ТикIэлэцIыкIугъо зэоуж илъэсхэр ары Къэзэнэ Хьамзэт апэ нэIуасэ сызыфэхъугъагъэр. Ар бэшIэгъэ дэд, сыда пIомэ, ащыгъум тызхэтыгъэ щыIакIэм ныбжьи къыгъэзэжьыщтэп.

Апшъэрэ классхэм ащыщ сихьагъэу, я 9-гъа е я 10-гъа къэсшIэжьыпэрэп, гъэмэфэ ка­никулым сянэжъ-сятэжъхэм адэжь къуаджэу Къунчыкъо­хьаблэ сыкIуагъ. Ар зыкIэлъырыс псыхъо гъэшIэгъонэу Пщыщэ дэжь сехи, «Пщыкъуй иIунатI» зыфаIощтыгъэу, хъулъфыгъэхэм ягъэпскIыпIэ узыблэ­кIыкIэ псы гузэгум ит псыгъэ­хъунэ цIыкIум шъэожъыехэм фашIыгъэ гъэпскIыпIэм секIо­лIагъ. КIалэхэм ящыгъынхэр нэпкъым Iулъыгъэх. Шъэожъые джанэхэм ащыщ Иоганн Вольфганг Гете итхылъ телъэу зы­сэлъэгъум лъэшэу згъэшIэгъуа­гъэ. Къалэм пэIудзыгъэ къоджэ къогъу цIыкIум, кIэлэцIыкIу­хэм ягъэпскIыпIэ дунэе клас­сикыр сыдым къыхьыгъа?

Тыгъэм зыригъэоу нэпкъым Iус шъэожъыем сеупчIыгъ:

— Хэт итхылъа мыр?

— Кэсон итхылъ, ары ныIэп ащ фэдэмэ яджэрэр.

— А Кэсоныр тыдэ щыIа?

— Процай къыпцIэ тыгъо кIуагъэх.

Охътабэ темышIэзэ адрабгъу­рэ нэпкъым щыIэ къутырэу Про­цай ылъэныкъокIэ шъэожъые куп къикIыжьыгъ. А Кэсоныр апэ итыгъ. Гете фэгъэ­хьыгъэу зыгорэхэр есIонхэу сежьи шъхьаем зи къикIыгъэп. Хымэ кIалэм дэгущыIэным ар тегъэпсыхьэгъагъэп. ЕтIани, а шъэожъые купыр гузажъо­щтыгъ, псынкIэу зафэпэжьи Iу­кIыжьыгъэх. КъызэрэсшIэжьырэмкIэ, колхозым ихъырбыдз-­нэшэ хьасэ тыгъуакIо кIонхэу загъэхьазырыщтыгъ.

Сыда ащыгъум тхылъыр къыз­кIыздиштагъэр? Сызэренэгуе­рэмкIэ, ащ еджэнэу нэпкъым изакъоу къэкIогъагъ, ау икомандэу, а мафэр жъотэу зыгъакIо зышIоигъом къыгъоти, еджэныри IэкIихыгъ. Илъэсхэр тешIагъэхэу, Къунчыкъохьэблэ еджапIэм а лъэ­хъа­ным идиректорыгъэ Иуа­нэ­къо Нурбый гущыIэгъу сызыфэ­хъум, Гете итом зыхэтыгъэ хъу­гъэ-шIагъэр сыгу къэкIыжьыгъ. Пащэм урысыбзэмрэ ли­тературэмрэкIэ ригъаджэщтыгъэх. КIэлэегъэджэ сэнэхьатым зырылажьэрэм къыщегъэжьа­гъэу Хьамзэт фэдэ кIэлэеджэкIо Iуш зэрэримыхьылIагъэр, классэу зэрысым класситIу-­щыкIэ ыпэ зэритыгъэр, я 7-м исэу Гете ымышIахэу къыIэ­кIэфагъэу зэ­рэ­щымытыгъэр, «Фауст» ипы­чыгъохэм ащыщхэм ямэхьанэ къыгурыIоу, зэхи­шIыкIэу зэрэщытыгъэр къыIуагъ.

Хьамзэт я 7-рэ классым нэ­сыфэкIэ Къунчыкъохьэблэ еджа­пIэм ибиблиотекэ чIэлъ тхылъхэр зэкIэ ыджыгъэх, етIанэ гъунэгъу къуаджэу Джэджэхьаблэ дэт еджапIэм къырихызэ яджагъ, ахэр зеухым, километрэ 19-кIэ апэчыжьэ Пэнэжьыкъуаем кIонэу ригъэжьагъ.

Охътабэ тешIагъэу, 1962-рэ илъэсым, Московскэ къэралыгъо университетым (МГУ) философиемкIэ ифакультетэу зы­щеджэрэм Хьамзэт ятIонэрэу сыщыIукIагъ. Сэри ащ сычIэ­сыгъ, ау заочнэ шIыкIэм тетэу седжэщтыгъ. Пшызэ мэкъумэщ институтыр къызысэухым, авто­мобильнэ хъызмэтшIапIэм иинженерэу сиIофшIэн езгъэжьэ­гъагъ, очнэу седжэн слъэкIыщтыгъагъэп.

Къыздисыгъэхэм янахьыбэмэ апшъэрэ гъэсэныгъэ зэра­гъэ­гъо­тыгъахэу щытыгъ, ау «егъа­шIэм щыIэгъэ упчIэхэм» яджэуап­хэм афаехэу философиемкIэ факультетым чIэхьа­жьыгъэх. Сэри сищыIэныгъэ псынкIэ дэдэкIэ е зэкIэ зэзгъэ­шIэнэу сыфаекIэ сыкIуагъэп. Арышъ, зыфэдэ къэмыхъугъэ цIыф гъэшIэгъоныбэ сикурс исыгъ. МГУ-м сызэрэщеджэгъэ уахътэр мэфэкI фэдэу сыгу къинагъ.

Хьамзэт икурси кIэлэ гъэшIэгъоныбэ исыгъ. Апэрэ илъэсым ахэр «Ленинские горы» зыфиIорэ районым щыIэ обще­житием чIэсыгъэх. Нэбгырэ тIурытIу-щырыщэу зэдисыщтыгъэх. КъэсэшIэжьы, комнатэм игруппэ щыщэу Карюн, ар ермэлыгъ, ыкIи Краснодар икIыгъэу Скляр къыдисыгъэх. Сэ дэгъоу сыгу исыубытагъэр Хьамзэт курсым исмэ зэряпэщагъэр ары. ЖакIэ къыгъэкIыгъагъ, трубкэкIэ тутын ешъощтыгъ ыкIи зэкIэри «ХэмкIэ» еджэщтыгъэх. Ащыгъум цIэрыIо хъугъэгъэ американскэ тхакIоу Хэмингуэй ащ къырагъэкIыщтыгъэр.

Ежь а имиджэу иIэм сэмэркъэур ригъэбэкIзэ игугъу ышIыщтыгъ.

Адыгэ къоджэ къогъу цIыкIум илэгъоу дэсхэм япэрытыгъэ шъэожъыер, джы тикъэралыгъо имызакъоу, IэкIыбхэм яапшъэ­рэ еджапIэхэм ясатыр пэрытныгъэр щызыIыгъ университетышхом философиемкIэ ифакультет чIэсхэм апэ иты хъугъэ. Московскэ къэралыгъо университетыр дунаим анахь дэгъоу тетхэм ащыщэу непэ къызнэсыгъэми къэнэжьы.

Сыгу къэкIыжьы лъэбыщэ кIуакIэ иIэу, трубкэр Iугъэна­гъэу научнэ дискуссиешхохэр мэкъэ IэтыгъэкIэ зезыфэрэ кIа­лэхэм къызэрахахьэщтыгъэр. Ащ лъыпытэу а зэнэкъокъум къыхагъэлэжьэнэу зыкъыфа­гъазэщтыгъ. Ежь ренэу а дискуссиер зыдэгъэзэгъэ лъэны­къор зэрихъокIынэу зыгорэ къахидзэщтыгъ. Джащыгъум ар Сократ къежьэгъакIэ фэдэу къысщыхъущтыгъ.

Зэгорэм ащ тетэу зэнэкъо­къурэ физикхэм закъыфигъази къариIогъагъ:

— Шъуифизикэрэ шъуиастрономиерэ зэхэжъугъэхьажьхэу дунаим изэгъэшIэн илъэгапIэхэм шъузанэскIэ, Христос, Мы­хьамэд ыкIи Буддэ якъотэгъоу ащ нэсыгъахэхэм шъуащыIу­кIэщт.

Мыщ хэлъыр къыбгурыIоным пае МГУ-м чIэс физикхэмрэ философхэмрэ идейнэ зэпыиныгъэу азыфагу илъыгъэр сыдигъокIи зэрэмыкIуасэщтыгъэр къыдэплъытэн фае.

Хьамзэт Московскэ къэралыгъо университетыр къызеухым Къэбэртаем зигъази, ащ иуниверситет философиемкIэ икафедрэ Iоф щишIагъ.

БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 80-рэ илъэсхэм якъихьагъум сыригъэблэгъагъэу ыдэжь хьэкIапIэ сыкIо­гъагъ. Аущтэу апэрэу Къэ­бэртаем сихьанэу хъу­гъэ ыкIи Налщык идэхагъэ, Адыгеим нахьи ар бэкIэ нахь зэрэзэтегъэ­псы­хьагъэр згъэшIэгъо­гъагъэх. КъушъхьэчIэс пшъэ­шъэ дэхабэ зэряIэри нэм къыкIидзэщтыгъ. Хьам­зэт ащи къыриIолIэн къыгъотыгъагъ. Адыгеим ис бзылъфыгъэхэр Къэ­бэртаем джыри къэмы­сыгъэ помидор бизнесым зэригъэпшъыгъэхэм пае ахэм атекIыхэу ыIощтыгъ.

А уахътэм унагъо ­иIагъ, ишъхьэгъусэрэ ежьыррэ шъаорэ пшъашъэрэ зэ­дапIущтыгъ. Тыдэ тыкIуагъэми — университетым, музеим, рестораным, лъытэныгъэшхо къы­зэрэфашIырэр къэлъа­гъощтыгъ. ФилософиемкIэ зэ­рэ­ригъаджэхэрэм имызакъоу, литературэм Iоф дишIэнэу ригъэжьэгъагъ ыкIи республикэм итхакIохэм яорганизацие зэпхыныгъэ дыриIагъ.

А мэфищэу Хьамзэт дэжь къыщызгъэкIуагъэр нэужым бэрэ сыгу къэкIыжьыгъ.

Я 90-рэ илъэсхэм Адыгеим къэкIожьыгъ ыкIи ТхьакIущынэ Аслъан ыгъэпсыгъэ Мые­къопэ технологическэ институтым иIофшIэн щылъигъэкIотагъ. Мы еджапIэм ипрофес­сорскэ-­кIэлэегъэджэ коллективэу агъэпсы пэтрэм зыхахьэм, университет хъуным иIахьышхо хилъхьагъ. Сэри ТхьакIущынэм сыригъэблэгъагъэу, нэмыкI Iофэу сшIэрэм дакIоу мыщи сыщылэжьэнэу сыIухьэгъагъ. Хьамзэтрэ сэррэ тиас­пирантхэм ащыщыбэхэр нэужым мы еджапIэм икIэлэегъаджэ хъугъэх. А уахътэри зы нэкIубгъо гъэшIэгъонэу Хьамзэт ибио­графие хэхьагъ.

Философиер куоу зышIэрэ, нахь тэрэзэу къэпIон зыхъукIэ, философ гупшысакIэ зиIэ, цIыф Iуш, цIыф еджагъэу ар щытыгъ. ЩыIэныгъэм Iофыгъоу къыздихьыхэрэм къатегущыIэми, гъэнэфагъэу зы Iофыгъо игугъу къешIыми, философие хэлъэу къытегущыIэщтыгъ. ГъэшIэгъоныр къызэрыхъухьэгъэ унагъор джа философие гупшысакIэу яIэмкIэ адрэхэм зэратекIыщтыгъэр ары. Къэзанэхэм яунагъо ащ фэ­дэу зэрэщытым генетикэ лъапсэ зэриIэм фэгъэхьыгъэу зы сюжет.

Дэгъоу къэсэшIэжьы, ар 1974-рэ илъэсым игъэмаф зыхъугъэр. Охътабэ зытешIагъэм ыуж сикIэсэ къуаджэу Къунчыкъо­хьаблэ сыкIуагъ, сизыгъэпсэфыгъо уахътэ щызгъакIомэ сшIоигъуагъ. Мафэ горэм сянэшыпхъу Нэгъойхъан дэжь сыкъикIыжьызэ, Къэзанэхэм яуна­гъо, ащ ышъхьаIэу Къэзэнэ Мо­сэ якъэлэпчъэIу Iут тIысыпIэм тесхэу слъэгъугъ. Хабзэм тетэу сэлам схыгъэ, ипсауныгъэ сыкIэупчIагъ. Ыныбжь хэкIотагъэ пай къэсэмэркъэугъ, сэри сигъэтIысынэу лъыкIотагъ. Сятэ къыкIэупчIагъ, ар илъэсыбэрэ хьапсым чIэсыгъэти, тикъэралы­гъо ущыпсэоу хьапсэрэ чIыфэрэ къыптемыфэным уицыхьэ телъы мыхъущтэу, пащэхэр зэкIэри чIэсыгъэхэу ыIуагъ. ТIэкIу-тIэ­кIузэ ежь ибиографие техьанэу хъугъэ. Ар хъугъэ-шIагъэхэмкIэ баеу, гъэшIэгъонэу щытыгъ. Апэрэ ыкIи ятIонэрэ дунэе заохэм ахэлэжьагъ. АпэрэмкIи ятIонэрэмкIи укI тыралъхьагъэу хъугъэ. ТIумкIи къыкIит­хъужьын ылъэкIыгъ… Хъугъэ-шIагъэхэр зырызэу къып­чъыщтыгъэхэп. Хьау! ИщыIэ­ныгъэ хэхъухьагъэ пэпчъ кIэзы­гъэ имыIэу, образэу хэтыгъэхэр къыхигъэщызэ, философскэ гупшысакIэ хилъхьэзэ къыIуа­тэщтыгъ.

Зы хъугъэ-шIагъэм ыуж адрэр итэу, зэкIэри акъылыгъэ зы­хэлъ зы художественнэ рассказ гъэ­шIэгъон хъугъэх. ЩыIэныгъэм, насыпым, къэралыгъом ыкIи цIыфхэм, блэкIыгъэм, непэрэ мафэм, къэкIощтым афэгъэхьыгъэу прозэм итэу гъэпсыгъэ философскэ поэмэм сызIэпищагъ. Сурэтхэр, философскэ мэхьанэ аритызэ ыгъэфедэщтыгъэх. Пэсэрэ урымхэу, философиемкIэ акъылышхо зиIагъэхэм (логоскIэ заджэщтыгъэхэм) ар фэдагъ.

Икъэбар къызеухым, зы тIэкIу горэм зи къымыIоу щысыгъ, етIанэ «Дунэе гъэпцIакIу» ыIуи зэкIэ къызэфихьысыжьыгъ. ЕтIа­нэ тапашъхьэ ит чэтым Iапэ фишIыгъ, зыгорэ еттынэу ар къызэрэтщыгугъырэр къыхигъэ­щыгъ. Нэужым «Совет хабзэм нахь кIочIэшхо хабзэ дунаим тетыгъэп» ыIуагъ.

Ащ фэдэу философскэ гу­пшысакIэ иIэу, ар къэзгъэлъэгъощт, зыдэгущыIэрэм лъыз­гъэIэсыщт гущыIэ зэпхыгъэхэр, оборотхэр ащ тетэу тиадыгабзэ къыхэзыхышъурэ цIыф апэ­рэу сыIукIагъэти, згъэшIэгъон икъугъ. Къэзэнэ лIыжъым адыга­бзэр дэгъу дэдэу зэришIэрэм ишIуагъэкIэ, философскэ сюжетыр къэзгъэлъэгъощт лъэныкъом­кIэ ар ыгъэзэн ылъэкIыгъ.

* * *

КъохьэпIэ-европейскэ философием итарихъ адрэ лъэ­хъа­нэхэм ахаIэтыкIэу лъэгэпIитIу иI. Ахэр: античнэ философиемрэ классическэ нэмыц философиемрэ. Нэмыц клас­сическэ философием лъапсэ фэзышIыгъэ Иммануил Кант зы­фэдэ къэмыхъугъэ гупшысэу иIэхэр къыриIотыкIынхэм пае, иныдэлъфыбзэ нэмыцыбзэр лъапсэу фишIызэ, ежь ифилософскэ бзэ къыугупшысыгъ. АщкIэ и «Критикэу» цIэрыIо хъугъэр ытхыгъ. Ау игущыIэхэр бэмэ къызэрагурымыIорэм фэшI нэмыцыбзэ къызэрыкIомкIэ зэридзэкIыжьынхэ фаеу хъугъагъэ. А зэдзэкIыгъэм «про­легоменкIэ» еджэгъагъ.

Гегель, Кант яидеехэм заригъэушъомбгъузэ, джа нэмыцыбзэ дэдэм техыгъэу ежь ифилософскэ бзэ зэхигъэуцуагъ. Ау «пролегомен» ытхыгъэп. Арышъ, ащ и «Феноменология духа» хэт гущыIэхэр ребусым фэдэу зэхэпфынхэ фае.

МГУ-м философиемкIэ ифакультет сыщеджэ зэхъум а Iоф­шIагъэр сегугъузэ зэзгъашIэщтыгъ, зырызхэр адыгабзэкIэ зэсыдзэкIынхэуи сыпыхьэщтыгъ, ау сшъхьэ ыгъэуназэщтыгъ. Къысфэнэжьыщтыгъэр урысыбзэкIэ къызгурыIохэмэ сыгушIоныр ары.

Къэзэнэ лIыжъым къыIота­гъэм ыуж, нэмыцыбзэр ышIэщтыгъэмэ «Феноменология духа» адыгабзэкIэ зыцэ римыгъаIоу зэрэзэридзэкIыщтыгъагъэр ыкIи ащ ифилософскэ гупшысэ куухэр зэрэзэщимыгъа­къощтыгъагъэхэр къызгурыIуагъ.

Къэзэнэ Мосэ фэдэ лIыжъ акъылышIохэм ямышIыкIагъэу ахэлъым философскэ идеехэр цIыфхэм къахэкIыгъэхэ фэдэу урагъэгупшысэ, философхэм ахэр IэпэIасэу зэрагъэфэжьыгъэ къодыеу къыпшIуагъэшIы. НэмыкIэу къэпIон зыхъукIэ, философскэ идее шъхьаIэхэр цIыф лъэпкъым имынэIуасэхэу щытэп. ГущыIэм пае, Къэзэнэ лIыжъым и «Дунэе гъэпцIакIо» иформулэ агностицизмэм имэхьанэ хэлъ.

Нэужым Хьамзэт сызыIокIэм, ятэ икъэбархэм сыгу къыра­гъэхьагъэхэр фэсIотагъ. Ахэр зэкIэ адыгэ культурэм, гъэсэныгъэм къафэнэжьынхэм пае магнитофоным тестхэн зэрэ­фэя­гъэр есIуагъ.

Ятэу Мосэ ифилософскэ генхэр илъфыгъэхэм зэраритыжьыгъэхэр къызхэщыгъэр къо нахьыжъэу Шумаф. СыцIыкIоу Къунчыкъохьаблэ сыкIоу зыщэтым тызэныбджэгъугъ. ЕджэпIэ ужым апшъэрэ гъэсэныгъэ зэ­ригъэгъотынэу ащ къыдэхъу­гъа­гъэп, дзэм къулыкъу щи­хьыгъ, нэужым IофышIэ Iухьагъ. Ащ пае къэмынэу ар философскэ гупшысакIэ зиIэ цIыф Iушэу щытыгъ. Нэужым юридическэ сэнэхьатым фе­джэгъагъ. Я 60-рэ илъэсхэм ар Краснодар дэсыгъ, Iоф щишIагъ. Зэгорэм сишъэогъухэр сигъусэхэу ресторанэу «Кавказ» зыфиIорэм тыригъэблэ­гъагъ. Сэ сигъусагъэх врач ныб­жьыкIэхэу, аспирантхэу Си­хъу Кимэрэ Джа­мырзэ Щам­судинэрэ. Къызэ­рэчIэкIыгъэмкIэ, ар Шумафэ ишIушIэ Iоф­тхьабзэу щытыгъ. Ащыгъум тэ стипендие тIэкIумрэ лэжьапкIэмрэ тызэрэщыIагъэр.

Ащ ыужыми мызэу-мытIоу тыригъэблэгъагъ. Ар сыдми сыгу къэзгъэкIыжьыгъэп. Рестораным тыкIо къэс инэIуасэ горэхэр чIэсхэу къычIэкIыщтыгъ, яIанэ рагъэблагъэщтыгъ. ТIэкIу зыте­шIэкIэ сэ сылъыкIощтыгъ. Ти­Iанэ тыкъэкIожьы зыхъукIэ стамэ ыIэ къытырилъхьэти, «Юр, щыIэныгъэм ыцыпэ неп зыуубытын фаер, илъэс 25-рэ горэ зытешIэкIэ зыпарэми зи ищыкIэгъэжьыщтэп» ыIощтыгъ.

Илъэс 25-рэ зытешIэм, я 90-рэ илъэсхэу, зэкIэми ашъхьэ къаухъумэзэ Хэгъэгушхор пыим зыщыратыгъэхэр къихьагъэх. Ащ фэдэу къэралыгъом неущ къырыкIощтым тефэу прогноз къы­шIыгъэу зыми сырихьылIагъэп.

* * *

Къунчыкъохьаблэ сызыкIокIэ Пщыщэ игъэпскIыпIэу тицIыкIугъом тыздэщыIэщтыгъэм дэжь сехы. Урамэу «Пщыкъуй иIуна­тIэ» уезыщалIэрэм Лениным ыцIэ зыхьырэ гупчэ щагъэ­псыгъ. Лениным, Сталиным ябюстхэр, советскэ лъэхъаным итамы­гъэхэр, лозунгхэр ащ щыплъэ­гъущтых. Я 90-рэ илъэсхэм ар зышIыгъэр Хьамзэт ышхэмрэ ахэм къакIэхъухьагъэхэмрэ. Ащыгъум мы чIыпIэр якIасэу къоджэдэсхэр къыщызэрэугъоищтыгъэх, политикэм тегущы­Iэхэу, зэнэкъокъухэу, блэкIыгъэ щыIакIэм а уахътэу къэкIуагъэр рагъапшэу зэхэсыщтыгъэх.

Джы ар кIым-сым. Ащ ипэ­чIынатIэу щыт унэм дэжькIэ шляпыр ышъхьэ тесэу хъулъфыгъэ лъэгъупхъэ горэ къыщыс­пэ­кIэфагъ. Ромен Роллан и Ни­колай Брюньон сыгу къыгъэ­кIыгъ. Итеплъэ закъоп философым фэзгъадэщтыгъэр. Философскэ гупшысакIэ иIэу афоризмэхэр, аллегориехэр ыгъэфедэзэ гущыIэщтыгъ. Ар философие ыкIи социологие шIэ­ныгъэхэмкIэ докторэу Къэзэ- нэ Хьамзэт ышыпхъу икIалэу Шъо­джэ Салбый арыгъэ.

МыIэрысэ чъыгым къыпызыгъэ мыIэрысэр чыжьэу фэрэп.

ХЬАГЪУР Айтэч. Урысыем итхакIохэм я Союз хэт, социологиемкIэ профессор.