Тэу Аслъанрэ Цышэ Казбекрэ лъэпкъым щыщ цIыфхэм ябгъэшIэ­жьы­­нэу щымытхэу, пстэуми зэлъашIэх. Лъэпкъ тарихъым изэгъэшIэн, шэн-хабзэхэм якъэгъэгъунэн фэщагъэх. Шъхьаджи зыпылъ лъэныкъом гъэхъэгъэшIухэр щыряIэх, ныбжьыкIэу къэхъурэмэ лъэпкъ тарихъыр, культурэр, зэхэтыкIэр ашIэным яшъыпкъэу пылъых, Iофыгъо зэфэ­шъхьафхэр къаIэтых, джэуапхэм зэгъусэу алъэхъух.

Адыгеим ичIыопс, исп унэхэр, адыгэ къуаер цIэрыIо зэ­рэхъугъэхэр Аслъанрэ Казбекрэ афэдэу лъэпкъым фэлэжьэрэ цIыфхэм яшIушIагъ. Ау джыри тымышIэрэ е тIэкIэкIырэ лъэны­къуабэ щыI. Джащ фэдэу адыгэ чылацIэхэр къызтекIыгъэхэм афэгъэхьыгъэ Iофыгъоу Цышэ Казбек къыIэтыгъэм шыхьат сыфэхъугъ. ЕплъыкIэ зэфэшъхьафхэр къизыIотыкIырэ шIэ­ныгъэлэжьхэр щыIэх. Лъэпкъ тарихъым фэщагъэхэми къа­зэрэшIошIырэм тетэу яеплъыкIэхэр къаIох. Тэу Аслъан а лъэныкъомкIэ упчIэм иджэуапэу къыритын ылъэкIыщтыр тшIо­гъэшIэгъонэу зыфэдгъэзагъ. Археологием ищыIэныгъэ рипхыгъэу, Адыгэ чIыгур зэ­фэ­дэу къызэпикIухьагъэу, Iошъхьэ пчъагъэхэм экспедициехэм ахэ­тэу ащылэжьагъэу, тарихъ шыхьатхэм ащыгъуазэу щыт цIыфым иеплъыкIэ сыдигъокIи гъэшIэгъоны.

Тэу З.: Аслъан, Казбек къыгъэуцугъэ упчIэм елъытыгъэу, адыгэ чы­лэхэм якъэхъукIэ сыд фэда? Лъэпкъым итарихъ а лъэныкъомкIэ сыд къыгъэнафэу хэтыр?

Тэу А: Дунаим ианахь чIы­нэлъэ тегъэпсыхьагъэу Темыр Кавказым икъохьапIэ бэшIагъэ адыгэхэр лъэпкъы зихъухьа­гъэхэр. Мыщ ущыщыIэщтэу, ущыпсэущтымэ, игубгъохэр гъэ­бэжъулъэх, имэкъупIэ уц зэха­кIэхэм Iэхъогъухэр ащэбагъох, ипсыхъо чъэрхэр къаргъох, нэ­хъоих, имэзхэм хьакIэ-къокIэ зэмлIэужыгъохэр ахэсых, псэолъэпхъэ чъыгхэр ахизых. Ахэр къыдалъытэхи, тятэжъ пIа­шъэмэ илъэс мин пчъагъэ хъугъэ хъызмэткIэ мэкъумэщышIэ щыIакIэр зыхахыгъэр. ЧIыгулэжьхэм, былымахъохэм псэупIэ инхэу къалэхэр ящыкIэгъагъэп. ЯпсэупIэхэр на­хьыбэрэм чылэгъо цIыкIугъэх. «Нартхэм» яя VII-рэ том нартхэр къызтекIыгъэхэм икъэбарэу шапсыгъабзэкIэ тхыгъэу зиномерэу 628-рэм мырэущтэу къыщеIо: «Нартхэр анахьэу зыдэщысыщтыгъэхэр псыхъо Iушъохэр ары. … а зэманым «чылэ», «къуаджэ» аIоу зэтырафыщтыгъэп, «УнишъэкIэ» еджэщтыгъэх. ГущыIэм пае: «Унишъэ хъурэми, унэ мин хъурэми, е унипшI нахь мыхъу­рэми «Унишъэ» аIоти еджэ­щтыгъэх».

Тэу З.: Адэ чылацIэхэр чIыпIэм епхыгъэу хъущтыгъа? Хьауми нэ­мыкI шIыкIэхэр псэупIэцIэ усыным къыхафэщтыгъэха?

Тэу А: Псыхъо Iушъохэр, къо кIэйхэр псэупIэ зэрашIыщтыгъэхэм елъытыгъэу якъуа­джэмэ цIэхэр аусыхэ зэхъум, къом, кIэим, пщымэ алъэ- къуацIэхэм гущыIэу «къуаер» апагъэщагъ: Нэшъукъуай, Еджэркъуай, Пэнэжьыкъуай, Тэхъутэмыкъуай, Къэзэныкъуай, Хьатикъуай, ПчыхьэлIыкъуай, Лахъщыкъуай, нэмыкIхэр. ГущыIэу «къуаем» къикIырэр щэм ха­шIыкIырэ къуаеу рахырэм зыпарэкIи епхыгъэп, чылэхэр кIэихэм зэрадэсыщтыгъэхэр, псыхъо Iушъохэр къохэм зэря­псэупIэщтыгъэхэр ары нахь.

НэмыкI мэхьанэу яIэр — пщым е бай горэм чылэр зэриягъэр: Адэмый, Аскъэлай, Джамбэчый, Очэпщый, ХьакIэмзый, нэмыкIхэр. Къуаджэхэр ижъыкIэ иныгъэхэп — нахьыбэрэм зэунэкъощхэр, зэбла­гъэхэр, е лъэкъоцIэ зытIущ хъу­рэ унагъохэр щызэхэсыщтыгъэх. ПсэупIэхэр зэрэцIыкIу­гъэхэм ишыхьатых «хьабл» зы­­пыгъэщагъэхэр: Бжъэдыгъу­хьабл, Джэджэхьабл, Кощхьабл, Тэуйхьабл.

Мыщ дэжьым къэIогъэн фае мэкъумэщышIэм илъэсыбэрэ ылэжьырэ чIыгур кIочIаджэ зэрэхъурэр, лэжьыгъэр щыбэгъожьырэп. ИжъыкIэ чIыгъэшIу­хэр хатэкъонэу ашIэщтыгъэп — зыщыпсэухэрэм пэмычыжьэу чIыгукIэхэр щаубытыщтыгъэх, кощыщтыгъэх. ЗэдеIэжьхэзэ чIыпIакIэм чыиф унэхэр рашIыхьэщтыгъэх. Унэжъымэ къахахыжьыгъэ пкъэухэр, бгыкъухэр, пхъэцухэр, кIэсэнхэр, пчъэхэр ахьыхэти ахалъхьэ­щтыгъэх.

Тэу З.: Лъэпкъым ищы­IэкIэ-псэукIэ шэпхъэ гъэ­нэфагъэхэр хэлъыгъэх, ахэр къэзыушыхьатырэ щысэхэр сыд фэдэха?

Тэу А: ЕгъашIэм хьалэлэу къятэрэ дунаир адыгэмэ агъэлъапIэ ыкIи сыдыми псэ пытэу алъытэ. ЧIыопсым яягъэ рагъэ­кIыщтыгъэп. Хэтырэ адыгэу дунаим къытехъуагъэм ипшъэ­рылъ шъхьэIагъэр — къызхэ­хъухьэгъэ дунаир нахьышIоу, нахь тегъэпсыхьагъэу илIэужхэм къызэрафыщинэжьыщтыр ары. НэмыкI лъэпкъхэм афэдэу, ежьхэр зычIэсыщт унэхэр мыжъомэ е чырбыщымэ аха­шIы­кIыщтыгъэхэп. ЧIым хэкIокIэ­жьыщт чыиф унэхэмрэ бгъа­­гъэхэмрэ ашIыщтыгъэхэр. ­Пхъэм, ятIэм, бгъэным ахэшIыкIыгъэхэр анахьыбэрэ щытымэ, цIыфым игъашIэ фэдиз ныIэп ыкъудыищтыр. ГущыIэм пае, ижъыкIэ исп унэхэр бэ хъухэу лIагъэхэм афагъэуцущтыгъэх. Мыжъо унэхэр цIыф бзаджэмэ амыкъутэмэ, егъашIэм щытыщтых. ЕтIани ахэмэ янахьыбэхэм Iуашъхьэхэр атырашIыхьэщтыгъэх.

Тичылэхэм тарихъ гъэшIэ­гъон­хэр апылъых, ау тызыщыгъуазэр макIэ. Шъхьадж къызщы­хъугъэм ихъишъэ нахь ышIэщт, арышъ, икъуаджэ фэгъэхьыгъэ къэбарэу хэти ышIэрэм къытегущыIэмэ, бэмэ зэрашIогъэшIэгъоныщтыр гъэнэфагъэ. Тикъуа­джэмэ яхъишъэхэр зэ­фэтэ­жъу­гъэIуатэх.

Тэу З.: Ащыгъум ­уичы­лэ гупсэу Тэуйхьаблэ къыщебгъэжьэн, Ас­лъан.

Тэу А: Ары, мыщ мэхьанэ естэу игугъу зыкIэсшIырэр тиныбжьыкIэхэм адыгэ шъолъырым ит къуаджэхэм ацIэхэр, чылэ гупчэхэм афэмыдэу, чылэ цIыкIухэр зымышIэхэрэр ахэтых. ГущыIэм пае, Тэуйхьаблэ (Тауйхабль) — Теуцожь районым ит чылэ цIыкIу. ЫцIэ къыз­текIыгъэр Тэупщыр ары. Тэу лъэкъуацIэм, адрэ чылагъомэ афэдэу, «хьаблэр» пагъэщагъ — Тэуйхьабл. Апэ раIощтыгъэр Тэуй — «Тэупщым ий, икъуадж» зыфиIу.

Тэупщыр къыздикIыгъэм къэ­бар пылъ.

Хьашхъуанэкъо Хьамедэ гъэ­зетэу «Адыгэ макъэм» 1996-рэ илъэсым къыригъэхьэгъагъэм къызэрэщитхыгъэмкIэ, Тэупщым икъэбар ПчыхьэлIыкъуае щыщыгъэ Джамырзэ (Къэрэукъо) Хьаджисмелэ къыIотэжьэу зэхихыгъагъ. Хьамедэ Джэджэ­хьэблэ гурыт еджапIэм илъэ­сыбэрэ Iоф щишIагъ, изавучыгъ, заоми, егъэджэн IофшIэными яветераныгъ. Адыгэмэ ятарихъ лъэшэу ыгъэгумэкIыщтыгъ, лъэп­къым ихъугъэ-шIагъэхэр ыугъои­щтыгъэх, гъэзетхэм бэрэ къари­гъахьэщтыгъэх.

Гъэзетэу «Адыгэ макъэм» 1996-рэ илъэсым шышъхьэIум и 15-м Хьашхъуанэкъо Хьамедэ Тэупщым икъэбарэу «Хэта Тэупщыр?» зыфиIоу мары къыр­игъэхьэгъагъэр:

«Хэта Тэупщыр? Тыдэ къикIи бжъэдыгъу пчэгу ар къинагъа? Болэтэукъопщым «пхъорэлъф уиI» аIуи зыфэгушIохэм, къариIуагъ: «сцIэ иятIонэрэ кIэ­лъэныкъоу «Тэур» фэсэусы». Болэтэупщым къохэр, пхъухэр, бын иIэ зэхъум, «Болэтэукъо­хэр» араIо хъугъагъэ. Тэури къэхъуи лIы зэхъум, «Тэупщыр» аIоу кIэмгуе пщы унагъо къи­тэджагъ. Янэш Болэтэукъом Тэум къыреIо: «Упщын угу хэлъ­мэ, Шъхьэгуащэ зэпырыкIи, Пщыщэ-Мэртэ шъолъыр жанэмэ уяуалIэфэ пщы исэпышъ, зэ­рэпшIоигъу». Тэупщым лIэ­къуищ: Къуижъхэр, Шъына­хъо­хэр, ШъэоцIыкIухэр кIыгъу­хэу Шъхьэгуащэ къызэпырэкIышъ, Пщыщэ къогъум, джы къутырэу Беляевскэм ынэIукIэ, щепсыхы. Къуаджэм Тэуй фаусыгъ.

Ащ ыужрэм зэкощым, илъэс 45-рэ Ленинэхьаблэ зыIусыгъэ Пщыщэ псыхъо идэхьапIэ Iу­тIысхьагъ. Ары хычIэ охъуфэкIэ мы чэгапIэм «Тэуе чэгапIэр» зыкIыраIощтыгъэр. Ленинэхьаблэ зыIотIысхьэми а цIэр те­кIыгъэп. Ащ ыужи Тэур кощыгъо горэм джы зыдэщысым, Мэр- тэбг зыщиухэу, тешъо зыщы­хъужьэу, Мэртэ псыхъо Хьэрзэхэ темэны зыщыкIодыжьрэм дэжь, зыдэтIысыгъэр къогъоу щытыти, чылэм зиушъомбгъу­гъэп. Джы непэ Тэуйхьаблэ унэгъо 56-рэ ныIэп зэрэхъурэр, чылэ цIыкIуми, ныбжьышхо иI. КъегъэтIысэкIыгъэ адрэ чылэмэ ялъытыгъэмэ,Тэуйхьаблэ ана­хьыжъ. Джары Тэупщым икъи­хьакIэу Хьаджисмелэ къыIуа­гъэр.

Сэ сыгу къэкIыжьрэп ШъэоцIыкIухэр Хьаджисмелэ зэрэ­кIигъэтхъыгъагъэр: пщыха, хьау­мэ оркъыгъэха? Къы­сэ­зыIожьыни згъотыгъэп. Мы къэ­барым къегъэшъыпкъэжьыба Тэупщыр Болэтэукъом ипхъо­рэлъфэу зэраIорэми.

Джы непэ къызнэсыгъэм Тэуйхьаблэ зэунэкъощхэу Еды­джыкъохэмрэ Пыикъохэмрэ араIоу Тэу унагъохэр дэсых».

Тэу З.: Чылэр цIыкIу нахь мышIэми, инепэрэ тIысыпIэ зытлъэгъу­рэм, кощынэу зэрэхъу­гъэр нафэ мэхъу. Тэуй­хьаблэ итIысыпIэ чIыпIэхэр сыд фэдэха?

Тэу А: КъызэраIотэжьырэмкIэ, Тэуе апэрэ тIысыпIэу иIагъэр джырэ къутырэу Беля­евскэм ихэгъуашъхь, Пщыщэ иджабгъурэ псыIушъу. А чIыпIэм Тэуе къикощыкIи, псыхъом къы­зэпырыкIи, чэчэнэе чIыналъэм къитIысхьагъ. Пщыщэ исэмэгу нэпкъ къыщыуцугъагъэх (нэ­ужым, илъэсыбэ зытешIэм, Джэ­джэхьаблэ дэкIыгъэ унэгъо пшIы заулэ а тэуемэ яхэпIагъэм Ленинэхьаблэ IутIысхьэгъагъ). ДэхьэпIэ Iэрыфэгъу зиIэ чэгапIэу псышъопIэ шIагъо зиIэ псыIушъор тэуемэ чылэ хапIэ афэхъугъагъэп, IукIыжьыгъагъэх. Пщыщэ исэмэгубгъу зыдаIыгъэу псыпэмкIэ ехыхи, Пшызэ зыщыхэлъэдэжьырэ псыпэм блэ­кIыгъэх, Псэкъупсэ нэмысыпэхэу, лъэгонэ тешъом итIыс­хьэгъагъэх.

Гъатхэрэ псыр къиумэ къа­кIахьэ зэхъум, Пшызэ исэмэгубгъу лъэгуанэ къыIукIыхи, ТIуапкIэрэ темэнхэмрэ къазэпырыкIыхи, Нэчэрэзые темэным, Шэндыкъо псыхъожъые зыщыхэлъэдэжьырэ сэмэгу­бгъур Тэупщым чIыпIэкIэ къыхихыгъ.

Нэужым Шэбэнэхьаблэ къу­шъхьэм къызехым, а Тэуе зы­дэщысыщтыгъэм пэмычыжьэу Пшызэ Iушъо щепсыхыгъагъ, ау псы IыгъыпIэр ашIынэу зыра­гъажьэм, Шэбэнэхьаблэ Iуа­гъэкIи, Адыгэкъалэ агъэкощыгъ. Шэбэнэхьабли, Тэуи зыдэщысыщтыгъэхэ чIыпIалъэхэр псы­чIэгъы хъугъэх. Пшызэ Iушъоу ахэр зыIусыщтыгъэхэм ячIы­пIацIэхэр къашIэжьых. «Тэупщым икIэй», «Тэуемэ ягъэхъун» араIо.

Нэчэрэзые темэным инэпкъ тэуемэ хэпIэ гупсэфыпIэ афэ­хъугъагъэп. Тэупщым икъуаджэ Шэндыкъо къыIуищыжьи, Мартэ иджабгъурэ нэпкъ, ибгышъхьэ лъагэ тыригъэтIысхьагъ. Шэндыкъо къогъоу чылэр зыдэщысыщтыгъэм непэ къызнэсыгъэм ТэуекъожъкIэ еджэх.

Тэупщым ичылэ Мэртэ бгы­шъхьэм къызещэм, Бэгъасэ­къохьаблэ (Бэгъарсэкъохьаблэ) зыдэщысыщтыгъэм пэблагъэу щигъэтIысыгъагъ. Ар тэзыгъа­Iорэр пэсэрэ картхэми Бэ­гъа­сэкъо чылэр зэрарытыр ары. Тэуе ичIыпIацIэмэ «Бэгъасэ­къомэ яхэкужъан» зыфаIорэр къахэфэ.

Мартэ бгышъхьэ Тэупщым зеубытым, кIыгъугъэ лIакъохэу Къуижъхэр, Шъынахъохэр, Шъэо­цIыкIухэр, Гъонэжьыкъохэр, Ты­гъужъхэр ихапIэ къаухъу­рэихьэу къетIысэкIыгъагъэх. Не­пи къоджа­шъхьэм ихьаблэжъ Тэу лIэкъо унагъохэу Тэу Ами­нэрэ Нурбыйрэ, Якъу­бэ­рэ Са­хьидэрэ яхэпIагъэхэм къа­готых. Нэужым нэмыкI чIы­пIэ­мэ къарыкIыгъэ лIакъохэу чы­лэм къыдэтIыс­хьагъэхэм къуа­джэр темырымкIэ зэпащыгъ.

Джырэ лъэхъанэм Тэуйхьаблэ дэсхэм алъэкъуацIэхэр: Бэр­зэдж, БлэнэгъапцIэ, Гъонэ­жьыкъу, Гогъотыжь, Гусэрыкъу, Еутых, ЖакIэмыкъу, Къуижъ, Къэрэтэбан, Мэлгощ, Пхъэчыящ, Тыгъужъ, Тэу, Лъащэкъу, Уджыхъу, Хьэпай, Хьалил, ­ШъэоцIыкIу, Янэкъу. Аужырэ илъэсхэм, егъашIи дэмысы­гъэ­хэу, урыс унэгъо зытIущ къыдэтIысхьагъ.

Тэу З.: Адэ нэмыкI чы­лэхэмкIэ щысэхэр къэп­хьын плъэкIыщта?

Тэу А: Аскъэлаерэ Пэнэжьыкъуаерэ ащыщхэм яхъишъэхэр нахь ашIэщт, ау мыщ фэдэ къэбархэр ахэмэ афэгъэхьы-­ гъэу къаIуатэхэу тащыгъуаз:

Аскъэлай (а. Ассоколай) — Теуцожь районым ит чыл, псы­хъоу Мартэ Iус. КъызэраIотэ­жьырэмкIэ, бэшIэгъэ дэдэу Ас­къэлэпщым икъуаджэ Мартэ бгышъхьэ тыригъэтIысхьагъ. Аскъэлае ныбжьышхо зэриIэр дэгъоу къаушыхьаты бэ хъухэрэ археологие саугъэтхэу ичIыгухэм арытхэм. Ахэр лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм ахэхьэрэ псэу­пIэжъых. Сэрэежъ пытэпIэжъыр, Iуашъхьэхэр, джыри къыхамыгъэщыгъэхэу иIэ къэхэлъэжъхэр… Аскъэлае зыпарэкIи экс­педицие щытIагъэп.

«Зэгорэм блэбгъуаплъэ пшъэ­шъэ Iушыр мэл блэбгъу къупшъхьэм зеплъым къыIогъагъ пыидзэшхо чылэм заокIэ къызэ­рекIущтыр. Аскъалэ ицIыфхэр бгышъхьэм къырищэхыхи лъэгуанэм ит мэзым хигъэбылъхьэгъагъэх, ау ышэу Гъобар кощынэу ыдэгъагъэп. Пыир зы­зэкIэкIожьым, Гъобар ицIыф­хэу псаоу къэнагъэхэмрэ гупсэу къыфэнагъэхэмрэ Пщыщэ исэмэгубгъу ыщэхи тыригъэтIыс­хьагъэх», —

Гъобэкъуае Ас­къэлае джаущтэу къыхэкIыгъэу къаIуатэ.

Мафэкъо Урысбый Аскъэлае щыщыгъ, лIыгъэшхо зыхэлъыгъэ фэкъолIыгъ.

Пэнэжьыкъуай (Понежукай) — Теуцожь районым ит чы­лагъу, псыхъоу ПкIашъэ Iус, район гупч. КъызэраIуатэрэмкIэ, Пэнэжьыкъуае икъыблэкIэ, джырэ лъэхъанэм къутырэу Кочкиныр зыдэщысым, ПкIашъэ Iушъо къуаджэ Iусыщтыгъэ. Чылэр зиегъэ зэшыхэр зызэхэкIыхэм, анахьыкIэр джы Пэнэжьыкъуае зыдэщысым къа­кIуи тIысыгъагъэ. Чылэжъым унагъохэр къыдэкIыжьыхэмэ анахьыкIэм къыпытIысхьэхэзэ, ащ зиушъомбгъугъ. Ары Пэу­нэжьыгъ — Пэунэжьыгъэкъуай, нэужым Пэнэжьыкъуай, фаусынэу къызыхэкIыгъэр.

Ащ фэдэ къэбарэу тичылэмэ апылъыр бэ. Ахэр титарихъ икIэныжъых, зыщыдгъэгъупшэ хъущтхэп, къэтхыжьыгъэхэу, ныбжьыкIэхэр алъыIэсынхэ алъэкIынэу шIыгъэн фае. Шъхьа­джи икъуаджэ къызтекIыгъэм, чылацIэр къызхэкIыгъэм якъэбархэр къатхыжьы къэс титарихъ кIэтыугъоещт.

Тэу Замир.