«…Уахътэм, уахътэм сыдэбакъо, Уахътэм икIо сыдэхъун». ЯхъулIэ Сэфэр

Адыгэ литературэм я 30-рэ илъэсхэм къыхэхьагъэхэм ащыщыгъ ЯхъулIэ Сэфэр ыкIи ­илъэс 30-м ехъум (къыгъэшIагъэр илъэс 63-рэ) лъэпкъ поэзи­ер дахэу иусэхэмкIэ ыгъэ­баигъ. КIэлакIэу усэныр ригъэ­жьагъ, иапэрэ тхылъ къызы­хиутыгъэр 1940-рэ илъэсыр ары. ЩэIэфэ, усакIом иусэ-орэд шIагъохэм емызэщыжьэу ащигъэшIуагъэр, Хэгъэгушхор, икIэ­сэ Адыгеир, цIыф хьалэлхэр арых.

Сэфэр лъэшэу фэрэзагъ совет хэбзакIэу цIыф жъугъэхэм шъхьафитныгъэр, мамырныгъэр, зэфэдэныгъэр языгъэгъотыгъэм.

* * *

ЯхъулIэ Сэфэр Мыхьамодэ ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Пэнэжьыкъуае шэкIогъум и 7-м 1914-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Ар сабыйзэ ибэу къани, Iэхъо гуадзэу, мэфапкIэ къызыщыратырэм щычырэу къин мыгъуаекIэ щыIагъ. ИнасыпкIэ, Совет хабзэр агъэуцуи, щыIэ­кIакIэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щиубытыгъ. Ау икIэлэгъу блэкIыгъэм ыщэчыгъэу, пэкIэкIыгъэр ыгу къинагъ:

Сыегъэзыгъэу, сытхьамыкIэу СикIэлэгъур сэ исхыгъ. Тятэ мылъкоу къыкIэныгъэм Тихьагъожьи емнэцIыгъ. Зэхэпцагъэу пыт ебагъэм Бжыхьэ жьыбгъэр щыхъушIагъ. КIэлэ ибэу сыкъэнагъэшъ, — Сыды гущэ сиамал…

Ау Октябрэшхом итыгъэ къы­къокIи, чIыгуи цIыфи къыгъэ­фэбагъ. Зэфагъэм, нэфынэм, шъхьафитныгъэм акIэхъопсыщтыгъэ цIыф къызэрыкIо жъугъэхэм зыкIэ ащыщэу ЯхъулIэ Сэфэри гуапэ щыхъоу щыIэ­кIакIэм фэкIуагъ, фэлъэкIырэмкIэ къогъанэ иIагъэп.

Къоджэ илъэсибл еджапIэр къызеухым, Адыгэ мэкъумэщ­хъызмэт техникумэу Краснодар дэтыгъэм чIахьи щеджагъ, 1933-рэ илъэсым дэгъоу къыухыгъ ыкIи Адыгэ хэкум ит МТС-хэм, совхозхэм ащылэ­жьагъ. 1936-рэ илъэсым комсомол IофышIэу, ыужым хьыкум-прокурор Iофхэр ешIэх.

1941-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1942-рэ илъэсым нэс Дзэ гарнизоным итрибунал итхьа­мэтагъ, ащ пыдзагъэу партием и Адыгэ хэку комитет Iоф зыщишIэгъэ нэуж юридическэ IофшIэным зыфигъэзэжьыгъ.

1947-рэ илъэсым Сэфэр Адыгэ тхылъ тедзапIэм иредакторэу, нэужым Адыгэ радиом иредакторэу, итхьаматэу Iоф ышIагъ. 1959 — 1964-рэ илъэс­хэм Адыгэ тхылъ тедзапIэм къыгъэзэжьи, ащ иредакторыгъ.

Иусэ жъынчхэм заIэтыгъ

1938-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу Сэфэр ытхыхэрэр ­хиу­тыщтыгъэх. Усэхэмрэ поэ­мэхэмрэ зыдэт тхылъ пчъагъэ С. ЯхъулIэм адыгабзэкIэ къыдигъэкIыгъэх: «Орэд къэсIощт», «Ытхыгъэмэ ащыщхэр», «Стих­хэр», «ПсыорыпI», «Мэз тамэу си ПкIашъ». УсакIор зыщы­мы­Iэжь ужым «Джэрпэджэжь» зы­фиIорэр къыдэкIыгъ. Сэфэр итхылъхэр уры­сы­бзэкIи къыдэкIыгъэх: «Родине», «Всем сердцем», «С тобою, товарищ», «Твоими устами».

ЯхъулIэ Сэфэр 1963-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу УФ-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ.

Хэгъэгур, Адыгеир гъунэнчъэу илъэпIагъэх

ЯхъулIэ Сэфэр иусэхэм гу­къэбзагъэр, хьалэлныгъэр, къэ­рарыр къахэщы. Советскэ щы­IэкIакIэм къыгъэпсэужьыгъэу, ащ зэрэфэшъыпкъэр къахэщэу тхыгъэх. ЗэкIэ къешIэкIыгъэ чIыопс дахэми, щыIэкIэ-псэу­кIэми, цIыфхэми гукIэ аготэу зэрэусэрэр ащызэхэошIэ. Щы­Iэныгъэм хэлъыр дэгъоу ышIэу, ышъхьэкIэ зэриушэтыгъэр иусэ зэфэшъхьафхэм къыраIотыкIы. Ау усакIомкIэ зэкIэмэ анахь шъхьаIэр Родинэр — Хэгъэгу­шхор ары:

Ным нахь лъапIэ Насып бгъотына, Родинэм фэдэ Ны тэ къипхына. Тыдэ укIуагъэми Ар уигъусэн, — Родинэ кIасэм Уиухъумэн.

ОхътакIэм шъхьэкIафэ фишIэу етхы Сэфэр:

— Хэта уижъуагъор? — ПIоу, укъэупчIэмэ, — Родинэр, — сIонышъ Джэуап къэстын.

ЦIыфым ыуасэ кIигъэтхъэу усэу «ЦIыфыр къэхъугъэмэ» зыфиIорэр гъэпсыгъэ:

… Орэд тэмабгъор — ГъэшIэрэ шIуагъ. ШIуагъэ зыпылъыр — ЦIыфы IэшIагъ.

«Тихэку кIас» зыфиIорэ усэм ыгукIи ыпсэкIи зэпхыгъэ Адыге­им идахэ къыщеIо:

Тихэку кIасэ тыпэчыжьэу Гъогу къин Iаджи татехьагъ. Тыдэ тызщэIи ижьы къабзэ Бгъэм дэмыфэжьэу зыIутщагъ.

ЯхъулIэ Сэфэр иусэ мэкъэ жъынч, псынкIэ, гурыIогъошIу, псынкIэу пщыщ мэхъу, уегъэразэ. Усэхэу «О, сикъалэу, сикъал!», «Пчэдыжь рэхьат», «Нэфшъагъу», «Губгъохэр», мы­хэм анэмыкIхэр сурэтшIыгъэ гупшысэ шIагъох, пейзажыр IэпкIэ-лъапкIэу зэригъэпсы- рэм ищысэх. Сэфэр усэкIо-пат­риотэу зэрэщытым ишыхьатых Хэгъэгу зэошхом хэтыгъэ тилIы­хъужъхэу Бэгъужъыекъо Ле­лэ, Къош Алый — Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ зэрафэусагъэр.

УсакIом иусэ пэпчъ щыIэныгъэр, цIыфхэр, хабзэр зэригъэ­лъапIэхэрэр къащиIуагъ.

Сэфэр усэкIо къодыеп — орэдусыгъ

ЫпшъэкIэ къызэрэщысIуагъэу, ЯхъулIэр хэгъэгум, Адыге­им, цIыфхэм афэшъыпкъагъ. Къэралыгъом игъэпсыкIэ-щыIакIэ фэгъэхьыгъэ орэдыбэ ытхыгъ: «Типартие», «Сэлам отэхы, Москва», «Тэ коммуниз­мэр тэгъэпс», «Адыгееу сикIас», нэмыкIхэри:

ЩыIэныгъэм ипшыс, сидунай иорэд, — Сыгу къэпIэтэу, сигъашIэ бгъэраз. СызыпIугъэу, сихэку, сянэ лъапIэм уфэд, Адыгееу сигупсэу, сикIас.

УичIыпIэ гупсэ уфэщагъэу, гукIэ сыдигъуи уепхыгъэмэ, мы усэ-орэдым нахь дахэ улъы­хъужьын ищыкIагъэп. Джарэу гу минхэм къарыгущыIыкIэу усагъэ ЯхъулIэ Сэфэр. Ахэм арылъ лирическэ орэдхэу «СинэшIуцIэ дах», «Гупшыс», «Саидэ», «Мы чылэ пшъашъэмэ уакъыхэсхыгъ», нэмыкIхэри лъэпкъ музыкэр зыгъэбаигъэх, цIыфхэм якIасэу къаIох непэ къызнэсыгъэми.

Мамырыкъо Нуриет.