Тикъэралыгъо щыпсэурэ цIыфхэм ащыщэу хэгъэгум ыпашъхьэ гъэ­хъэ­гъэ инхэр щызышIыгъэхэм, ар къаухъумэзэ лIыгъэшхо къызы­хэзгъэ­фа­гъэхэм бгъэхэлъхьэ лъапIэхэр къащаратыхэу хабзэ. Ахэм зэкIэми апшъэу алъытэрэр ЛIыхъужъыцIэр ары.

2007-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу Хэгъэгум и ЛIы­хъужъхэм я Мафэ тикъэралыгъо щы­хагъэунэфыкIы. Охътэ зэфэшъхьафхэм Урысыер къэзы­ухъумэгъэ лIыхъужъхэм яшIэжь мафэу ар щыт. МэфэкIым тарихъэу пылъыр я XVIII-рэ лIэшIэгъум хэхьэ — 1769-рэ илъэ­сым пачъыхьэу я II-рэ Екатеринэ Шыихъэу Георгий Победоносцэм иорден ыгъэнэфагъ, ащ шъоши 4 иIагъ, апэрэр анахь иныгъ. Бгъэхалъхьэр зэраты­гъэхэр нэбгырэ 25-рэ мэхъух, ахэм ащыщых ежь Екатеринэ, орденым икавалерхэу, генерал-фельдмаршалхэу Михаил Кутузовыр, Михаил Барклайде-Толли, нэмыкIхэри. Мы унашъор ары мэфэкIым лъапсэу фэхъугъэр.

1807-рэ илъэсым мэзаем и 26-м пачъыхьэу а I-рэ Александр орденэу «Георгиевский крест» зыцIэр егъэнафэ. Къэралыгъом ыпашъхьэ гъэхъэгъэ­шхо щызиIэхэр ащкIэ къыха­гъэщыщтыгъэх. 1917-рэ илъэсым нэс георгиевскэ кавалерхэм ямафэу ар хагъэунэфыкIыгъ.

Революциер къызыдахым ыуж орденыр большевикхэм тыра­хыжьыгъагъ. Советскэ Союзым илъэхъан текIыгъэу, 2000-рэ илъэсым Урысые Федерацием и Президент иунашъокIэ орденым истатус къырагъэгъэзэжьыгъ. 2013-м къыщегъэжьагъэу илъэс къэс, тыгъэгъазэм и 9-м СССР-м ыкIи Урысыем я ЛIыхъужъхэр, Щытхъум ыкIи Шыихъэу Георгий яор­денхэм якавалерхэр агу къагъэ­кIыжьых, непэ къытхэтхэм ящытхъу аIо.

Хэгъэгу зэошхом илъэхъан тицIыфхэм лIыгъэу зэрахьагъэр хэти щыгъупшэщтэп. Тихэгъэгу ишъхьафитныгъэ фэбэ­нагъэхэу, СССР-м и ЛIыхъужъ хъугъэхэм ащыщых адыгэ лъэп­къым къыхэкIыгъэхэ Андырхъое Хъусен, Нэхэе Даутэ, Ацу­мыжъ Айдэмыр, Бжыхьэкъо Къымчэрые, ШIуцIэ Абубэчыр, Къош Алый, Тхьагъушъэ Ис­махьилэ.

ЦIыфыр лIыхъужъэу къэхъурэп, ар лIыхъужъ мэхъу

Республикэр зэрыгушхорэ, шъхьэкIафэ зыфашIырэ цIыфхэм ащыщ «Урысыем и ЛIы­хъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къызфагъэшъошэгъэ Цэй Эдуард. Ар тишъолъыр имызакъоу, Урысыем ичIыпIэ зэфэшъхьаф­хэми дэгъоу ащызэлъашIэ. Аб­хъазым, Дагъыстан ыкIи Чэ­чэ­ным ащыкIогъэ хэушъхьа­фы­кIыгъэ операциехэм ахэлэ­жьагъ, цIыфхэм ярэхьатныгъэ ыкIи ящынэгъончъагъэ къы­у­хъумагъ, Темыр Кавказым быр­сыр къизыгъэтаджэ зы­шIоигъо кIуачIэхэм ыпсэ емыблэжьэу апэуцужьыгъ.

Шъугу къэдгъэкIыжьын: гвар­дием имайорэу Цэй Эдуард Урысыем и ЛIыхъужъ щытхъуцIэр къызфагъэшъошагъэр Дагъыстан хэхьэрэ Ботлихскэ районым илъэгапIэу «Ослиное ухо» зыфиIорэм иштэн 1999-рэ илъэсым зыхэлажьэр ары. Боевикхэм бэрэ запэуцужьхэ нэуж тидзэкIолIхэр зэкIэкIожьынхэм иамал аригъэгъотыгъ, къау­кIыгъэ командирэу Сергей Костиным ихьадэ заом имашIо къыхихыжьыгъ.

Къулыкъу пшъэрылъхэр ыгъэ­цакIэхэзэ лIыхъужъныгъэ зэ­рэзэрихьагъэм фэшI Урысые Фе­дерацием и Президент и УказкIэ парашют-десант батальоным икомандирэу, гвардием имайорэу Сергей Костинымрэ (зэфэх нэуж) командирым игуадзэу, гвардием имайорэу Цэй Эдуардрэ Урысые Федерацием и ЛIыхъужъыцIэ къафагъэшъошагъ. Ащ нэмыкIэу къулыкъур ехьыфэ нэмыкI къэ­ралыгъо тынэу, медалэу, орденэу къыратыгъэр бэдэд.

— Тидзэ пшъэрылъхэр тымы­гъэцэкIэгъагъэмэ, зэкIэри хэ­кIуадэщтыгъэх. Сыгу къэкIы­жьы, илъэси 8 сыныбжьэу Iэтахъохэм щагум тыщыджэгухэзэ лIыжъ горэм къытиIогъагъ: «Арэущтэу шъо жъугъэхъэни щыIэп. Заом шъухэтыгъагъэмэ, джащыгъум къэшъушIэщтгъагъэ ар зыфэдэр». ЛIыжъым игущыIэхэр нафэ къысфэхъужьыгъэх, заор зы­фэдэр сшIагъэ. НыбжьыкIэхэм яхэгъэгу шIу алъэгъоу пIугъэнхэр кIэлэпIухэм, унагъом ялъытыгъэх. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан тятэжъ пIашъэхэм лIыблэнагъэу зэрахьагъэр, тарихъ баеу тиIэр къыткIэхъухьэрэ лIэужхэм зэрядгъэшIэщтым тыпылъын фае, — еIо ЛIыхъу­жъым.

2000-рэ илъэсым шэкIогъум ипсауныгъэ изытеткIэ Цэй Эдуард майор звание иIэу запасым кIуагъэ. Орденхэу «За личное мужество», «За заслуги перед Отечеством 2-й степени», «За отличие в военной службе» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх. Ау зэкIэмэ анахь тын лъапIэр Урысыем и ЛIыхъужъ зэрэхъугъэр ары. Мы мафэхэм Эдуард АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм идепутат.

ЛIыхъужъым илъэс пчъагъэ хъугъэу ныбжьыкIэхэм патриотическэ пIуныгъэ ягъэгъоты­гъэным иIахьышхо хешIыхьэ: дзэм къулыкъур щызыхьыщтхэм, студентхэм, кIэлэеджакIохэм заIуегъакIэ. Ащ зэрилъытэ­рэмкIэ, тын лъапIэу къыфагъэшъошагъэр ежьым изакъоп зишIушIагъэр.

— Сянэ-сятэм сызэрапIугъэ лъагъом сытетэу сыпсэугъ ыкIи сыпсэущт. Тын лъапIэу ыкIи цIэ инэу къысфагъэшъошагъэр сизакъоу сиеп, сибатальон хэтхэу, хэушъхьафыкIыгъэ пшъэрылъхэр сигъусэу зыгъэцэкIагъэхэм, яхэгъэгу къаухъу­мэзэ фэхыгъэ дзэкIолIхэм, офи­церхэм афэсэгъэхьы. Мы жъуагъор ахэм яй ыкIи сэ силыуз, — къыIуагъ ЛIыхъужъым.

Эдуард щыIэныгъэ гъогу гъэ­шIэгъон къыкIугъ, хэгъэгур шIу плъэгъун зэрэфаемкIэ щысэтехыпIэу щыт. Общественнэ щы­Iэныгъэм, патриотическэ пIуныгъэм, сыд фэдэ IофшIэни чанэу ахэлажьэ. Республикэм щыпсэухэрэм цыхьэшхо фашIы ыкIи рэгушхох.

Хэгъэгу зэошхом хэкIодэгъэ тидзэкIолIхэм яшIэжь фэгъэхьыгъэ саугъэтым игъэуцун ыкIи псэупIэу Ханскэм советскэ летчикхэр къызщефэхыгъэхэ чIыпIэм сквер щызэтеутыгъэным Цэй Эдуард якIэщакIу.

Эдуард 1966-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыхъугъ, ялIа­къокIэ ХьакIэмзые щыщых. Унэгъо зэгурыIожьэу, адыгэ шэн-хабзэхэм язехьакIохэу ящыIэныгъэ къырэкIох, цIыфхэми шъхьэкIэфэныгъэ къызфарагъэшIын алъэкIыгъ. Эдуард ежьым ишIоигъоныгъэкIэ исэнэхьат дзэм рипхыгъ, джыри къулыкъум мыкIозэ Мыекъопэ мэкъумэщ техникумыр къыухыгъ. Ащ нэмыкIэу Урысые ДОСААФ-м и Мыекъопэ техническэ еджапIэ щеджагъ.

Къулыкъу ужым Рязанскэ апшъэрэ воздушнэ-десантнэ команднэ училищым чIэхьагъ. 1990-рэ илъэсым Цэй Эдуард Закавказскэ дзэ округым взводым икомандирэу къулыкъур щихьыгъ. Ротэм икомандир игуа­дзэу, нэужым, 1992-рэ илъэсым командирэу агъэнэ­фагъ. А лъэхъаныр къиныгъ, лъэпкъ Iофыгъохэр къызфагъэфедэхэзэ, политик «шIойхэм» къэралыгъом бырсыр къы­ралъхьэгъагъ. Тыдэ къулыкъур щихьыгъэми, сыд фэдэ чIыпIэ ифагъэми, ихэгъэгу къызэриу­хъумэн фаер зыщигъэгъупшагъэп, къызщыхъугъэ хэкур, иIа­хьыл гупсэхэр къымыгъэу­кIытэжьхэу щыIэныгъэм лъэгъо дахэ щыпхырищыгъ.

Джыри зы щыс: Полицием ипрапорщикэу Артем Гармаш лIыгъэу зэрихьагъэр тикъэралыгъо щызэлъашIагъ. Бзэджа­шIэхэм апэуцужьызэ Дагъы- стан щыфэхыгъ. Идунай зехъожь нэуж УФ-м и Президент иунашъокIэ «Урысыем и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ щытхъуцIэр къыфагъэшъошагъ. ЛIыхъу­жъым идунай зихъожьыгъэр тIэкIу шIагъэ нахь мышIэми, ар цIыфхэм, иIофшIэгъухэм ащыгъупшэрэп, ишIэжь агъэлъапIэ.

ЛIыхъужъэу непэ зыцIэ къепIонэу, шъхьэкIафэ зыфэпшIын плъэкIынэу тиIэр макIэп. Зидунай зыхъожьыгъэхэм яшIэжь дгъэлъэпIэным, псаоу къытхэтхэм ящысэкIэ тыпсэуным мэхьанэшхо иI.

Непэ мы мэфэкIыр хэзыгъэу­нэфыкIырэ пстэуми тигуапэу тафэгушIо, псауныгъэ пытэ яIэ­нэу, шIоу, дэгъоу щыIэр къадэ­хъунэу тафэлъаIо. Къэзыгъэхьазырыгъэр КIАРЭ Фатим.