Заом итемэ тилитературэ итемэ анахь шъхьаIэу щытыгъ. ЫужыкIи ар адыгэ литературэм хэпытыхьагъ. Ау нахь къы­хэгъэщыгъэн фэягъэр мамыр щыIакIэм икъиIотыкIын-къэгъэлъэгъон арыгъэ. Адыгэ къуаджэм ищыIэкIэ-псэукIэ зы­фэдэр, цIыфхэм язэхэтыкIэ-зэфыщытыкIэхэр шъыпкъэм тетэу къэIотэгъэнхэ фэягъэ ыкIи мы игъогу пытэ тетэу, имурад зэрэпхырищыщтым адыгэ литературэр теуцожьы, гъэхъэгъэ гъэнэфагъэ­хэр ешIых, иIофшIагъи хэгъэгум осэшхо къыфишIыным нэсэу зеIэты.

ИкъэхъукI, ищыIакI

Iэшъынэ Хьазрэт Теуцожь районым ит къуаджэу Гъо­бэкъуае щылэ мазэм и 2-м 1926-рэ илъэсым къыщы­хъугъ. Ащ анахь узэрехъопсэнэу щытыр акъыл- губзыгъагъэр зыдиз къо­джэшхоу зыщыусагъэм къызэрэдэхъу­хьагъэр, адыгабзэм илъэшыгъэ-IэшIугъэ, гупшысэшIур зэрэосэн­чъэр зэхишIэн амал зэриIагъэр ары. А лъэхъаным IорIотэкIо-тхыдэIуатэхэр, орэдусхэр чылэхэм бэу адэсыгъэх, хьакIэщыпчъэ­хэр ащызэIухыгъагъэх, кIэлэ Iэта­хъохэр ашIогъэшIэгъонэу пчъэ къогъум къотхэу нахьыжъхэм къаIуатэхэрэм акIэдэIукIыщтыгъэх. Шъэрэ къыуаIорэм нахьи, зэ плъэгъу­рэр гум нахь хэпкIэ. Аузэ гулъытэр къэущы, акъылыр къэкIо.

1941-рэ илъэсым Хьазрэт илъэсибл еджапIэр къыухи, къоджэ колхозым щылэжьагъ. МТС-м прицепщикэу, учетчикэу Iоф щишIагъ. 1943 – 1950-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъу щихьыгъ. Ар къыухи къызэкIожьым, Адыгэ тхылъ тедзапIэм иредакторэу, хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» илитературнэ IофышIэу щытыгъ. 1962 – 1964-рэ илъэсхэм М. Горькэм ыцIэ зыхьырэ Литературнэ институтэу Москва дэтым иапшъэрэ курсхэм ащеджагъ. Ар къыухи, хэкум къызегъэзэжьым гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» литературэмрэ культурэмрэкIэ иотдел ипащэу илъэсыбэрэ Iоф ышIагъ, ащ ыужыкIэ опсауфэ, журналэу «Зэкъошныгъэм» Iэшъынэр иредакторыгъ.

Унэгъо гупсэф дахэ иIагъ, ишъхьэгъу­сэрэ ежьыррэ къорэ пхъурэ зэдапIугъ, зэдалэжьыгъ. Ахэм апшъэрэ гъэсэныгъэ арагъэгъотыгъ. ТхакIом ыкъо илъфыгъэ­хэр, ипхъорэлъфхэр, ахэм яIэ хъугъэ сабыйхэр гъогу дахэ рэкIох.

Гупшысэм зеIэты

Адыгэ литературэ ныбжьыкIэр апэрэмкIэ фэныкъогъэнчъэу щымытыгъэми, охътэ кIэкIым къыкIоцI ипшъэрылъ къы­гурыIуагъэу, художественнэ псэлъэ гъэ­чъыгъэм илъэгапIэхэм афэкIон ылъэ­кIыгъ. АщкIэ адыгэ тхакIо пэпчъ ишIушIагъэ ины. Ахэм ясатыр хэтэу Iэшъынэ Хьазрэти зэфэгъэ-шъыпкъагъэ хэлъэу итворческэ лъагъо литературэм щыпхырищыгъ.

Ытхыхэрэр 1951-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къыхиутыхэу ригъэжьагъ. Iэшъынэ Хьазрэт иапэрэ тхылъэу «Ныбджэгъу шъыпкъ» зыфиIорэр къыдэкIыгъ, а цIэр иIэу поэми дэт. УцIыфыныр мыпсынкIэми, узэрэцIыфыр сыдигъуи къэбгъэшъыпкъэжьын плъэкIэу шэпхъэ зафэхэм уарыгъуазэмэ, уигъогу зэрэзэнкIэщтыр, ори ащ узэригъэнасыпышIощтыр щыкIэгъэтхъыгъ.

Iэшъынэ Хьазрэт бэп къыгъэшIагъэр, илъэс 68-рэ щыIагъ. Ащ щыщэу илъэс 40-м ехъур тхакIом тхэн-гупшысэным фигъэшъошагъ. Ежь уахътэу къызхэхъу­хьагъэр мыгупсэф дэдагъэу, зэошхори, гъаблэри ынэ кIэкIыгъэхэми, Iэтахъозэ илъэпкъ шIоу фишIэщтымкIэ къогъанэ иIагъэп. Ежь Тхьэм къыхилъхьэгъэ гупшысэн-тхэныр къыгъэшъыпкъэжьыгъ, адыгабзэкIэ тхылъ 27-рэ, урысыбзэкIэ – 8, зэкIэмкIи 35-рэ къыдигъэкIыгъ. Ахэр теурыкIогъэ-телъэшъуагъэу щымытхэу, гупшысэ «щыбзэм» лъэшэу егугъоу кIигъэкIыгъэ закIэх. Усэхэр, поэмэхэр, баснэхэр, рассказхэр, повестхэр, романхэр зыдэт тхылъхэр Хьазрэт къыдигъэкIыгъэх. Ахэр зыдэт апэрэ тхылъэу «Ныбджэгъу шъыпкъ» зыфиIорэм къыкIэлъыкIуагъэх «Зэгъогогъухэр», «КIымафэми шыблэр мао», «Нэфын», «Баснэхэр», «Жьыбгъэм хэт чъыгхэр», «Гъэтхэ пчыхьэхэр», «ХьэситIу», «Зэрджаехэр», «Псэм фэдэу лъапIэ», «ЗэфакIу», «Аштрам», «Тыгъэр псашъо кIуагъэ», «Псэм фабэ икIас», мыхэм анэмыкIхэри. Илъэс къэс пIоми хъунэу, Хьазрэт ипроизведениякIэкIэ тхылъеджэхэр ыгъэгушIощтыгъэх. Ахэр кIэлэегъаджэхэм, шIэныгъэлэжь-литературоведхэм, тхылъеджэ чанхэм псынкIэу аджыщтыгъэх, яшIошIхэри адыгэ ыкIи урыс хэку гъэзетхэм, журналэу «Зэкъош­ныгъэм», нэмыкIхэм къащыраIотыкIыщтыгъэх. ТхакIом ыцIэ цIыфхэм ябгъэшIэжьын имыщыкIагъэу, ипроизведение чъэпхъыгъэхэмкIэ ар зэлъашIэгъагъ. Iэшъынэм иповестэу «ХьэситIу», ирассказхэм ащыщхэр гурыт ыкIи апшъэ­рэ гъэсэныгъэ зыщарагъэгъотырэ еджапIэхэм япрограммэхэм ахэтыгъэх.

Iэшъынэм икъэлэмыпэ къычIэкIыгъэ тхыгъэ пэпчъ уехъожьын имыщыкIагъэу сыд фэдэрэ литературнэ лъэныкъокIи – сюжетымкIи, темэмкIи, художественнэ псэлъэ къэтыкIэмкIи, гупшысэ гъэIорышIакIэмкIи гъэцэкIагъэх, ары тхакIом анахьэу ыцIэ епIон, ипроизведениехэм уяджэн фаеу зышIырэр.

ТхакIор кIэлэцIыкIухэми афэтхагъ. Поэмэхэр, пшысэхэр зыдэт тхылъэу «ШакIом имэфэ тхъагъу» (1994) къыдигъэкIыгъ. Непэрэ мафэми мы тхыгъэхэр бгъэфедэным тегъэпсыхьагъэх, еджэ­кIэ-шIыкIэ амал икъухэр пIэкIэлъэу щытмэ, адыгабзэр къызэтегъэнэгъэнымкIэ, кIэ­лэцIыкIухэм аIулъхьэгъэнымкIэ лъэшэу яшIуагъэ къэкIонэу сэ сшъхьэкIэ сэлъытэ. Бзэм имызакъоу, адыгэ классикхэм япроизведениехэм яджэхэрэм лъэпкъ гупшысакIэ зэрагъотыщтым сицыхьэ телъ.

Хьазрэт жанрэ зэфэшъхьафхэмкIэ гъэхъэгъэ инхэр ышIыгъэх. Баснэм, лирическэ прозэм адыгэ литературэм лъэпсэ пытэ щаригъэшIыгъ, иповесть, ироман тхыгъэ пчъагъэхэр адыгэ лъэпкъым ищыIэкIэ-псэукIэ тарихъ охътэ пычыгъо гъэнэфагъэм зыфэдагъэр уигъашIэу щыт. Iэшъынэ Хьазрэт ипроизведениехэм шъыпкъэр, зэфагъэр алъапс.

Арыба цIыфыр ыпэкIэ зыгъаплъэу щызыгъаIэрэри!

ТхакIом итхылъхэр адыгабзэкIэ къызэрэдэкIыгъэхэм имызакъоу, урысыбзэкIи къыхаутыгъэх. Ащ итворчествэ зикIасэхэм, итхыгъэхэм яджагъэхэу ыкIи яджэхэрэм тхакIор къэIотэкIо гъэшIэгъо­нэу зэрэщытыр, итхылъхэр зэ зыпштэкIэ, бгъэтIылъыжьынхэ умылъэ­кIэу, узIэпащэу зэрэгъэпсыгъэхэр къыхагъэщы. Ащ къеу­шыхьаты, Хьазрэт къэлэмыпэ гъэшIэ­гъон зэриIагъэр, тхэн-гупшысэн зэчый дахэ зэрэхэлъыгъэр.

Iэшъынэ Хьазрэт пьесэхэри иIэх. «Шъэомафэ шэкIожъым ыкъу» зыфиIорэ пшысэ-пьесэр Адыгэ драмтеатрэм щагъэуцугъагъ. ЗэдзэкIын Iофышхоми тхакIор ишъыпкъэу хэлэжьагъ. М. Горькэм, А. Чеховым, Т. Шевченкэм, К. Хетагуровым, Е. Маршак, нэмыкIхэми атхыгъэмэ ащыщхэр адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх, лъэшэу икIэсагъ тхэн-гупшысэныр, ар гъэшIэгъонэу, дахэу къыдэхъущтыгъ. Хьазрэт УФ-м итхакIохэм я Союз 1958-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ. ИпроизведениехэмкIэ адыгэ литературэр ыIэтыгъ, ыгъэбаигъ, узыкIырыплъын тхэкIуагъ.

Мамырыкъо Нуриет.