Урысыем гъэсэныгъэмкIэ и Академие (РАО) иакадемикэу Анатолий Цирульниковым изэфэхьысыжьхэм яхьылIэгъэ тхылъэу «Адыгея. Черкесские сады, или Плач под лезгинку» зыфиIорэр Санкт-Петербург къыщыдэкIыгъ.

Гъэсэныгъэу тарихъым ишэн-хабзэхэм лъапсэ ащызышIыгъэм щыIэныгъэм чIыпIэу щыриIэм, лIэшIэгъум зэрэщылъыкIуатэрэм, къэкIощт уахътэм ащ узэрэфищэрэм тхакIор къатегущыIэ. Академикыр шIогъэшIэгъоным къыпкъырыкIызэ, игупшысэхэмкIэ къалэм, къуаджэм, щагум щыIакIэу яIэм ухещэ. Лъэхъаным диштэрэ гъэсэныгъэр педагогикэм зэрепхыгъэ шIыкIэр къыхегъэщы. ЦIыфым кIуачIэу иIэр сыдэущтэу зыдишIэжьыщта, щыIэныгъэм щылъыкIотэным фэшI сыд фэдэ амала ыгъэфедэщтыр?

Экспедициехэм, социо-культурнэ ушэтынхэм ахэлажьэзэ, А. Цирульниковым тхылъ 20 къыдигъэкIыгъ. Адыгеим фэгъэхьыгъэр нахь къахегъэщы. «Неопознанная педагогика» зыфиIорэм къыщеIуатэ къиныгъоу лъэпкъым зэпичыгъэ­хэр, гумэкIыгъохэр, творчествэм, щы­IэкIэ-псэукIэм гушIуагъоу къызыдахьырэм гугъэр зэригъэпытэрэр.

1922-рэ илъэсым хэку тиIэ зэрэхъугъэм, къэралыгъо гъэпсыкIэр ыгъэпытэзэ Адыгэ Республикэр зэрэпсэурэм, чIыгоу къыгъэгъунэрэм, цIыф пчъагъэу исым, нэмыкIхэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэ­хэу узыгъэгъозэрэ къэбархэмкIэ тхы­лъыр къызэIуехы. Ижъырэ Iуашъхьэхэм, культурэм итарихъ къатегущыIэзэ, чIыпIацIэхэм ягугъу къешIы. Адыгэхэр нахьыпэкIэ ячIыгу зэрэщыпсэущтыгъэхэм, республикэм лъэпкъэу исхэм, нэмыкIхэм яхьылIагъэхэм уягупшысэзэ, тарихъым нахь куоу ухещэ.

Аслъан ихапIэ дахэ

Мыекъуапэ дэт IофшIапIэу «Нанэр» зыдэщыт чIыпIэр нахьыпэкIэ орыжъэу, хэкIитэкъупIэу щытыгъ. «ЧIыгум сыди­гъуи бысым ищыкIагъ» зэраIоу, Нэгъуцу Ас­лъан егъэжьапIэу ышIыгъэм зиушъом­бгъугъ. Лъэпкъ Iэпэщысэхэр А. Нэгъуцум ешIых. ПхъэкIычхэр, адыгэ Iанэр, фэшъ­хьафхэри щагум узэрэдахьэу олъэ­гъух. Псыхъом къуашъокIэ ущызекIон, пцэ­жъые ущешэн олъэкIы. Чъыг 1600-рэ щигъэтIысхьагъ.

Адыгэмэ я ИлъэсыкIэ фэгъэхьыгъэ мэфэкI зэхахьэр, лъэпкъ фестиваль- зэнэкъокъухэр, къэгъэлъэгъонхэр «На­нэм» щызэхащэх.

А. Цирульниковым цIыфым ишIуагъэ уасэ фешIы, А. Нэгъуцум ыгъэцэкIэрэ Iофым пIуныгъэ мэхьанэу иIэр къыхегъэщы.

КIэлэцIыкIухэр «Нанэм» къызыкIохэкIэ адыгабзэр, шэн-хабзэхэр зэрагъашIэх, шIухьафтын пкъыгъохэр ашIых. Узыщыпсэурэ чIыпIэр зыбгъэдахэкIэ, цIыф­хэм кIуапIэ ашIы зэрэхъурэр А. Нэгъуцум иIофшIагъэ къегъэлъагъо.

Археологиер

ЗэлъашIэрэ археологэу Тэу Аслъан купым хэтэу Улэпэ Iуашъхьэхэм зэращытIагъэм, тарихъ пкъыгъоу къагъотыгъэхэм, лъэпкъ IэпэIасэу Еутых Асе иIофшIагъэхэм, Хъанджэрые шIэныгъэлэжьэу, лъэпкъым фэгумэкIэу зэрэщытыгъэм, нэмыкI тхыгъэхэм уяджэзэ, Адыгэ Республикэр дунаим нахьышIоу щашIэн зэрэфаем уегупшысэ. Саугъэтыр «къэгущыIэ»

ЗыкIыныгъэмрэ ЗэгурыIоныгъэмрэ ясаугъэтэу Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо филармоние ыпашъхьэ щытым иэскиз зышIыгъэр сурэтышIэу, архитектор цIэрыIоу Бырсыр Абдулахь.

Тхылъым саугъэтым итеплъэ щыо­лъэгъу. А. Бырсырым исурэти нэплъэгъум ит. А. Цирульниковым къызэритхыгъэу, Бырсыр Абдулахь ижъырэ Урымымрэ Адыгеимрэ зэрегъапшэх. Хэта нахь IэпэIасэр, хэта щысэ зытырахыгъэр — урымхэр ара, е адыгэхэр ара? Джэуапым улъыхъун фае.

Къунчыкъохьэблэ еджапIэм ипащэу Пэнэшъу Борисэ Нарт Iуашъхьэхэм ятарихъ къэбархэр къеIуатэх. ИгущыIэхэм шIошъхъуныгъэ зэрахэлъым тхакIом ущегъэгъуазэ. ЛIэшIэгъу пчъагъэ хъугъэу адыгэхэр ятарихъ чIыгу зэрэщыпсэухэрэм тхы­лъыр IупкIэу къытегущыIэ. Исп унэхэм ятеплъэ­хэри къегъэлъагъох. Кавказ заом къинэу, хьазабэу къытфихьыгъэхэр заулэрэ къыхегъэщых.

IэпэIасэхэр

Ахэр бэ мэхъух. ЗэлъашIэрэ сурэтышI-модельерэу СтIашъу Юрэ адыгэ шъуашэхэр, тхыпхъэхэр, нэмыкIхэр ышIыхэзэ, лъэпкъым итарихъ, иискус- ствэ цIыфхэм алъигъэIэсыным зэрэпылъыр А. Цирульниковым къыхегъэщы.

Композиторэу, пщынаоу Лъэцэрыкъо Кимэ иIофшIагъэ лъызыгъэкIотэн зылъэ­кIыщт цIыфхэр зэрэтиIэхэм тхакIом ынаIэ тыридзагъ. К. Лъэцэрыкъом ыцIэ зыхьырэ кIэлэцIыкIу еджапIэм искусствэр зышIогъэшIэгъонхэм зыщагъасэ.

Адыгэ Республикэм изаслуженнэ сурэтышIэу ГъукIэ Замудинэ лъэпкъ музыкальнэ Iэмэ-псымэхэм ятарихъ, ягъэфедакIэ узыIэпищэу къатегущыIэ.

Тарихъым инэкIуб­гъохэр

1860-рэ илъэсхэм адыгэхэр зыщыпсэущтыгъэ чIыгур шъо зэфэшъхьафхэмкIэ ашIыгъэ картэм къегъэлъагъо, чIыпIацIэхэри итхагъэх. Тарихъым инэкIубгъо­хэр тхакIом къызэрэхигъэщыхэрэм Кавказ заом ехьылIэгъэ тхыгъэхэм, фэшъхьафхэм яджэ зышIоигъохэм А. Цирульниковым иеплъыкIэхэр тэрэзэу къагурыIощтэу тэгугъэ.

Краснодар псыубытыпIэри авторым къыхегъэщы, мэхьанэу ритырэмкIэ, сурэтхэмкIэ, тарихъ пкъыгъоу къагъотыгъэхэмкIэ къыIуатэхэрэр гъэшIэгъоных.

Шэн-хабзэхэм уагъэ­гъуазэ

Адыгэ шэн-хабзэхэр IупкIэу авторым къытхыгъэх. ХьакIэм узэрэпэгъокIыщтым, къамыщыр хьакIэм зэригъэтIылъырэ шIыкIэм, нэмыкIхэм уяджэзэ, непэрэ щыIэкIэ-псэукIэм гукIэ укъекIужьы. Адыгэхэм шэн-хабзэу яIэр зэрэмыкIодыщтым цыхьэ фэошIы.

Чъыгхатэхэр лъэгъупхъэх

Общественнэ IофышIэшхоу, илъэсыбэрэ хэбзэ къулыкъушIэу щытыгъэ Чэмышъо Гъазыйрэ чъыгхатэм дэлэжьэрэ профессорэу Ирина Бандуринамрэ яIофшIакIэ гур зыфещэ. Чъыгхэм ятеплъэ сурэтым къеIуатэ. Тхылъым уеджэу зебгъажьэкIэ, чъыгхэм ятарихъ, янеущрэ мафэ къырыкIощтым уатегущыIэ пшIоигъо охъу.

Адыгэ бзылъфыгъэм идэхагъэ, зызэрифапэрэм, шэн-хабзэу зэрихьэхэрэм афэгъэхьыгъэу шIэныгъэлэжьхэм атхыгъэхэм, дунэе къэбархэм уяджэныр зымыуасэ щыIэп.

Бзылъфыгъэр зыгъэдахэрэр

Адыгэ бзылъфыгъэм шэн-хабзэу зэрихьэрэм, пкъыр ищыгъэу зэрэщытым, ицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу иIэпкъ- лъэпкъхэм зэралъыплъэрэм, фэшъхьаф­хэм А. Цирульниковыр зэгъэфагъэу къа­тегущыIэ. ИеплъыкIэхэр дэзыгощыхэ­рэр нэмыкI тхылъхэм яджэщтхэу тэгугъэ.

Адыгэ щаим, диныр зылэжьыхэрэм, Мэфэхьаблэ псэукIэу иIэ хъугъэм, литературэм, искусствэм, тарихъым, нэмыкIхэм афэгъэхьыгъэу Анатолий Цирульниковым къытхыхэрэр щыIэныгъэм къыхэхыгъэх. Адыгеим къызэкIом гъусэ къыфэхъухи республикэр езыгъэлъэгъугъэхэм афэраз, ацIэхэр къыреIох.

Тэри тхакIом тыфэраз. Адыгэхэм ятарихъ, янепэрэ щыIакIэ дунаим нахьышIоу щашIэнымкIэ тхылъыр IэпыIэгъу афэхъущт. НэкIубгъо 300 фэдиз хъурэ тхылъым лъэтегъэуцохэр фашIынхэу, нахь игъэкIотыгъэу тегущыIэнхэу тэгугъэ.

ЕмтIылъ Нурбый.