ЗэныбджэгъуитIу якъэбар, къарыкIуагъэм, агъэхъагъэм, ящыIэкIагъэм игугъу къэсшIы сшIоигъу. КъакIэлъыкIуагъэхэу, ахэм ачIыпIэ джы иуцуагъэхэр зы зыгъэгумэкIыхэрэр — япэсыгъэ чIыпIа зыдэщытхэр, къатефа, къатемыфа, къалэжьыгъа, къамылэжьыгъа, ау шъуицыхьэ пытэ тежъугъэлъ, егъашIэм ахэм афэдэ хъу ашIоигъуагъэх, непи а гупшысэ IэшIур зыдаIыгъ. Зыр сят, Къуекъо Сахьид, адрэр ащ ишъэогъу хьалэлэу Иуанэкъо Нурбый, зэфэшъыпкъэхэу мыхэмэ ягъашIэ къа­хьыгъ. ТIури Къунчыкъохьаблэ щыщых, зэдеджагъэх, кIэлэегъэджэ сэнэхьатым агуи, апси етыгъэу егъашIэм рылэжьагъэх. Зы зэрэзэтекIыгъэхэр: тятэ илъэс 43-рэ ыныбжьэу идунай ыхъожьыгъ, Нурбый илъэс тIокIиплIырэ пшIырэм ехъу къыгъэшIагъ, ылъэ тетэу, иакъыл къабзэу. Ащ фэдизым тятэ щыгъупшагъэп, ыдэжь сыкIуагъэми, телефонкIэ сыфытеуагъэми, ащ игугъу дахэкIэ къы­мышIэу хъугъэп. Ары къэс якIэлэгъоу Пщыщэ кIэй ягъэпскIыпIэу, Гъуй шъофыр яджэгупIэу, Пхъэпытэ мэзыр якIуапIэу къахьыгъэр ыгу къэкIыжьыщтыгъэ.

Сятэ къыгъэшIагъэмрэ сэ къэзгъэшIагъэмрэ зэзгъапшэмэ, ыныбжьыкIэ непэ сикIалэми хъущт, жьэу тыухыгъэ. Зятэ зимыIэжьыр зиIэм ехьагъушъугъу­рэп, «сыда ущ иI, сэ ащ фэдэ насып сыда симыI» ыIоу цIыф тэрэзым зишхы­хьажьырэп. Тхьэм аущтэу зэриутхьабзыгъэр гурыIо хъумэ, ащи еуцуалIэ. Ары, «Тхьэм узэримыгъэуцолIэн щыIэп» ыIощтыгъэ тянэ, еджапIэр джыри къэтымыухыгъэу, зым зыр нахь цIыкIоу нэбгыритфым тятэ дунаим зехыжьым. АнахьыкIэу тиIэр хъулъфыгъэ ныбжьымкIэ «бзыужъыеу зытамэ чъэу, зыбзэ къутэрэр» зыфаIорэ илъэситфым итыгъ, сшынахьыжъ закъу чъэпхъыгъэу тхэтыгъэр, ар тятэ илъэуж рыкIуи, Краснодар университетым физикэмкIэ ифакультет чIэхьэгъэ къодыягъ.

Тятэ еджапIэм хьисапымкIэ тыщыригъаджэщтыгъ, егъашIэм «пап» е «тят» щетIуагъэп. «ЕджапIэм тыщыIэ хъумэ сышъуятэп сэ, сыкIэлэегъадж, Хьэсанэкъо СахьидэкIэ шъукъысэджэщт», — ыIоти, ащ тышIолIыкIыщтыгъэ. Ащ фэдэу джыри зэ къыстыригъэпытыхьэу мафэ горэм Иуаныкъо Нурбый къырихьылIагъ, ар директорыгъ, етIанэ литературэмрэ тарихъымрэкIэ кIэлэегъа­джэу къыIунэжьыгъагъ, тятэрэ арырэ зэфэкIэсэ зэныбджэгъушхуагъэх, ащ пае тэри тикIэсагъ. УимыкIэсэни плъэкIыщты­гъэп, ренэу къыткIэупчIэу, дахэ къытиIоу, сэры нэмыIэмэ сыблэкIыми къызблэкIыми къэIабэти, ыблыгу сычIилъхьэти, джаущтэу кIэлэегъаджэхэр зычIэсыхэм нэс сихьыти, «кIо, джары узгъэшэси, мыщ нэс укъэкIуагъ, джы гъэзэжь» ыIоти, сыкъыригъэуцохыжьыщтыгъэ.

— Сыд, шъуятэ къышъутепхъэшыхьэ ара? — IущхыпцIыкIыгъ Нурбый, — кIо, ащ фэди мэхъу, ау «чэм лъакъо шкIэ ыукIырэп» зэраIоу, адыгэ хабзэр нахь къышъупкъырыхьаным пылъышъ ары, зэхэпхыгъэба уятэ-уянэмэ «узыгъэгъырэм урикIас, узыгъэщхырэм уриджагъу» аIоу?

— Тянэжъи, тяни ары аIорэр, — джэуап естыжьыгъ.

— Адэ джары, адыгэм ымышIэрэ ыIорэп, зиIокIэ укIэмыупчIэжь. — ЕтIанэ тIури зэгъусэхэу кIэлэегъаджэхэр зэрыс унэм кIожьхэ зэхъум ымакъэ нахь рищэхи пигъохъожьыгъ, — Сахьид, мыщ фэдэу кIалэмэ уафыщымыт, мырэу зымыгъэкъаигъ, къагурымыIорэ щыIэмэ якуцэтеуцогъу дэчъэпхъыных…

Тятэ еджапIэм къыщыттегъумытIымыхьэщтыгъэр Iофыгъэп, унэм къызыкIожьыкIэ ары нахь Iофыгъэр. Ежь унэ шъхьаф иIэщтыгъэ пщэрыхьапIэм идэпкъ азыфагоу, ащ къызытеокIэ хэт шъуIуа тятэ джы къызаджэрэр тIощтыгъэ. Егъа­шIэм тыдэтIысэу тыдэшхагъэп, ыпашъхьи тыщытIысыгъэп. Ишэн пхъэшагъэ, ау щытми хэт илъфыгъэ шIу ымылъэгъурэ, къызхимыгъэщыми къызэрэтфыщытыр зэхатшIэщтыгъэ. ЕтIанэ «гукIэгъу бащэри Тхьэм иджагъу» аIо, кIалэр гъушъы­ным пае ащ фэдэ пхъэшагъи тым хэлъын фае. «Мыхэмэ ежь сабый яIэ хъумэ къагурыIожьыщт ныIэп нымрэ тымрэ ямэхьанэ», — ыIощтыгъэ.

Тятэ лъэшэу ышъхьэ ылъытэу, цIыф­хэм аIощтым шIолIыкIыщтыгъэ. Ары сшынахьыжъ Руслъан иаттестат тянэжъ иIуагъэу «зыкIызэIигъэхьагъэр». Тэ тикласси цэкуагъэп, ау тапэкIэ итыгъэ классэу сшынахьыжъ зыщеджэщтыгъэм исыр зэкIэ хашыпыкIыгъэхэм фэдэу Iушыхэу, дахэкIэ зэнэкъокъухэу щытыгъэх. Классым исым ызыныкъо фэдизмэ дышъэ медаль къахьынэу зыщыгугъы­жьыщтыгъэх, сшынахьыжъи ахэмэ апэ имытыгъэмэ, зыкIи ауж къинэщтыгъэп. Ау ащ фэдэ хэт ылъэгъугъ, Къунчыкъо­хьэблэ закъом мыщ фэдиз дышъэ медаль ептымэ адрэ чылэхэр сыдэу хъущтха, райономи зы разнарядкэ горэ иIэба, арыти, унашъо ашIыгъ нэбгырищымэ дышъэ медаль, тIумэ тыжьын аратынэу. Директорэу Гъыщ Шумафэ чылэм щыщыгъ, кIэлагъэми, иIоф дэгъоу ыгъэца­кIэщтыгъэ, ары районым къызекIыжьым педсоветым мы къэбарыр къезхьылIэжьыгъэр. «Тежъугъэгупшыс зэттыщтхэм, къаIорэр тымышIэн тыфитэп, сэри хъурэр сыгу къео, ау шIокIыпIэ иIэп»,— ыIуагъ.

Адыгэмэ яIуагъэу тIокIыр хэт тятэ зытыригъэфагъэр? Сшынахьыжъэу къы­гъэшIагъэм зы плIы закъо щэхъу къэзымыхьыгъэр ары. Ари тят фэзгъэуцугъагъэр, адрэ предметхэмкIэ тфы ехъу иIагъэп, физикэмкIэ тфиблырэ зы плIырэ мэзищым къыхэфагъэти, тятэ иплI ащ фэдиз тфым изакъоу атекIуагъ, сыдэу щытми плIы къыфыригъэкIыгъ. Пащэр къеджагъ.

— Сахьид, анахьэу тызыщыгугъырэ кIалэм сыда плIы фэбгъэуцугъ? — ыIуи къеупчIыгъ.

— Адэ зыгорэм икIалэ плIы фэзгъэу­цунышъ, сэсыем тфы къезгъэхьыщт ара? Тызычылэба. Краснодар университетым кIонэу есIуагъэшъ, шъхьэ шIотымэ ежь- ежьырэу чIэхьащт, шIомытымэ ежь иIоф.

Ащыгъум дышъэ медаль уиIэми, тыжьыными апэрэ экзаменымкIэ тфы къэпхьымэ адрэхэр умытыжьыхэу еджа­пIэм учIагъахьэщтыгъэ, ау ар къызыдэхъухэри хэшыпыкIыгъагъэх, пфэгущыIэн щыIэмэ дэгъу, щымыIэмэ пшъхьэ зэрэхэпхыжь. Сшынахьыжъ хэт фэгущыIэни, «чылэм укъэкIыгъэу сыдэу хъумэ тфы пфэдгъэуцун» комиссием ыIомэ, ежь «сэ сятэ шIэныгъэу къыситыгъэмкIэ физикэмкIэ сыкъэшъуубытын шъулъэкIыщтэп, шъуфаемэ шъукъэупчI» ыIозэ, шIукIаеу зэнэкъокъугъэх. Ау нэужым а анахь лъэшэу «къенэкъокъу­гъэ» бзылъфыгъэм ежь-ежьырэу къычIищыжьи, тятэшыпхъур арыти экзаменым зыщэгъагъэр, IаплI къырищэкIи, Руслъанэ ынэтIашъо къебэуи, «сыкъызэхъуи, мыщ фэдэ шIэныгъэ иIэу кIалэ къытихьылIагъэп» ыIогъагъ.

ИпсауныгъэкIэ техъыкIыгъэм елъытыгъэу тятэ узыгъэлы хъу­гъагъэ, ау икIэлэгъум кIочIэшIоу зэрэщытыгъэр илэгъумэ къа­Iотэжьыщтыгъэ. Джыри быдза­шъоу Совет хабзэу зэтеуцорэм зы куп бандиткIэ ылъытагъэти, ахэмэ ятэу Хьэсанэ ахэфагъ. ИIоф зэхафы зэхъум чылэм къаIопщыгъ — «зи зэримыла­жьэмкIэ шыхьа­тэу шъукъэуцумэ къэттIупщы­жьыщт» аIуи. Чылэр зэхэхьагъэ, тя­тэжъ къыкъоуцуагъэх, ау къоджэ тхьаматэу мыхъурыр зыIыгъым «мы лIыр сишIоп сэ» ыIуи, афызэкIэкIуа­гъэп. Нэужым тшIэжьыгъэ ныIэп ар зытыришIыхьагъэр — тятэжъырэ ежьырырэ зы пшъашъэ зэдепсэлъыхъощтыгъэхэти, бзылъфыгъэм тятэжъкIэ зыкъы­гъэзэ­гъагъ. Ары ащ ымыгъэгъугъэр…

Хьапсым къыдычIэс нахьыжъымэ «уимылажьэми еуцуалIи, удащыгъэми зэгорэм къэбгъэзэжьын» къыраIощтыгъэ, ау «лажьи, хьакъи сиIэп» ыIуи, къафызэкIэмыкIоу щаукIыгъ. ТIэкIу ыпэ сишъы­нышъ къэсIон, 1968-рэ илъэсым тятэ Пэнэжьыкъое сымэджэщым чIэлъэу тянэ пэсыгъэти, тятэ тIэкIу зыхэпазэм коридорым къикIыгъ. Чэщыгу хьазырыгъ. Зы лIыжъ горэ благъэу къэтIысыгъ.

— Хэтмэ уащыщ? — ыIуи, тIэкIурэ щысыгъэу къеупчIыгъ.

— Къуекъомэ сыряныс, — тянэ ыIуагъ.

— Адэ Къуекъо Хьэсанэ сыдэу къып­фыщыт?

— Сипщы.

ЛIыжъыр тIэкIурэ зи къымыIоу щысыгъ.

— Сэ ХьэсанэкIэ мысагъэ скъолъ, — ыIуагъ, — Дубинскэ хьапсым тызэдычIэсыгъ. АукIын зэхъум ищыгъынхэр нэпэеплъэу ядэжь нэзгъэсыжьынхэу къыситыжьи, «сикъэбар яIожь, сазэрэфемыуцолIагъэр агурыгъаIу» ыIуи къы­сэлъэIугъагъ, ау Къунчыкъохьаблэ неп, неущ сIозэ сынэмысэу уахътэр сIэкIэ­кIыгъ…

Зэшымэ анахьыжъ Уцужьыкъо Хьэсанэ бэкIэ ыуж къинагъэп, Лениным НЭП-р къызырехьыжьэм (новая экономическая политика), тутын лэжьыным пыхьи, мылъкукIэ зэIэкIэлъкIае хъугъагъэти, ышхэр игъусэхэу Краснодар унэ щащэфыгъагъ. Ау Сталиным НЭП-р зекъутэжьым, ащ икъутафэмэ мыдрэ тятэжъи ахэкIодагъ. Ари джа Дубинскэ хьапсым чIадзэгъ, ари къафызэкIэкIуагъэп, джа хьапс дэдэм щаукIыгъ.

Мы къэстхырэм фэдэ Iаджи цIыфмэ къяхъулIагъ, ар бгъэшIэгъонэу щытэп, хэти щыIэныгъэм икъин Iахь щещэчы, итхъагъуи къыщыIокIэжьы. Тятэ 1924-рэ илъэсым къэхъугъ, ау ятэ заукIым янэ икIыжьыгъэти, а лъэхъаным хабзэу щыIагъэм тетэу, сабыйхэр унагъом къы­ригъэнагъэх. Тятэ ятэшыри кIэлэ дэдэу ащ кIэлъырысэу, лъапцIэу, пцIанэу къэ­тэджыгъ. Зэп къызэрэхэкIыгъэр шъэ­ожъые Iэтахъо хъугъэу нэмыкI чылэ аIофытэмэ, щыгъын хъатэ щымыгъэу, бжыхьэ кIасэрэ кIымэфэ чъыIэрэ агъэ­дыкъыжьэу къыгъэзэжьэу. Зэ шымкIэ кIымафэу аIофыти, къызэсыжьым иакъыл щыуагъэу, Iумылэу тыришIыхьагъэр «кIы-кIыкI» Iоу зэхагъэтакъоу онэгум къырахыжьыгъагъ. Мыхэмэ къахэкIэу узыгъэлы хъуи, заом кIонэу хъугъэп. Нэмыцмэ ягъом полицаймэ тятэ Очэпщые зы письмэ горэ рагъэхьынэу аIоф­тэн заIом, «сэ фашистымэ сафэкIощтэп» ыIуагъэти, аукIынэу ращэжьагъэу ятэшым ерагъэу къатырихыжьыгъагъ. Иуаныкъо Нурбый заом щыIагъ, лIыгъэ хэлъэу пхъашэу щызэуагъ, инасып къы­хьи, псаоу къыгъэзэжьи, къоджэ щыIа­кIэм къыхэуцожьыгъ.

Тятэмэ якъэбар къызщысIуатэрэм къыхэзгъэщы сшIоигъу мы нэбгыритIур зэрэзэшъэогъугъэхэм имызакъоу, яшэнкIи, яхэбзэ зехьакIэкIи, ятеплъэкIи зэфэдабэ зэрахэлъыгъэр. ТIури хъулъфы­гъэ къабзэщтыгъэх (адыгэмэ хъулъфыгъэр дахэ аIорэп, къабзэ заIокIэ зэкIэ къырагъэубыты), мылъэгэ-мылъахъчэ­хэм, кIуачIэ щымыкIэхэу, упшъашъэмэ уадэмыплъыхынэу щытыгъэх.

Зэ Нурбый шIокъогъоу, шIоIэпс- лъэ­псэу яурам къадытес ЖакIэмыкъо Рэмэзан «мыщ себэнынышъ искIын, заом зэрэщыIагъэм емылъытыгъэу» ыIуи зышIуигъэнэгъагъ. Ащыгъум ежь нахь кIалэу, ыкIуачIэ ихэхъогъоу, ышъо имыфэжьэу щытыгъ, зыщыгугъыжьыщтыгъэ, зызэриушэтын лIыгъэшIапIэ лъыхъу­щтыгъэ. Нурбый «хъугъэ, ищыкIагъэп, шIонапIэ тэзэрэмыгъэшI» еIоти, Рэмэзанэ ыгъэщтагъ шIошIи, зыфелъым, зэрэхъугъэри къыгурымыIоу адрэм къы­чIидзыгъ. «Мыуцурэр къиуцукI IокIэ» зэраIорэм фэдэу, зызгъэкъаигъагъэти, нахь кIуачIэр сигъэлъэгъугъэ», — къы­Iотэжьыщтыгъэ Рэмэзанэ.

Тяти, къызэраIотэжьыщтыгъэмкIэ, гушхоу щытыгъ. Зэ Пщыщэ иадырабгъу Процаим (урыс къутыр цIыкIоу щысыгъэр ары), нэпкъым тет кIалэхэм зыгорэхэр къаIо зэхъум, псым зэпырысыкIи, анахь шъонтIэоу зыжэ зымыгъэтIылъырэм езэогъагъ ыкIи зыкъыригъэтыгъагъ.

Тятэ хьисапымкIэ Iэзагъэмэ, ежь Нурбый адыгабзэм ылъэныкъокIэ ебгъэ­пшэн гъотыгъоягъ, мыщкIэ гоуцон зылъэ­кIыщтыгъэр ЗекIогъу Уцужьыкъон фай, тIури бэлахьыгъэх.

Бэмэ «мыщ фэдизэу пшIэрэр зы тхылъы шIыжьба» къыраIощтыгъэ, сэри сыбзэгу IэшIу къытенэжьыгъагъэп. 2015-рэ илъэсым илэжьыгъэхэр зэхэубыта­гъэу тхылъ ушъэгъэ зэIэкIэлъэу Налщык къы­щытырадзагъ. Тхылъым ызыныкъо фэдиз этимологием фэгъэхьыгъагъ («Этимологический анализ некоторых адыгских (черкесских) слов»), гущыIэ 60-м ехъу къыщызэхефы, нарт эпосым щыщэу ахэм ахэтыр макIэп. Джы нартмэ татетхыхьэу е адыгэ мифопоэти­кэм щыщ горэ зэхэтфы хъумэ, мыр анахь IэубытыпIэ тэшIы. Мыдрэ кIэлъэ­ныкъоу «Глагольные устойчивые словосочетания в адыгейском языке» зыфиIорэр монографие шъуашэм илъ, ари лэжьыгъэ хьэламэт, лингвистхэр ешхэ­кIыхэрэп. Тхылъым икъыдэгъэкIын тефэрэр ыпшъэ рилъхьажьыгъ Нурбый ыкъоу Адам.

Адамэрэ сэрырэ тызэлэгъу, зы илъэс горэкIэ сэщ нахьыкI, ау зы класс тызэдисыгъ, тятэмэ тырагъэджагъ. Дэгъоу еджэщтыгъэ, губзыгъэу, ыныбжь емы­лъытыгъэу Iушэу, шъырытэу гущыIэу, зыпкъ итыгъ, тятэмэ афэдэу тэри тызэрэгъэгъуащэщтыгъэп. «Адамэ лIы хэкIыгъ, — сятэ къысиIогъагъ, — Нурбыйрэ сэрырэ зын тыкъымылъфыгъэми, егъашIэм тызэтеплъэхъукIыгъэп, адыгэр арыба зыIуагъэр: «ЗэкIэ зын къылъфыгъэхэр зэшхэп, зэкIэ зэшхэр зын къылъ­фыгъэхэп». Ори Адам зэрэбгъэныбджэгъурэр дэгъу, мыхэмэ шъыпкъэныгъэ акъолъ».

Адамэ ятэкIэ янэжъ кIэлъырысыгъ. Ятэшэу Сэфэрбый кIэлэегъэджагъ, тикласскIэ типэщагъ, цIыфыгъэшхо хэлъыгъ, рэхьатэу, шъабэу гущыIэщтыгъ. «Мыр Мыгумэ ащымыщым фэд, ахэр шэн пытэкIаех, къаигъэх, Сэфэрбый ишъэбагъэкIэ къахэщы, — чылэм щаIощтыгъэ. Нэужым сшIэжьыгъэ ныIэп Иуанэкъохэу тичылэ дэсыгъэхэр алъап­сэкIэ зэрэ Мыгугъэхэр, Шапсыгъэ къи­кIыхи бжъэдыгъумэ къахэтIысхьажьыгъэхэм ащыщыгъэх.

Иуаныкъо унагъом хьакIэщ зэтегъэ­псыхьагъэ иIэу, цIыф кIуапIэу щытыгъ. Къэбар макIэ щаIотэна, Адам джыри цIыкIоу, псы афихьыщтыгъа, шхын афычIихьэщтыгъа, тэп щимыгъакIэщтыгъэха, сыд фэдэми ахахьэу хъущтыгъэ, зэхихыгъэр ыгу IупкIэу риубытэщтыгъэ. ЕтIанэ анахьыбэ къызпкъырихыгъагъэр янэжъ. Ежь ятэу Нурбый къэбар IотэнымкIэ кIэхьан щыIагъэп, ышIэрэм гъунэ иI Iоу пшIэщтыгъэп, ау ащ зэхимыхыгъэ горэхэри Адамэ янэжъ къыфиIотэжьыгъэу ыгу къэкIыжьыщтыгъэх. Бжъэдыгъу­пщымэ якъэбарми, нэмыкI къэбарыжъы­ми татегущыIэу джы нэбгыритIум тызытIысыкIэ, лIыжъ тIысыжьыгъэхэу хьакIэщым исмэ афэдэ тэри тыхъужьыгъэу къытщэхъу.

Сэри сицIыкIугъом щыублагъэу а хьакIэщмэ сакъырытэджагъ, тятэ унашъоу къысфишIыгъэу, тисэмэгубгъукIэ урам зэбгъэлымэ щысыгъэ Гъыщ Амзанэу тятэжъ Мосэ имэхъулъэгъугъэр набгъэти, чэщ къызыхъукIэ, ащ сыригъу­сэу Шъоджэ Шыупащэ ихьакIэщ сщэщтыгъ. Ар къэмысызэ сиурокхэр сшIыхэти, сшынахьыжъ сиуплъэкIужьыщтыгъ, тяни хэплъэжьыщтыгъ, нэужым сикIы­щтыгъ. Пчъэм сыпэблагъэу дэпкъым сыкIэрытэу, бгыкъужъыер сIыгъэу сыщытыщтыгъ.

Тхьэм ишыкур къэсIотэн икъу фэдиз сэшIэ, ар сисэнэхьат изы лъэныкъомэ зэу ащыщ, ащ сыфеджагъ. Адамэ исэнэхьат нэмыкI, врач, медицинэ шIэныгъэхэмкIэ доктор, клиникэ инымэ ащылэжьагъ, Пироговым ишIухьафтын къыратыгъ, ащи къэбарыбэ ешIэ, дахэуи къеIотэжьых.

Ежь Адамэ лъэкI иIэти, бэ еуалIэщтыгъэр, бэми къадеIэщтыгъэ. ЗэIази ыгъэхъужьыгъэ араб бай горэм «сыд уфаеми къаIори къыпфэсщэфыщт» зеIом, «тхьауегъэпсэу, сэ сшъхьэкIэ зыми сыфэныкъоп, ау чылэу сыздэсым мэщыт дэсшIыхьэ сшIоигъошъ къыздеI», — ри­Iуагъэти, зыфаер къыфишIагъ. Ежь Адами ышъхьэкIэ хэIэбагъ, джаущтэу Къунчыкъохьаблэ мэщыт зэкIэупкIэгъэ дэхэ цIыкIу дигъэуцуагъ.

Тэри тилIакъокIэ адрэ чылэдэсмэ тафэдэу, зэрэтфэлъэкIэу тыхэIэбагъ, Тхьэм фэгъэхьыгъэ шIушIэр псапэба. Ба, макIа, арэп Iофыр, гупыкIыр ары, тэшIэ — гум пыкIырэр пэкIэжьы. ШIушIагъэр, шIушIэныр цIыф хабзэу щыт, сыд пшIэми, угу пыкIэу пшIагъэмэ, Тхьэм къыпфилъэгъущт, ары тижъымэ къытаIощтыгъэр. Ау тхьапш шIу зышIи кIагъэгъожьыгъэр, пый къафэхъужьыгъэр, абдзэхэ ныом «шIу шIи, пый зыфэшI» зыфиIощтыгъэр ары. Зэ Адамэ чылэм къэкIуагъэу сэри сыщыIэу тызэрихьылIагъэти, зытфэгъэгущыIэкIыжьыгъэп, нэмыкIхэри щысыгъэх, Иуанэкъомэ яхьа­кIэщ къызэIуахыжьыгъэм фэдагъ. Тызэхэсэу а шIушIэнымрэ къыкIакIорэмрэ тарэгущыIэти, Адамэ янэжъ къыIотагъэ горэ щысэу къыхьыгъ.

— Тянэжъ къызэриIуатэщтыгъэмкIэ, Къунчыкъокъопщыр дэкIыгъэу, мэз Iапчъэ горэм еблэгъагъэу апэкIэ купышIу зэхэтэу къэлъэгъуагъ. «Зиусхьан, — къэгуIагъ байкол шъхьаIэр, — олахьэ чIыпIэ дэй тиуцуагъэм, Бжъэдыгъум анахь техэкIо-цунтхъэкIо купэу итым тыпэкIэфагъ, тымакI, шIу тхьынэп, ежьми шIу амыхьыми». «Хэт пIуагъа мыхэмэ япащэр?» — кIэупчIагъ Къунчыкъо­къопщыр. «Мыры, мыры…», — ыIуагъ байколым. «УмыгумэкI, — ыIуагъ, — блэкIынышъ кIощтых…». Ары зэрэхъугъэри. Байколым гъэшIэгъон щыхъуи, пщым еупчIыгъ къызэришIагъэмкIэ. ХъункIакIомэ япащэ Къунчыкъокъопщым иш къымышIэжьы хъуна, тамыгъи едзыгъэба, лIыри лIы хэфытагъэу цIыф зэхэдзын ешIэти, зэшIонагъэхэп.

Кавказ заом ыуж лъэпкъыр икIыжьы зэхъум, Къунчыкъокъопщмэ ащыщэу кощыжьыгъэм игъусэхэу чылэм дэсхэри дикIыжьыгъэх. Бурсэ къалэм Бигэ районым бжъэдыгъу къуаджэу щепсыхыгъэ­мэ Къунчыкъокъом икъуаджи ахэтыгъ. Хьалъэкъуай, Очэпщый, Пчыхьэлъы­къуай, Бжыхьэкъуай зыфэпIощтыхэр непи зэхэ­сых, Къунчыкъохьаблэ инахьыбэу къыдэтIысхьагъэхэр Тыгъужъхэти, Тыгъужъкой чылэ хъугъэ. Тыгъужъкой щыщхэу Шъакумыкъо зэшхэу Махьмудэрэ ащ ышнахьыкIэ сурэтышIэ цIэрыIоу Ахьмэдрэ бэшIагъэу сэшIэх. Мыхэмэ ятэжъ къызэриIуатэщтыгъэмкIэ, ежьхэр фэкъо­лIыгъэх, ау Къунчыкъокъо бжъэдыгъупщыр къагъэнэжьыгъэти, зэтхьарыIогъущтыгъэ, ары зыкIыдикIыжьыгъагъэхэр.

Тыркуем сыкъызекIыжь горэм сихъар­зынэщ сыкIэлъырытIысхьи, тятэжъмэ, Джэджэхьэблэ лIыжъмэ къысфаIотэгъагъэхэмэ сахэплъэжьыгъ. Тичылэ щыщ къэбарIотэ Iазэу ХъокIо Ибрахьимэ къызэриIощтыгъэмкIэ, Къунчыкъохэмрэ Джэджыкъохэмрэ зы лэгъупыIу къыIукIыгъэх, зы шъо зиIэ джанэ зэдыряIагъ, лIакъоу нахьыжъыр зыхэтым ыдэжь ар щыIэщтыгъ. Ау зы лъэхъан Джэджыкъо­хэр нахьыбэти, «тэ къытэшъут нахьы­жъыр шъошъуеми» заIом, мыдрэмэ адагъэп, ащ щызэфилъыхи, Къунчыкъо­къомэ яхъулъфыгъашъхьэ къэмынэу аукIыгъэх. Янысэ цIыкIу горэ зэпкъаджэу щытыти, ащ къылъфыгъэр Шъакумыкъомэ пIуры афэхъугъ, джары Къунчыкъохэр къыздэпщыхыжьыгъэхэр. Шъакумыкъо зэшхэр фэягъэх нахь игъэкIотыгъэу къэбарым ылъапсэ зэрагъэшIэнэу. Хэт мыщкIэ зедгъэкъумэ хъун аIуагъэти, Иуанэкъо Нурбый игугъу афэсшIыгъ, Стамбул сызэрэщыIэу сыфытеуи нэIуасэ зэфэсшIыгъэх.

Махьмуди Ахьмэди зэп хэкужъым къызэрэкIуагъэхэр, Къунчыкъохьабли щытихьэкIагъэх. ЕтIанэ фашIэу Ахьмэд зыкъыIэти, Налщык къакIуи, Нурбый ихьэкIагъ, мэфэ заулэрэ кIэлъырысыгъ, Къунчыкъокъопщым имызакъоу, чылэ къэбархэр къыфиIотагъэх, гушхуагъэу, гупсэфыгъэу лIыр кIожьыгъэ. ЗэфаIотагъэхэр Стамбул джыри сыщыIэу Ахьмэд къысфытыритхэжьыхи, къыситыжьыгъэх.

ЗэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу Налэ Заур идунай ыхъожьыгъэти, тхьаусыхакIо тыкIонэу ТIэшIу Мурдинэ Шапсыгъэ къикIи садэжь къэкIуагъ, а мэфэ шъыпкъэм Налщык тыкIуагъ. ТиIоф зытэухым «мыщ сятэ фэдэу сикIасэу лIы дэс, сыкъэкIуагъэу амал иIахэмэ ыдэжь сыIумыхьэу сыдэкIыжьыгъэп, тыIубгъэ­хьагъэмэ» сIуагъэти, игопэшхо хъугъэ. Шъыпкъэ, адыгэ хабзэм хьэдагъэ укIуа­гъэу зыми еблагъэхэрэп еIоми, хьэдагъэрэ нэшхъэягъэмрэ зэп тIуи, Нурбый дэжь тыкIуагъ. НэIуасэ зэфэсшIыгъэх, зэрэмылъэгъугъэхэми зэрэшIэхэу къы­чIэ­кIыгъ, ныбжьымкIэ илъэс зытIущ азыфагу илъыгъэр.

Ныбжь яI Iоу умышIэнэу, энергие гъэшIэгъон джыри ахэлъэу щысыгъэх. Мыекъуапэ нэс чэщ гъогум сыхьат пчъа­гъэ джыри ыхьыщт, ау згъэгуI­агъэхэп, хьэкIэгъу мэфищыр тапэ илъ фэдэу тызэхэсыгъ. А уахътэм Нурбый ишъхьэгъусэ иIэжьыгъэп, ипшъашъэ Iанэр тIэкIу шIэ къэс къыгъэкIэжьызэ чэщыр хэкIотэфэ тыщысыгъ. ЕтIанэ тыкъызэтэджыжьым чэщым тыкъыгъанэ шIои­гъоу бысымыр гоIагъэ, «чэщ гъогу шъутемыхьажь, мэфэ заулэрэ шъущыI, гу зэщытфэн ыIуагъ», ау хэт джы пэсэрэ адыгэмэ афэдэу хьэкIэшI бэрэ къэтынэу кIожьырэ. Щыу­хэдзахьэ е мэшIуахьэ кIуагъэм фэдэу зитэпхъу, зитэлъы, ренэу тишыкIэ машIо егъэугъ, тыздачъэри, тызкIачъэри тшIэрэп, зы гъэшIэгъон горэм тыпылъы фэд, ау дунаим икIуакIэ, игъогу укIырыплъымэ, хьаолыеу тшIуабэ машIэ…

— КIо, шъо кIалэхэмкIэ, Iаджи джыри шъуапэ щыIэныгъэмкIэ илъ, — къытиIуагъ тыкъыгъэкIотэжьызэ Нурбый. — Тхьэм телъэIун нахьыбаIорэ шъуигъэ­хъагъэмэ тагъэгушIонэу.

— Тхьэмэтэ маф, — сыIущхыпцIыкIыгъ, — шъо кIалэхэмкIэ пIомэ сэ ар къызэрэсфэгъэзагъэр сэшIэшъ, сигопэ дэд шъощ фэдэ нахьыжъ шIагъохэр зэрэсиIэм пай, орышъ тятэм уфэд. Ау мы Мурдинэу кIалэ къыздэпшIыгъэр бащэкIэ уаужы къинагъэпышъ, о бгъа­хъэрэми, уищыIакIи ащыгушIукIы джыри бэрэ шIоигъу…

Ащ къыщычIэщыгъ зэрэзэлэгъу хьазырхэр, гъэшIэгъоны ащыхъугъ тIуми аныбжь зызэраIом, ау тIуми уяплъымэ уятэпсымэ сэщ нахь кIалэхэба мыхэр сагъэIуагъ. Мы лIитIур нэужыми ренэу зэфытеожьыщтыгъэх. ЕтIанэ Адамэ а Мыгумэ якIэеу шапсыгъэ щыIэмкIэ зигъэзэжьи, Тхьэгъапшъэ чылэ дахэм ежьи, ятэшым икIали унэ зырыз щагъэуцугъ, щай къызщагъэкIырэ совхозэу ПсышIуапэ щыIэм непэкIэ ипащ.

Ау Нурбый фэкIожьыгъэп, Къунчыкъо­хьаблэ зыдэкIым Къэбэртае зигъэзагъ, Налщык университетым кIэлэегъаджэу Iухьи, деканэу илъэсыбэрэ щылэжьагъ. Ригъэджагъэхэм егъашIэм ыцIэ дахэкIэ зэрахьэ.

Сятэу слъытэщтыгъэ Иуаныкъо Нурбый мы тхьамафэу икIыгъэм идунай ыхъожьыгъ. ЗэрэщымыIэжьым сыгу цIыкIу ешIыми, шыкур сэIо гъэшIэ кIыхьэ, гъэшIэ дахэ къыгъэшIагъэшъ, ыцIэрэ ышъхьэрэ щысэтехыпIэу зэрихьагъэшъ. Адыгэм ежьэжьыгъ ыIомэ, зигъашIэ зыухи дунэе ШъхьаIэм игъогу техьажьыгъэр ары зыфаIорэр, арышъ, Иуаныкъо Нурбый иаужырэ гъогу мафэкIэ рыкIожьынышъ, джэнэтым ишIупIэр Тхьэшхом къырипэсынэу селъэIу.

Ары, тятэхэр джаущтэу тэухых…

Къуекъо Асфар.