым фыхэхыгъэ гъогум зэрэтехьагъэхэр – 1 478-рэ (проценти 9,7-рэ); мыхъо-мышIэгъэ мыинхэр – 1 350-рэ (проценти 8,9-рэ); водителыр зэрешъуагъэр къэзыушыхьатыщт медицинэ уплъэкIуным зызэрэща­дзыягъэр – 1 172-рэ (проценти 7,7-рэ). ПшъэдэкIыжь зэрагъэхьыгъэхэр нэбгырэ 14 391-рэ (2019-рэ илъэсым – нэбгырэ 16 107-рэ).

Административнэ тазырэу республикэмкIэ зэкIэмкIи атыралъхьагъэр сомэ миллиони 117,5-м къехъу.

Апелляционнэ инстанцием къыщаушыхьатыжьыгъэ гражданскэ ыкIи административнэ Iофхэу федеральнэ хьыкумышIхэр 2020-рэ илъэсым зыхэплъагъэхэр – процент 82,6-рэ. Мы пчъагъэм къегъэ­лъагъо Iофхэр дэгъоу зэрэзэхафыгъэхэр.

2020-рэ илъэсым имэзэ 12 Адыгэ Республикэм ихьыкумхэр нэбгырэ 1922-мэ афэгъэхьыгъэ уголовнэ Iоф 1 830-мэ ахэплъагъэх.

Мыекъопэ къэлэ ыкIи Адыгеим ирайон хьыкумхэм яхьыкумышIхэр нэбгырэ 1479-мэ (процент 77,0-рэ) афэгъэхьыгъэ уголовнэ Iоф 1 390-мэ ахэплъа­гъэх (процент 76,0-рэ).

Федеральнэ хьыкумышIхэм яунашъохэр къызкIэлъыкIогъэ уголовнэ Iофэу 1 099-мэ (процент 79,1-рэ) нэбгырэ 1 162-мэ (процент 78,6-рэ) афэгъэхьыгъэу ахэплъа­гъэх. Хьыкум унэшъо хэушъхьафыкIыгъэм иштэн зыщагъэфедэгъэ уголовнэ Iоф 842-мэ (процент 76,6-рэ) нэбгырэ 878-мэ (процент 75,6-рэ) афэгъэхьыгъэу зэхафыгъ.

Уголовнэ Iофи 198-рэ (процент 14,2-рэ) нэбгырэ 220-мэ алъэныкъокIэ (процент 14,9-рэ) зэпагъэугъ. Мыхэм ащыщэу зы нэбгырэм фэгъэхьыгъэ зы Iофыр зэраухыижьыгъэм фэгъэхьыгъагъ.

Нэбгырэ 1 160-р аумысыгъ, ар уголовнэ Iофхэу зэкIэмкIи къызфызэIуахыгъэхэу аухыгъэхэм япроцент 78,4-рэ мэхъу. Хыеу алъытагъэр нэбгыри 2 (процент 0,1-рэ).

Хьапсым дэсынхэу зытыралъхьагъэр нэбгырэ 438-рэ е процент 37,8-рэ, условнэу хьапс зытыралъхьагъэхэм япчъагъэ – 193-рэ е процент 16,6-рэ, шIокI имыIэу IофшIэнхэр зыфагъэнэфагъэхэр – нэбгырэ 267-рэ е процент 23,0-рэ, тазырыр нэбгыри 111-рэ е проценти 9,6-рэ, гъэтэрэзыжьын IофшIэнхэр – нэбгырэ 95-мэ е проценти 8,2-мэ, шъхьафитыныгъэр зыфагъэмэкIагъэхэр – нэбгырэ 37-рэ е проценти 3,2-рэ, егъэзыгъэкIэ Iоф зэрагъэшIэщтхэр нэбгыри 10 е процент 0,9-рэ. Нэбгыри 9-у аумысыгъэхэм (процент 0,8-р) атырахыжьыгъ.

2020-рэ илъэсым иуахътэу зэфэтхьысыжьырэм къыкIоцI тхьаусыхэ тхылъ, представление ыкIи лъэIу 4 226-мэ ахэп­лъагъэх.

Мыхэм ащыщэу: охътэ гъэнэфагъэкIэ гъэтIысыгъэным фэгъэхьыгъэу лъэIу 226-мэ ахэплъагъэх, 209-мкIэ афагъэцэкIагъ, зэрагъэтIысыгъэ уахътэм хэгъэхъогъэным фэгъэхьыгъэу 456-мэ ахэплъагъэх, афагъэцэкIагъэр 448-рэ.

Хьыкумым иунэшъо 310-у нэбгырэ 327-мэ афэгъэхьыгъэхэмкIэ апелляциехэр къатыгъэх. Ахэм ащыщэу унэшъуи 9-у нэбгыри 9-мэ афэгъэхьыгъэхэр атыра­хыжьыгъэх, унэшъо 39-у нэбгырэ 40-мэ афэгъэхьыгъэу аштэгъагъэхэр зэрахъо­кIыгъэх.

Республикэм изэгъэшIужь хьыкумышIхэр 2020-рэ илъэсым уголовнэ Iоф 440-мэ (процент 24,0-рэ) ахэплъагъэх нэбгырэ 443-мэ афэгъэхьыгъэхэу (процент 23,0-рэ), мыхэмкIэ унашъохэр зыщашIыгъэхэ уголовнэ Iоф 233-рэ (процент 53,0-рэ) зэхафыгъ нэбгырэ 235-мэ (процент 53,0-рэ) яхьылIагъэхэу.

Хьыкум унашъом иштэнкIэ хэушъхьафыкIыгъэ шIыкIэр гъэфеда­гъэу уголовнэ Iофи 132-у е процент 56,7-у нэбгыри 135-мэ е процент 57,4-мэ яхьылIагъэхэм ахэплъагъэх .

Уголовнэ Iофи 177-у (процент 14,2-рэ) нэбгыри 178-мэ афэгъэхьыгъэхэр (процент 40,2-рэ) зэпагъэугъэх. Ахэм ащыщэу нэбгыри 2-мэ афэгъэхьыгъэ Iофи 2-р зэраухыижьынхэ ушъхьагъу къызэрэхъугъэм ыпкъ къикIэу.

Аумысыгъэр нэбгырэ 235-рэ, ар зэгъэ­шIужь хьыкумышIхэм зэкIэмкIи зыфызэхафыгъэ уголовнэ Iофхэм япроцент 53,0-рэ мэхъу.

Атыралъхьагъэр: хьапсым дэсынхэу нэбгырэ 59-мэ е процент 25,1-мэ, условнэу хьапс зытыралъхьагъэхэр – нэбгыри 5 е проценти 2,1-рэ, тазырыр – нэбгырэ 57-мэ е процент 24,3-мэ, зыгъэтэрэзыжьын IофшIэнхэр – нэбгырэ 23-мэ е проценти 9,8-мэ, шIокI зимыIэ IофшIэнхэр – нэбгырэ 73-мэ е процент 31,1-мэ, зишъхьафитыныгъэ зыфагъэмэкIагъэхэр – нэбгырэ 17 е проценти 7,2-рэ. Зы нэбгырэм (процент 0,4-м) зи тыралъхьагъэп.

Лъэхъаным диштэрэ хьыкумым непэ мэхьанэшхо зиIэ пшъэрылъ зыфегъэуцужьы – ыумысынхэр арэп, цIыфхэм яфитыныгъэхэу укъуагъэ хъугъэхэр зэтыригъэуцожьынхэр, хабзэм къаритырэ федэу яIэхэр къыухъумэнхэр арых нахь. Адыгеим и Апшъэрэ, къэлэ, район хьыкумхэмрэ зэгъэшIужь хьыкумышIхэмрэ яIофшIэни джары зытегъэ­псыхьагъэр.

Къыхэгъэщыгъэн фае 2020-рэ илъэсэу икIыгъэм республикэм къыщагъэхьазырыгъ хэутыгъэ къэбар 1264-у (2019-рэ илъэсым – 1388-рэ) Адыгеим ихьыкумхэм яIофшIэн ыкIи анахь мэхьанэшхо зиIэ Iофэу зэхафыгъэхэм афэгъэхьыгъэу. Мыхэм ащыщэу хьыкумхэм ыкIи Адыгэ Республикэм и Хьыкум департамент и ГъэIорышIапIэ яинтернет нэкIубгъохэм къэбар 850-рэ (процент 68-рэ) къарагъэ­хьагъ. Мы пчъагъэм щыщэу хэутыгъэ къэбарлъыгъэIэс амалхэм 342-рэ (процент 27-рэ) къарыхьагъ, къэзыгъэлъэгъорэ ыкIи къэзыIотэрэ къэбарлъыгъэIэс амалхэм – 25-рэ (проценти 2), электроннэхэм – 47-рэ (проценти 4) къатыгъ.

Адыгэ Республикэм и Апшъэрэ хьыкум Iоф дишIагъ федеральнэ каналэу НТВ-м къэтынэу «Следствие вели...» зыфиIоу Леонид Каневскэм зэрищэрэм изы къыдэкIыгъо игъэхьазырын хэлажьэзэ.

КI эухым, 2020-рэ илъэсым рес­пуб­ликэм ихьыкумышIхэм Iофэу ашIагъэм осэшIу къыфэсшIызэ, хэзгъэунэфыкIынэу сыфай Адыгеим ифедеральнэ ыкIи изэгъэшIужь хьыкумышIхэм хьыкум зафэм игъэпсынкIэ илъэс къэс яIофшIэн нахьышIу зэрашIырэр, яшIэныгъэхэм зэрахагъэхъорэ зэпытыр, цIыфхэм яфитыныгъэхэу хэбзэгъэуцугъэм къыдилъытэхэрэр къэухъумэгъэнхэм пае хьыкумхэм Iофэу ашIэрэр, ар чIэукъощагъэу зэрэщымытыр зэлъягъэ­шIэгъэным зэрэдэлажьэхэрэр!

Адыгэ Республикэм и Апшъэрэ хьыкум и Тхьаматэу Шумэн Байзэт Азмэт ыкъор.