«Лъэпкъым ритэкъухьагъэхэр зы чIыпIэ щысыугъоижьыхэ сшIоигъу»

ТхэкIо, публицист, общественнэ IофышIэ цIэрыIоу, гъэзетэу «Адыгэ псалъэм» илъэс 23-м къехъугъэу иредактор шъхьаIэу, илъэс 21-рэ фэдиз хъугъэу Къэбэртэе Адыгэ Хасэм итхьаматэу, шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием ивице-президентэу, Дунэе Адыгэ Хасэм и Хэсашъхьэ хэтэу ХьашIуцIэ Мухьамэд макIэп Iофэу зэшIуихыгъэр, щытхъуцIэу къыфагъэшъошагъэр.

А пстэури къызэрилэжьыгъэр, дунаим цIэрыIо щызышIыгъэр къызыхэкIыгъэ лъэпкъым зэрэ­фэ­шъыпкъэр, хэкупсэ къызэ­ры­мы­кIоу зэрэщытыр, гъунэ зимыIэ кIуачIэу, акъыл чанэу иIэхэр ары.

Мухьамэд фызэшIокIыгъэр зэкIэ зы тхыгъэм къыщытыгъуае, гъогуонэ гъэшIэгъонэу къыкIу­гъэр сыхьат заулэкIэ къэIотэ­гъуае хъущтми, имэфэ лъапIэ ехъулIэу упчIэ заулэкIэ зыфэдгъэзагъ.

— Мухьамэд, сыд фэдэрэ Iофи къежьапIэ зэриIэм фэдэу, къызыхэкIыгъэхэм адэжь къы­ще­жьэу цIыф гъашIэми лъапсэ горэ иI. Атэ-анэр зыщыгушIукIыгъэ, быныр зэрыгушхорэ, лъэп­къым ышъхьэ лъагэу езыгъэлъэгъужьыгъэ гъогуонэ дахэу къызэпыпчыгъэр къызыщежьагъэм уфызэплъэкIыжьмэ, сыд угу къэкIыжьрэр?

— КIэлэцIыкIугъор ары цIыф гъашIэм ублапIэ фэхъурэри, гум IэшIоу къинэрэри, узытехьащт лъагъор зыщыпхырыпщырэри. Сэ быным сырянахьыжъ, зэшыпхъуитфым сыряш закъу. Тятэ чэщи мафи имыIэу колхозым щылажьэщтыгъэти, мэзым пхъа­хьэ кIогъэнри, щагум щыIэбэгъэн­ри сэры зыпшъэ къыдафэщтыгъэр. Ау сшыпхъухэм зыкъызаIэтым Iофхэм янахьыбэр сшъхьэщахыгъ. Ахэр узынчъэхэшъ, сшъхьэкIэ насыпышIоу зысэлъы­тэжьы.

Тятэ игъашIэр губгъом щигъэ­кIуагъ. Бригадирэуи, тхьаматэм игуадзэуи щытыгъ. Гурыт еджапIэм сыщеджэзэ, КъардэнгъушI Зырамыку, Шортэн Аскэрбый, Къуныжъ Хьэжьдал, Ало ЛутIэ афэдэ цIыф цIэрыIуабэ тикъуа­джэ къызэрыкIощтыгъэхэр къэсэшIэжьы. Зымэ IорыIуатэхэр аугъоинэу, адрэмэ орэд къаIо­нэу. Ахэр сятэ къызыригъэблагъэхэкIэ, къаIорэм сшIогъэшIэгъонэу сядэIущтыгъ. Лъэпкъ IорыIуатэр дэгъоу зышIэрэ нэбгырэ заулэ Ыпшъэрэ ХьэтIохъушъыкъуей дэсыгъ — Куп Исмел, Тэз Чэлимэт, Сыжьажьэ Къылъщыкъо, Шъоджэн Асхьад, Къазий Мамыщ ыкIи нэмыкIхэр. IорыIотэ, къэбарыжъ гъэшIэгъон­хэу сятэ ышIэрэм фэдиз зыгу изыубытагъэ Зеикъуи Бахъсэни сащырихьылIагъэп.

Нахьыжъхэм къаIотэжьхэрэм яжьи къыстехьагъэщтын. Ау тичIыопс дахэ шIу сэзыгъэлъэгъугъэр, литературэм, непэ сы­зыхэт Iофым сыдезыгъэхьыхыгъэр сикIэлэегъаджэу Жьылау Нурбый ары. Ащ зэхищэгъэ купым я 7-рэ классым сисэу сыхэхьагъ. Нурбый район, рес­публикэ зэнэкъокъухэм тахигъэ­лажьэщтыгъ, ахэм бэрэ тащатекIощтыгъ. ГущыIэм пае, Михаил Лермонтовыр илъэси 150-рэ зэрэхъурэм ехъулIэу ли­тературнэ кружокхэм язэнэ­къокъу 1964-рэ илъэсым Псыфабэ (Пятигорскэ) щыкIуагъ. Сыжьажьэ Хьэсэнбыйи, Марузи, сэри ащ тыхэлэжьагъ ыкIи апэрэ чIыпIэр къыщытхьыгъ.

— Мухьамэд, шIэныгъэхэм язэгъэгъотынкIи сэнэхьатым икъыхэхынкIи бэрэ егупшысагъэхэм уащыщэпщтын. Iофэу непэ узпылъым кIэлэ дэдэу упыхьэгъагъ. Уистудентыгъуи редакторэу улэжьагъэу зэхэс­хыгъ. Адыгэ литературэм цIэрыIо щыхъугъэ тхакIохэмрэ усакIохэмрэ шъузэрэзэдеджагъэри гъэшIэгъон.

— Шъыпкъэ, а илъэситфым къыриубытэу тызэрихьылIагъэ­хэм ягугъу умышIми, зэчый зыхэлъ кIэлэ хьалэмэт заулэмэ садеджагъ. Ахэр Абдокъо Ауес, Бицу Анатолэ, Гъэунэ Борис, Сонэ Абдулчэрим, Джэрыджэ Арсен. Ахэм уахэсэу умытхэн плъэкIыныя? Арыти, гъэзетэу «Университетская жизнь» зыфи­Iорэм ситхыгъэхэр къизгъахьэу сыублагъ. Ащ иредакторэу Алексей Журавлевым игуадзэу сызагъэнафэм апэрэ курсым сисыгъ. ЯплIэнэрэ курсым сихьагъэу гъэзетым иредактор сы­хъугъ. Илъэс 22-рэ нахь умыныбжьэу ащ фэдэ IэнатIэ а лъэхъаным къыуапэсыныр къызэрыкIо Iофэу щытыгъэп. Ректорэу КIэрэф Къамболэт лекциехэм ащыщхэр блэзгъэкIхэми хъунэу фит сишIыгъагъ. Гъэзетыр нэкIубгъуитIути зэрэхъущтыгъэр нэкIубгъуиплI тшIынэу университетым ипащэ сезэгъыгъ. ТIэкIу-тIэкIузэ гъэзет цIыкIум адыгабзэкIи бэлъкъарыбзэкIи тхыгъэхэр къизгъахьэу сыублагъ. УсэкIэ къезгъажьи, адыгэ, бэлъкъар отделениехэм ачIэсхэм якъэлэмыпэ къыпыкIыгъэхэр ащ инэ­кIубгъохэм аралъагъо хъугъэ.

Гъэзетэу «Университетская жизнь» зыфиIорэм ыуж чIыпIэ заулэмэ — гъэзетхэу «Советская молодежь», «Горянка», журналэу «Iоф еплъыкI» зыфиIохэрэм, тхылъ тедзапIэу «Эльбрусым» сащылэжьагъ, КъБР-м и Апшъэрэ Совет итхылъ тедзапIэ ипащэу сыщытыгъ. 1997-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу гъэзетэу «Адыгэ псалъэм» иредактор шъхьаIэу сыщыт.

Мыщ сыкъагъэкIонэу зырахъу­хьэм Правительствэм IэнэтIэ­шхо щызыIыгъыгъэ горэ къысэупчIыгъагъ «Сыда гъэзетым кIэу къыхэплъхьащтыр?» ыIуи. «Апэрэ чэзыоу адыгамэ щыоу ар сшIыщт», — есIожьыгъагъ ащ.

— Ащ бэ къекIы, лъэпкъымкIи а гущыIэхэр осэнчъэх. Джащ къыщегъэжьагъэу гъэзетым сыдэущтэу зихъожьыгъа?

— «Адыгэ псалъэм» сыкъызэрыкIорэ Къэзанэкъо Джэбагъ иушъыеу «ШъуишIу шъумыгъэпыут, шъуидэй шъумыгъэбылъ» зыфиIорэм тытет. ШIоу тхэлъыр згъэлъэпIэныр сипшъэрылъэу сэлъытэ. Ау тидэйи згъэбылъы­нэу сыфаеп. Утыгум къиплъхьэ мыхъущтхэри щыIэх, ау лъэп­къым зэрар къыфэхъурэ пстэуми ашъхьэ къитхын фае. Ар чIэтыухъумэмэ, дгъэпцIэжьырэр тшъхьэ.

ИлъэсишъэкIэ ущылэжьагъэ­кIи, гъэзетым шъэфэу хэлъхэр зэкIэ къыпфэубытыщтхэп. Ар зы. ЯтIонэрэмкIэ, «Адыгэ псалъэр» зынэсын фэе лъэгапIэм нэсыгъэу, ыпэкIэ тылъымыкIотэжьми хъунэу пIоныр тэрэзэп. Ащ къы­щыхэтыутхэрэм ащыщхэм самыгъэразэуи къыхэкIы. Тэ тызэрэфаем, тызэрэкIэхъопсырэм фэ­дэу гъэзетыр хъуным пае шъхьах амышIэу журналистхэр лэжьэнхэ фае. Ау тиIофышIэ пстэуми зы тхакIэ яIэ хъуми, гъэзетыр гъэшIэгъон зэрэмыхъу­щтыр нафэ. Тикорреспондентхэм зэкIэ атхырэр дэгъу хъоу сфэIощтэп. Ащ епхыгъэу журналистхэм агъэхьазырырэ тхыгъэхэм сэри сигуадзэхэри тяджэжьы.

Тэ пшъэрылъ шъхьаIэу тиIэр гъэзетеджэхэм ашIогъэшIэгъон тхыгъэхэр нахьыбэу къыхэтыутыныр ары. Ныбжь зэфэшъхьафхэм ателъытэгъэ нэкIубгъо шъхьафхэр мазэ къэс къыдэтэгъэкIых. ГущыIэм пае, кIэлэцIыкIухэмрэ апэрэ классхэм арыс­хэмрэ апае «ЦIыкIуращыр», ныбжьыкIэхэм апае «КIэлэгъуа­лэр», зыныбжь хэкIотагъэхэм апае «Жъышъхьэ мафэр» зэхэтэгъэуцо. Ащ нэмыкIэу гуадзэхэу «Адыгэ бзылъфыгъ», «Ислъамым инур», «IорыIуатэр — дышъэ пхъуант», «Уихэку имыжъохэри дышъэх», «Шэфлъагъу», «Махъу­лъэдис» зыфиIохэрэр тегугъузэ тэгъэхьазырых. КIэкIэу къэпIон хъумэ, тэ тызыпылъыр гъэзет гъэшIэгъон къыдэдгъэкIыныр, адыгабзэм идэхагъэ гъэзет­еджэхэм алъыдгъэIэсыныр ары.

Мы аужырэ илъэсхэм тыбзэ гущыIабэ къызэрэхэдгъэхьажьыгъэм шъори гу лъышъутагъэщтын. Ахэр 300 фэдиз мэхъух. Урысыбзэм, нэмыкIыбзэхэм къахэтхи зэтыдзэкIыгъэхэри, гущыIэм мэхьанэу иIэм тыкъыпкъырыкIызэ, нэмыкI къэIуакIэ зэттыгъэхэри ахэм ахэтых. МэзацIэхэри адыгабзэкIэ зэрэтетыдзэхэрэр шъолъэгъу.

— Уахътэм диштэу цIыф гъашIэми зехъожьы. Лъэхъанэу тызыхэтым къыздихьырэ технологие зэхъокIыныгъэхэм адыгэ гъэзетыр алъыкIахьа? Дунаир джыдэдэм зэлъызыштэгъэ Интернетыр сыдэущтэу гъэзетым къызфигъэфедэра?

— Интернетыр къызежьэм гъэзетым исайт апэу къызэIузыхыгъэхэм тащыщ. ТикъыдэкIыгъо пэпчъ итхэр ащ етэгъахьэх. Уахътэм тыдэбэкъоным пае электрон гъэзет къыдэдгъэкIын фаеу хъугъэ. «Адыгэ псалъэр» тхьэмафэм 5 къыдэкIы, 3-р тхьапэм тетэу, 2-р электроннэу. Ащ нэмыкIэу адыгэ гъэзетым Инстаграмыми, Фейсбукыми нэкIубгъохэр ащыриI. АшIогъэшIэгъон къэбархэр цIыфхэм ахэм заралъагъокIэ, сайтым зыфагъа­зэ е гъэзетэу къыдэкIыгъэр къызIэкIагъахьэ. Интернетым ишIуагъэкIэ тигъэзетеджэхэм такъикъ заулэкIэ титхыгъэхэр аIэкIахьэх. Ежьхэми яеплъыкIэхэр онлайн амалкIэ къытлъа­гъэIэсых.

Интернетыр къызэIупхэу тигъэзет ыцIэ зиптхэкIэ, Iофыгъо гъэшIэгъонхэм афэгъэхьыгъэу адыгэбзэ къабзэкIэ тхыгъэхэр къыпфызэIуехых. Дунэе хъытыум адыгэбзэ щэрыом ущырехьылIэмэ, ар зишIушIагъэхэм тигъэзети ащыщ. ТиIофшIэнкIэ Интернетыр лъэшэу тэгъэфедэ, тижурналистхэм ащкIэ къулайныгъэ икъу ахэлъ.

Къэралыгъуабэмэ арытэкъу­хьагъэ хъугъэ тилъэпкъэгъухэм якъэбар ИнтернетымкIэ зэтэгъа­шIэ, тадэлажьэ. ГущыIэм пае, тызэгъусэу гъэзетхэу «Адыгэ макъэм», «Черкес хэкум», «Адыгэ псалъэм», «Шапсугием» илъэс 30 фэдиз хъугъэу зэхэт номерхэр къыдэтэгъэкIых.

Адыгэ гъэзетэу «Жъынэпс» зыфиIорэр Тыркуем къыщыхэзыутыхэрэр ащ къехъуапсэхи, къытырадзи тадэжь къэкIуагъэх. Тигъусэу зэхэт номерхэр агъэ­хьазыры зэрашIоигъор къызытаIом къызхэдгъэхьагъэх. Ти­лъэп­къэгъухэм абзэ нахь щэрыо хъунымкIэ, хэкурысхэмрэ хэхэс­хэмрэ нахь зэпэблагъэ хъу­жьынхэмкIэ ар Iоф дэгъоу щыт. 2020-рэ илъэсым дэгъоу тызэдэ­лэжьагъ, тапэкIи тизэпхыныгъэ лъыдгъэкIотэн тимурад. «Жъы­нэпсым» иIофышIэхэр чаных, къыдэкIыгъо зэхэтхэм апае тхыгъэхэр егугъузэ агъэхьазырых, игъом материалхэр къы­тIэкIагъахьэх, тэтыехэри амыгъэ­гужъоу къыхаутых. Мэзищым зэ мыхъоу, тижурналистхэмрэ ахэмрэ къыдэкIыгъо къэс зэдэлажьэх.

ТищыIэныгъи тиIофшIэни зэхъокIыныгъэу афэхъухэрэм емылъытыгъэу тэркIэ нахь шъхьа­Iэу къэнэжьырэр адыгабзэр ядгъэгъэлъэпIэныр, цIыф жъугъэмэ ар ахэтхьаныр ары.

— «ПроекткIэ» зэджэхэрэ Iофыгъо гъэшIэгъонхэр гупчэм къырахьанхэр джырэ ныбжьыкIэхэм хабзэ афэхъугъ. Ахэм «ягъашIэ» зынэсырэми, бзэм тегъэпсыхьагъэ ахэтми сыщыгъуазэп. Ау илъэс 20-м ехъукIэ узэкIэIэбэжьмэ, ныдэлъфыбзэм имэхьанэ лъэшэу зыкъезыгъэIэтыгъэ проектышхоу «Сыбзэ — спсэ, сидунай» зыфиIорэм зэхэщэкIо шъхьаIэу иIагъэр оры...

— Зэнэкъокъу къызэрыкIоу ар къежьи, республикэ фестиваль шапхъэм нэсыгъ. КъБР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэрэ гъэзетэу «Адыгэ псалъэмрэ» а зэнэкъо­къур апэу 1999-рэ илъэсым зэхащэгъагъ. Адыгабзэр къызэтегъэнэжьыгъэным, ар аIулъэу кIэлэцIыкIухэр къэтэджынхэм, ныдэлъфыбзэм мэхьанэу гурыт еджапIэхэм щаратырэм зыкъегъэIэтыгъэным атегъэпсыхьэгъэ Iофэу къетхьыжьагъэм илъэс къэс республикэм нахь зыщиу­шъомбгъугъ.

Илъэс еджэгъум къыкIоцI кIэ­лэеджэкIо 1500-рэ фэдиз, гурыт еджэпIэ 20-м ехъу ащ хэлажьэу хъугъэ. Адыгэ Республикэми, Къэрэщэе-Щэрджэсми, Шапсыгъэ шъолъырми ащ фэдэ IофымкIэ къыддырагъэштагъ.

Республикэ зэнэкъокъоу «Сыбзэ — спсэ, сидунай» зыфиIорэм бзэм зыригъэужьэу сфэIощтэп. Ау ныдэлъфыбзэр аIулъэу кIэлэцIыкIухэр къэтэджынхэмкIэ, адыгэ къашъохэр, мэкъамэхэр, хабзэр, тарихъыр ягъэшIэгъэнхэмкIэ, адыгэхэм зэрахьэщтыгъэ Iэшэ-шъуашэхэр, хьап-щыпхэр, Iэмэ-псымэхэр ягъэшIэгъэнхэмкIэ зэнэкъокъум мэхьанэшхо зэриIэм щэч хэлъэп.

Гухэлъ шъхьаIэу тиIагъэр тыбзэ имэхьанэ зыкъегъэIэтыжьыгъэныр арти, адыгабзэр гурыт еджапIэхэм нахьышIоу ащягъэхьыгъэным иамалхэр зехьэгъэнхэмкIэ, кIэлэегъэджэ дэгъухэм ящытхъу IогъэнымкIэ Iофхэр дэгъоу къыддэхъущты­гъэх. КъБР-м гъэсэныгъэмкIэ, шIэныгъэмкIэ, ныбжьыкIэхэм яIофхэмкIэ и Министерствэ джы ыпшъэ рилъхьажьыгъэу а зэнэкъокъур зэхещэ. Тэри ащ IэпыIэгъу тыфэхъу.

— Мухьамэд, Iофэу зэшIопхырэр зэрэбэм къыхэкIэу Iахь-Iахьэу зэтеуутыми хъущт. Тхылъхэм якъыдэгъэкIыни ащ изы Iахьэу щыт. Дунаим къытехьэгъэ тхылъхэмрэ тапэкIэ къыдэбгъэкIын уимурадхэмрэ кIэкIэу уакъытегущыIэ сшIоигъуагъ.

— Тхылъ къыдэгъэкIыным ипроект анахь инымкIэ – сериеу «Черкесика» зыфиIорэмкIэ къезгъэжьэн. Ащ тызыдэлажьэ­рэр илъэсипшIым къехъугъ. А уахътэм къыкIоцI тхылъибгъу дунаим къытехьагъ. Апэрэ томыр ДАХ-м иапэрэ тхьаматэу, лъэпкъыр зэрыгушхорэ адыгэлIэу Къалмыкъ Юрэ фэгъэхьыгъ. Михаил Лермонтовым ипоэми 9-у Кавказымрэ щэрджэсхэмрэ яхьылIагъэхэр ятIонэрэ томым къыдэхьагъэх. Ахэр адыгабзэм изылъхьагъэр КъБР-мрэ КъЩР-мрэ янароднэ усакIоу Ацкъан Руслъан. Абхъаз тхакIоу Баграт Шинкуба и «ЖылакIэрэ» («Хъуб­гапхъэрэ») Михаил Лохвицкэм иповестэу «Ошъогъогъо макъэм­рэ» ящэнэрэ томым къыдэхьагъэх. Вэрокъо Владимир ироманэу «Амышъ къуадж» зыфиIоу яплIэнэрэ томым дэтыр зэрэтхыгъэр урысыбз. Ятфэнэрэ къы­дэкIыгъом дунэе литературэм иклассикэу Хьаткъо Умар (Омер Сейфеддин) итхыгъэхэр къыдэхьагъэх. ЗэдзэкIэкIо IэпэIасэу Къэрмокъо Хьамид ащ иновеллэ 34-р адыгабзэм ригъэкIугъ. «Черкесикэм» ияхэнэрэ том Къаныкъо Анфисэ итарихъ рома­нэу «Хьатхэр» зыфиIорэм ыубы­тыгъ. Яблэнэрэ томым дэт Михаил Лохвицкэм (Аджыкъу Джэрые) ироманэу «Ошъогъогъо макъ» зыфиIорэр. АдыгабзэкIэ ар зэзыдзэкIыгъэр Къэрмокъо Хьамид. «Черкесикэм» хэтэу мы охътэ благъэм тхылъ 20-м ехъу къыдэдгъэкIын тимурад.

«Наши знаменитости» зыфи­Iорэ серием къыхиубытэу тхылъ заулэ къыдэдгъэкIыгъ. Адыгэхэр лъэшэу зэрыгушхохэрэ КIышъэ­къо Алим, Къэщэжь Иннэ, Шемякин (Къардэн) Михаил, Мэщ­бэшIэ Исхьакъ, Темыркъан Юрэ, КIышъ Мухьэдин ыкIи нэмыкIхэм ахэр афэгъэхьыгъэх. 2005-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу къыдэдгъэкIырэ адыгэ мэфэгъэпсыр згъэхьазырыгъэхэм ащыщ. Ар лъапIэ къэзышIырэр тилъэпкъэгъу цIэрыIохэм нэIуасэ тызэрафишIырэр, ахэр къызыхъу­гъэ мафэр зэрэтигъашIэрэр ары. Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым, Адыгеим, Шапсыгъэ шъолъырым, Москва, Санкт-Петербург, IэкIыб къэралыгъохэм ащыпсэурэ, IэнэтIэ зэфэшъхьафхэм гъэхъэгъэшхо­хэр ащызышIыгъэ ткъошхэмрэ тшыпхъухэмрэ ацIэхэм ащ уащырехьылIэ. Дунаим щыцIэрыIохэм адыгэхэм апае аIуагъэхэм, хэхэс щэрджэсхэм ащыщэу зыцIэ чыжьэу Iугъэхэм, лъэпкъым ищытхъу языгъэIогъэ хэкурысхэм яхьылIэгъэ тхыгъэ кIэкIхэм ар нахь къагъэбаи. 2020-рэ илъэсым адыгабзэкIи урысыбзэкIи ар къыдэдгъэкIыгъ.

ДАХ-м ынаIэ къыттетэу «Черкесская диаспора. Панорама культурнэй жизни» зыфиIорэ тхылъ дахэр къызыдэдгъэкIы­гъэр бэшIагъэп. Ащ ситхыгъабэ, аужырэ илъэсхэм адыгэ хэхэс­хэм щыIакIэу яIагъэм фэгъэхьыгъэ къэбархэр, сурэтхэр, тхыгъэхэр, документхэр бэу къыдэхьагъэх.

«Адыги — один из древнейших народов мира» зыфиIорэр непэ-неущэу къыдэкIыщт. Ар Iахь 20-у зэхэт, хабзэм, тарихъым, культурэм, щыIэныгъэм илъэныкъуабэмэ афэгъэхьыгъэу ащ бэ итыр. Тхылъеджэм ащ ригъотэщтых Иорданием, Тыркуем, Сирием, США-м, Нидерландхэм, Израиль, Германием ащыпсэурэ адыгэхэм якъэбар, ящыIакIэ, яансамбльхэм, яартист, ясурэтышIэ, яполитик, ядзэпэщэ цIэрыIохэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр. Сурэт миным ехъу ащ дэтыщт. Мы илъэсым иапэрэ кIэлъэныкъо къыдэкIыщтхэм ащыщ «Фитыныгъэм ичэщ» зы­фи­Iорэ тхылъэу бэшIагъэу сызыдэлажьэрэр, хэхэс адыгэхэм яIофшIагъэхэр зыщызэфэхьысыжьыгъэр.

— Илъэс 75-м къыкIоцI узылъыIэсыгъэр бэ, бэдэд. Илъэс пчъагъэ хъугъэу адыгэ­хэм хагъэунэфыкIырэ мэфэ­кIыбэ о къазэрахэплъхьагъэм, Къэбэртэе Адыгэ Хасэм ыцIэ­кIэ ДАХ-мрэ КъБР-м и Правительствэрэ зафэбгъази, мэфэкI мафэу ахэр зэраштагъэм сащыгъуаз.

— Ащ фэдэ мэфэкI мафэхэр тищыкIагъэх. ЗэкIэми зэрэшъу­шIэу, Къэбэртэе Адыгэ Хасэр ары адыгэ ныпым и Мафи (2010), адыгэ шъуашэм и Мафи (2013), адыгэхэм (щэрджэсхэм) я Мафи (2014), адыгэшым и Мафи (2015), нарт эпосым и Мафи (2018) пчэгум къизыхьагъэр.

Мы аужырэ илъэсхэм Къэ­бэртэе Адыгэ Хасэми ДАХ-ми ахэтхэм адыгэ литературэм иклассикэу КIышъэкъо Алим (2014), Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъ­къарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым янароднэ тхакIоу, СССР-мрэ РСФСР-мрэ я Къэралыгъо шIухьафтынхэм ялауреатэу, Адыгеим итхакIохэм я Союз итхьаматэу МэщбэшIэ Исхьакъ (2016), СССР-м инароднэ артистэу, дирижер цIэрыIоу Темыр­къан Юрэ, апэрэ адыгэ усакIоу, общественнэ IофышIэу Къодзо­къо Лэкъумэн (2018), Къалмыкъ Юрэ, Къэщэжь Иннэ, Бэчыжъ Лейлэ яилъэсхэр (2019) хэдгъэу­нэфыкIыгъэх. Хэкумрэ лъэпкъым­рэ хэхъоныгъэ ашIыным, ятарихъ, яхабзэ ашIэу ныбжьыкIэхэр къэтэджынхэм а пстэури фэIорышIэ.

Адыгэ лъэпкъым тапэкIэ зызэриужьыжьыщтым щэч хэлъэп. ТызэпэуцужькIэ зи къикIыщтэп. Сыд фэдэрэ лъэпкъи иIофхэр зызэпыфэщтхэр, къэралыгъом мамырныгъэ зилъыщтыр ежьхэр зэгурыIохэ зыхъукIэ ары.

— Мухьамэд, укъызыхэкIыгъэ лъэпкъым фэпшIагъэр пшIомакIэу опсэу. Хэкум исхэм язакъоп ар зыфэгъэ­хьыгъэр, IэкIыб къэралыгъохэм арыс тилъэпкъэгъухэми узэрашъхьэпэщтым ренэу ыуж уит. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, ахэр хэкум къепхыгъэ хъу­жьынхэмкIэ, хэхэсхэмрэ хэкурысхэмрэ зэрэшIэнхэмкIэ бэ пшIагъэр. Хэхэсхэр зыхэс лъэпкъхэм непэ ахэткIухьажьхэу, хьауми ахэм адыгабзэр аIэкIэмызыжьынэу олъыта?

— Дунаим тет адыгипшI пштэмэ, бгъур хымэ чIыпIэхэм ащэпсэу. Зыхэс лъэпкъхэм тIэкIу-тIэкIузэ ахэр зэрахэткIухьажьырэр гукъаоу щыт. Илъэс 20 – 30 фэдиз зытешIэкIэ, адыгабзэ зышIэжь щымыIэу къэнэнкIэ щынагъу. Ащ гур ымыгъэузын ылъэкIырэп.

Тштэн Иорданиер. Мы къэралыгъом адыгэ минишъэ фэдиз щэпсэу. 1970-рэ илъэсхэм ахэм азыныкъо нахьыбэр ныдэлъфыбзэкIэ гущыIэщтыгъэх. Непэ адыгабзэ зыIулъыжьыр мэкIэ дэд – проценти 10 – 15 фэдиз. Пачъыхьэм ыкъоу Хьэмзэ ыцIэ зыхьырэ адыгэ гурыт еджапIэ илъэс 40 хъугъэу Амман дэт. ХьакIэ къафакIомэ кIэлэцIыкIу­хэм адыгэ орэд, усэ, IурыIупчъэ къыфаIон ахэм алъэкIыщт. Ау зыгорэкIэ уяупчIымэ адыгабзэкIэ зи джэуап къыуатыжьышъущтэп. КIэлэегъаджэм изакъоп ар зилажьэр. Бзэр унагъом щыземыкIомэ, уахътэ зытешIэкIэ гурыт еджапIэм щагъэтIылъыгъэ лъап­сэр зэхэтэкъожьы.

Илъэси 100-кIэ адыгэхэр дэкъузагъэхэу зыщаIыгъыгъэ Тыркуеми Iофхэр щынахьышIоп. Адыгэ миллиони 7-м ехъу мы къэралыгъом щэпсэу. Ау ныдэлъфыбзэр зыIулъыр миллионныкъо хъун-мыхъун. Аужырэ илъэс­хэм Тыркуем икъэралыгъо гурыт еджапIэхэм адыгабзэр ащызэрагъашIэ, мафэ къэс телевидениеми сыхьатитIу къащарат хъугъэ.

Ныдэлъфыбзэм иIоф Сирием щынахьышIугъ. Адыгэхэр зэгъэу­Iугъэу КъунейтIрэ къалэрэ Джолан лъэгапIэхэмрэ ащыпсэущтыгъэх, лъэпкъ Iофхэри зэрафэщтыгъэх. 1967-рэ илъэсым мэфих заор зыщэIэм ахэр а чIыпIэм къырафыгъэх ыкIи къэралыгъо пчъагъэмэ ахэгощагъэ хъугъэ. Непэ мы къэралыгъом граждан зао щэкIо. Ащ ыпкъ къикIыкIэ зыздагъэзэщтыр амышIэу тилъэпкъэгъухэр къэнагъэх. Ащыщхэр хэкужъымкIэ нахь къаплъэхэ хъугъэ.

Европэми Америкэми Iофхэр ащышIагъоп. Ныдэлъфыбзэр зэрагъэшIэщт-зэрамыгъэшIэщтыр мыхэмкIи унэгъо Iофэу щыт нахь, къэралыгъор ащ зыкIи къыхахьэрэп.

Израиль адыгэ къоджитIу дэт. Тфэгъогогъу ахэм садэхьагъэшъ, япсэукIэ зыфэдэм дэгъоу сыщыгъуаз. Ахэм ящыIакIэ зыплъэгъу­кIэ апэу узэгупшысэрэр ашъхьэ уасэ зэрэфашIыжьырэр ары. Къэбзэ-лъабзэу мэпсэух, асфальт е мрамор темылъэу урам яIэп. Ащ фэмыдэу зы лъэс лъа­гъуи плъэгъущтэп. Адыгабзэр зэраухъумэрэмкIэ, хабзэ зэра­хэлъымкIэ адыгэхэм яIоф къызыщикIырэр а къэралыгъор ары. А къоджитIумэ адэс анахь цIыкIу дэдэми зы хымэ гущыIэ къыхигъафэрэп. КIэлэцIыкIу IыгъыпIэм щырагъажьэшъ адыгэ къашъом фагъасэх, адыгабзэ нэмыкIыкIэ агъэгущыIэхэрэп. Зы унагъуи арапыбзэ е джуртыбзэ щызэхэпхыщтэп.

— IофшIэным уасэ зэрэ­фэп­шIырэр, зыкIи зызэрэмыгъэ­псэфырэр сэшIэ. ЛэжьэнымкIэ пстэуми апэ уитэу къысщэхъу. Уизыгъэпсэфыгъо къэсыгъэ тетзэ мазэкIэ е тхьэмэфитIукIэ IофшIапIэм укъэмыкIуагъэу къэсшIэжьрэп. IофшIапIэм ущыIэу шэмбэтми тхьаумафэми пшъэрылъхэр бэрэ къытфэпшIэу къыхэкIы. Гъэзет Iоф­кIэ тызызэдежьэкIэ, а рес­публикэм е къэралыгъом къы­щыдэкIырэ гъэзетхэмрэ журналхэмрэ уяджэгъахэу, мафэм тызыпылъын фаер бгъэнэфэгъахэу, IофшIапIэм тыщыIэ фэдэу типшъэрылъхэр жьэу къытапIозэ мафэр тэублэ. Ащ фэдиз къарыурэ гуетыныгъэрэ тыда къыздипхырэр?

— Шъыпкъэ, шэмбэти тхьаумафи сиIэп. Сымылажьэмэ ары сикъарыу зысыухыщтыр. IофшIэнымрэ ащ къыпэкIорэ гупсэфы­гъом­рэ ары сищыIэныгъэ къиз­гъэкъу­жьырэр. Сипхъорэлъфхэр зыс­лъэ­гъухэкIэ сигушIогъошху. Бэ тырамыгъашIэу къуитIур са­дэжь къэкIо. Амман дэс спхъу ипшъэ­шъэ цIыкIу илъэсым зэ зыслъэ­гъукIэ симэфэкIышху. СиIофшIэн епхыгъэу IэкIыб къэралыгъохэм сызэрэкIорэм ягугъу умышIыщтмэ, зыгъэпсэфакIуи санатории бэшIагъэу сыкIуагъэп. Ау ахэри зыгъэпсэфыгъо фэдэхэба, къошхэм тахэхьэ, такIэупчIэ, якъэбари хэкум къэтэхьыжьы.

— Мухьамэд, бэ пфызэшIокIыгъэр, гухэлъэу уиIэри нахьыбэжь. Угу илъ пстэуми пIэ алъыкIэхьагъэпщтын. Гу­хэлъ шъхьаIэу уиIэхэм уакъы­тегущыIэ сшIоигъуагъ.

— Гухэлъыбэ сиI, ау анахь шъхьаIэр музей къызэIухыгъэныр ары. «Адыгэ хэхэсхэр», «Тэ бэшIагъэу щэрджэскIэ къытаджэх» зыфиIорэ къэгъэлъэгъон­хэр зэхэсщагъэх. Ахэр Налщыкрэ Черкесскэрэ я Лъэпкъ музейхэм къащыдгъэлъэгъуагъэх.

1970-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу тхылъэу, архивэу, документэу, нэпэеплъ хьап-щыпэу орэхъу – сыугъоигъэу экспонат мин 20-м ехъу сиI. Адыгэ лъэпкъым ишэн-хабзэ, итарихъ, ищыIакIэ документхэм къаIуатэ, пащэхэм ясурэтхэри бэу сиIэх. IэкIыб къэралыгъохэм арыс адыгэхэм язэшIокI, ядунэететыкIэ, япсэукIэ къэзгъэлъэгъоныр ары анахьэу сызыпылъыгъэр. ТхакIохэм, сурэтышIхэм, къэ­шъуа­кIохэм, орэдыIохэм, спорт­сменхэм афэгъэхьыгъэ экспонатхэр ары зигугъу сшIырэр.

Музей пшIымэ хъущт унэ сфыхахыгъэмэ, зигугъу къэсшIыгъэ экспонат мин 20-р адыгэ лъэпкъым пкIэнчъэу естыщтыгъэ. «Музей шъхьаф шъушIи, ащ ипащэу сыжъугъэнаф» сIоу зыми пэсыубытрэп. КъБР-м и Лъэпкъ музей къепхыгъэми, цIыф горэм иунэе мылъкукIэ къыщэфыгъэми, лъэпкъым фэлажьэмэ сезэгъы. Нахь шъхьаIэр адыгэ лъэпкъым ритэкъухьагъэр зы шIыжьыгъэныр ары.

ЕтIани фонд зэхэщэгъэным сыкIэхъопсы. Ащ IэкIыб къэралыгъом зыгорэ ыгъэкIон, адыгэхэм къахэкIыгъэхэм ятарихъ зэригъэшIэн ылъэкIыщтыгъэ.

Щэрджэс мамлюкхэм Мысыр икъэлэ шъхьаIэу Каир мэщыт 50-м ехъу дашIыхьагъ. Ахэр илъэс 500 хъугъэу зым нахьи зыр нахь дахэу, нахь пытэу щытых. Ахэм агъэпсыгъэ еджапIэхэр, псы зэрыкIорэ кэнаухэр, султIаныр зыщыпсэугъэ ордэ­- у­нэхэр къызэрэзэтенагъэхэр, непэ къызнэсыгъэм зэрэпытэхэр шIэныгъэлэжьхэм агъэшIагъо. Архитектурэм, искусствэм, культурэм яIофышIэхэм ашIохьалэмэт зэолI бэлахьхэу щытыгъэ щэр­джэс мамлюкхэм ащ фэдэ шIэныгъэрэ IэшIагъэрэ къазэракъо­кIыгъэр. Сыд ащкIэ къасIомэ сшIоигъор? Фондым нэбгырэ горэ Мысыр ыгъэкIон ылъэкIыщтыгъэ мамлюкхэм ятарихърэ къэбарыжъхэмрэ къыугъоижьынхэу, документэу зэфихьысыжьхэ­рэр хэкужъым къыщэжьынхэу.

Мысыр гъэшIэгъоныбэ къырахышъущт. ГущыIэм пае, Абазэ лъэкъуацIэр зыхьэу нэбгырэ мин 25-рэ ащ ис. КъызыхэкIыгъэхэм якъэбар амышIэжьэу, ау тятэ пIашъэхэр адыгагъэх аIоу Темыр Африкэм тилъэпкъэгъу минишъэ пчъагъэ щэпсэу.

Щэрджэс мамлюкхэм афэгъэ­хьыгъэу тхылъ миным къехъу зэрэщыIэр сэшIэ. Сэ сиIэр 20-м къехъу. Атэжъ чIыналъэм щыпсэухэрэр мамлюкхэм ягъэхъагъэ­хэм ащыгъозэнхэм пае ахэр зэдзэкIыжьыгъэнхэ фае. Зиблэ­кIыгъэ, зитарихъ зымышIэжьрэ лъэпкъым ыпэкIэ къэтыр шIа­гъоп. Тыдэ щыпсэурэ адыги имылъку хилъхьэу зы фонд тиIагъэмэ лъэшэу къытшъхьапэщтыгъэ.

— Опсэу, Мухьамэд. Уимурадхэр къыбдэхъунэу, джыри уузынчъэу адыгэ лъэпкъым бэрэ уфэлэжьэнэу Тхьэм еIу!

ДэгущыIагъэр

НэкIэпыджэ Замир. Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист.