Общественнэ движениеу «Урысыем иволонтерхэр» зыфиIорэм мыгъэ зэхищэгъэгъэ зэнэкъокъоу «Ситарихъ» зыфиIорэм илъэс 14 — 18 зыныбжьхэр хэ­лэжьагъэх.

Зэнэкъокъур ТекIоны­гъэр къызыдахыгъэр илъэс 75-рэ зэрэхъугъэм фэгъэ­хьыгъагъ. Лъэныкъоу «Унагъо пэпчъ ЛIыхъужъ иI» зы­фиIорэм Адыгеим щыщ кIэлэеджакIоу, псэупIэу Яблоновскэм дэт ятфэнэрэ гурыт еджапIэм ще­джэрэ Мамый Налбый игуапэу хэлэжьагъ. Зэнэ­къокъум изэфэхьысыжьхэр агъэгужъуагъэх, ар коронавирусым къытфихьыгъэ гумэкIыгъор ары зыпкъ къикIыгъэр. ЗиIофшIагъэ­хэр анахь дэгъоу алъытагъэхэм Налбый ахэфагъ, эссеу ятэжъ ыш фитхыгъэм уасэ къыфашIыгъ. ТекIоныгъэр къызыфагъэшъошагъэхэм зэнэкъокъум идипломхэр бэшIа­гъэп къа­зыратыжьыгъэхэр, ахэм Налбыий ащыщ.

«Германиер тихэгъэгу къызытебанэм, нэбгырэ мил­лион пчъагъэ пыим пэу­цужьыгъ. Зы унагъуи къэнагъэп зицIыф зэошхом хэмылэжьагъэу. Зы­хэр псаоу къэкIожьыгъэх, адрэхэм уIагъэхэр къатыращагъэх, къэзымыгъэзэжьыгъэхэри бэдэд», — къырегъажьэ Налбый итхы­гъэ. ЕтIанэ яунагъокIэ ЛIы­хъужъэу яIэгъэ Шъэо Рэщыдэ игъэшIэ гъогуи, изэо лъагъохэм якъэбар­хэри эссем къыщеIуатэх.

Заор къежьэным ыпэрэ илъэсым кIэлэегъэджэ сэ­нэхьатыр къалэу Краснодар щызэригъэгъотыгъэу, икъуаджэу БжыхьэкъоякIэм Iоф щишIэнэу къы­гъэзэжьыгъагъ. 1941-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ дзэ къулыкъур ыхьы­нэу дащыгъ, Тихоокеанскэ флотым хэфагъ.

«Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, сятэжъ Тихоокеанскэ флотым зэхищэгъэгъэ курсхэу сержантхэр зыщагъасэхэрэм щеджэщтыгъ, шышъхьэIу мазэм старшина хъугъэу ар къыу­хыгъ. Нэужым Иосиф Ста­линым ыцIэ зыхьырэ къу­хьэм къулыкъур щылъи­гъэкIотагъ, электрикхэм яот­деление икомандирыгъ. Ау ежь заом Iухьанэу инэу фэягъ», — етхы Налбый.

Рэщыдэ Тихоокеанскэ флотым икомандующэу И. С. Юмашевым лъэIу тхылъхэр зэлъыпытэу тIо фаригъэхьыгъэх. Бжыхьэм добровольцэхэм ахэтэу зэуа­пIэу Яхрома-Орешек­Дмитров зыфиIорэм Iу­хьагъ. ТизэолIхэр нэмыц­хэм пхъашэу зыщапэуцу­жьыхэрэ заом хэфагъ. Ащыгъум фашистхэм Москва аштэгъахэу, шэкIо­гъум и 7-м ащ икъэлэ гуп­чэ текIоныгъэр щыхагъэунэфыкIынэу къызшIуа­гъэшIыщтыгъ ыкIи зыфа­гъэхьазырыщтыгъ. Ягугъэ­хэр нэкIэу къэнагъэх, тидзэхэм пыим Москва ратыгъэп, зэо зэпымыухэм ащыщ хэлажьэзэ, Рэщыдэ хьылъэу къауIэ, госпиталым чIэфэ.

ИуIагъэхэр амыгъэхъу­жьызэ ащ джыри лъэIу тхылъ Сталинград заом агъэкIонэу етхы. Нэужым къалэу Ленинск агъакIо, Стукино къикIыгъэ хы пехотэм ахагъахьэ.

Сталинград заом лъыр щагъачъэщтыгъ. Псыхъоу Царицэ пэмычыжьэу элеваторым дэжь техакIохэм тидивизие къыщызэхакъути, Волгэ Iушъо къекIолIэгъагъэх. Псыхъор къызэпа­чынышъ, ащ исэмэгубгъу къызэпырыкIынхэу ары нэ­мыцхэм гухэлъэу яIа­гъэр, ар къадэхъункIэ щы­нэгъуагъэ.

ГузэжъогъукIэ хы пехо­тэм ия 92-рэ шхончэо бригадэ ызыныкъо Волгэ къызэпыращи, я 62-рэ гвар­дейскэ дзэм хэтхэу фашистхэр зэхаукIагъэх. Псыхъом икъухьэуцупIэ дэжь щызэуагъэхэм Рэ­щыдэ ахэтыгъ, ятIонэрэу ащ къыщауIагъ.

Я 92-рэ шхончэо брига­дэм иветеранхэм я Совет хэтхэм ащыщэу Александр Зотовым ытхыгъэгъэ очеркэу «У стен Ленинграда» зыфиIоу гъэзетэу «По ле­нинскому пути» зыфиIорэм къихьэгъагъэм къыщиIощтыгъ: «БжыхьэкъоякIэм щыщ зэолI бланэм щынэр зыщыщыр ымышIэу техакIохэм апэуцу­жьыщтыгъ. «Царица-Элеватор» зыфиIорэ чIыпIэм пхъашэу щызэуагъ. Чэщырэ разведкэм кIощтыгъ, нэмыцхэм зыздагъэзэщт лъэныкъор къызэригъашIэщтыгъ, мафэрэ ахэм апэгъокIыхэти зэхагъэтакъощтыгъэх».

Рэщыдэ иуIагъэхэр зегъэхъужьхэм ыуж комсомольскэ автоматнэ ротэм политрукэу агъэкIогъагъ. Мамаев Курган щызаохэзэ, шэкIогъу мазэм и 25 — 26-рэ мафэхэм зэлъыпытэу 14-рэ пыим пэгъо­кIы­гъэх, Iуашъхьэр ащ ра­гъэштэгъагъэп. Мыщ ящэ­нэрэу Рэщыдэ къыщауIи, Урал щагъэхъужьынэу ащэгъагъ. Нэужым ар заом хэтыным темыгъэпсыхьа­жьыгъэу алъыти къатIупщыжьыгъагъ, къалэу Краснодар нэмыцхэр зыщы­дафыжьыгъэхэ уахътэм тефэу ядэжь къэсыжьы­гъагъ.

«Тэтэжъ Хэгъэгу зэошхом иорденэу а 1-рэ шъуашэ зиIэр, медальхэр иIэх. Зэо ужыми чанэу Iоф ышIагъ. БжыхьэкъоекIэ Советым ипэщагъ, Тэхъу­тэмыкъое районым гъэсэныгъэмкIэ иотдел иинспекторыгъ, ипащэ игодзагъ. Ростов аспирантурэр къы­щиухыжьыгъ. 1968-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу илъэс 20-м ехъурэ культурэм иинститутэу Краснодар дэтым икафедрэ ипащэу, етIанэ факультетым идеканэу Iоф ышIагъ. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доцентыгъ. Бзэм, лъэпкъ хабзэм, заом хэлэжьагъэ­хэм афэгъэхьыгъэхэ тхылъхэр ытхыгъэх.

Тэтэжъ цIыф губзыгъэу, Iушэу щытыгъ. Адыгеим гъэсэныгъэмрэ лъэпкъ куль­турэмрэ зыщягъэу­шъомбгъугъэным иIахьышIу хилъхьагъ. ЦIыфхэм шъхьэкIэфагъэ къыфа­шIыщтыгъ. Сэри, тиунагъо исхэми ащ тырэгушхо, щысэтехыпIэу ар тиIагъ, тщымыгъупшэу тыгу ­илъыщт».

Хэгъэгу зэошхом хэлэ­жьагъэхэр лIыгъэ ахэлъэу зэрэзэуагъэхэм дакIоу, зэоуж лъэхъаными яIоф­шIа­кIэ щысэтехыпIагъ. Пыим къызэрэфызэкIэ­мыкIуагъэхэм фэдэу, Iофыми къыгъэщтагъэхэп.

Тихэгъэгуи, тимамыр щыIакIи къытфэзыухъу­магъэхэм ащыщэу псаоу непэ щыIэжьыр макIэ. Фронтовикхэм адыщыIа­гъэхэм, зылъэгъугъэхэм ахэр егъашIэм ащыгъу­пшэщтхэп. Тафэжъугъэсакъ къэнагъэхэм, зыщытэшъумыгъэгъупшэх щымыIэжь фронтовикхэр.

Шъаукъо Аслъангуащ.