ШIум ибзыхьаф кIодырэп

Шапсыгъэ районымкIэ къуаджэу Хьаджыкъо 1920-рэ илъэсым шэкIо­гъум и 10-м къыщыхъугъэ Шъыжъ Сафыет Мусэ ыпхъур ары адыгэ бзылъфыгъэхэмкIэ апшъэрэ хьисап гъэсэныгъэ апэу зэзыгъэгъотыгъэр.

1937-рэ илъэсым ащ дэгъу дэдэу Адыгэ педтехникумыр къыухи, Ростов дэтыгъэ къэралыгъо институтым иеджэн щылъигъэкIотагъ.

Илъэсыбэрэ ­Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ ин­ститутым щылэжьэгъэ Сафыет научнэ Iоф­шIагъэу ытхыгъэ­хэм зэу ащыщ «Из истории математического образования в Адыгее» зыфиIорэр. Адыгэ къэ­ралыгъо кIэлэ­егъэ­джэ институтым ифизикэ-хьисап ­фа­культет апэрэ де­канэу иIэгъэ Шъау­къо Мыхъутар Хьаджэбый ыкъом ыныбжь илъэси 100 зэрэхъурэм фэгъэ­хьыгъэ тхылъэу Мые­къуапэ къыщыдэкIыгъэм изы пычыгъо лъапсэ фэхъугъэри С. М. Шъыжъым инаучнэ IофшIагъ ары.

Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэ­джэ институтым Iухьаным ыпэ­кIэ Шъыжъ Сафыет хэкум игурыт еджапIэхэм, Краснодар дэт техникумым илъэси 4 хьисапымкIэ кIэлэегъаджэу ащылэжьагъ.

1944-рэ илъэсым арырэ Нэпсэу Фазиль Айсэ ыкъомрэ зы щыIэныгъэ гъогу зэдытехьагъэх. Сафыет ипсауныгъэ зэрэзэщыкъуагъэм къыхэкIэу 1947-рэ илъэсым унагъом Къэбэртэе АССР-м зегъазэ, къуаджэу Нартан игурыт еджапIэ ипащэу Фазиль агъэнафэ. Ишъхьэгъуси хьисапыр мыщ щарегъэхьы.

1955-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу 1985-рэ илъэсым нэс Шъыжъ Сафыет Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым ифизикэ-хьисап факультет икIэ­лэегъаджэу щытыгъ. Студентхэр ащ тIэкIу къыщыщынэщтыгъэхэми, лъытэныгъэшхо къыфашIыщтыгъ, агъэлъапIэщтыгъ. Сту­дент­хэм ащыщ горэми икIэ­- лэ­егъаджэ къыгъэукIытэжьэу къы­хэкIыгъэп. БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 60-рэ илъэсхэм комсомолми, еджапIэхэм япащэ­хэми ныбжьыкIэхэм яегъэджэн нэмыкIэу, япIуни лъэшэу анаIэ тырагъэтыщтыгъ. Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтми а лъэхъаным чIэсыгъ модэм зыкъыщезымыгъанэ зышIоигъо­гъэ кIэлэ зытIу. Зы мафэ горэм хьисап анализымкIэ кIэлэегъа­джэу Шъыжъ Сафыет лекцием къеджэзэ, студент кIалэм кIэлъырыхьи къэтэджынэу риIуагъ. Ащ нэмыкIэу кIэлэ заулэ къыгъэтэджхи мырэущтэу ариIуагъ: «Тыда шъузыщеджэрэр? Сыд фэдэ сэнэхьата шъуIэ къижъугъахьэрэр? Моу зэ шъуакIыб къэжъугъаз». Студентхэм зыкъы­зызэпырагъазэм, кIэлэегъаджэм игущыIэ лъигъэкIотагъ: «Моу зэ къызышIожъугъэшI кIэ­лэеджакIохэм апашъхьэ шъуитэу десэр къэшъуIуатэу. Сыд ахэм алъэгъурэр? Шъуилъэкъопылъхьэ зэрэшIоир, шъуигъончэдж ут зэрэтемыдзагъэр, шъхьац кIыхьэу шъутелъыр зэрэмыжьыгъэр ары. Ащ фэдэу кIэлэеджа­кIохэм апашъхьэ укъиуцо хъуна? ШъуитеплъэкIэ, шъуишын­кIыгъэкIэ кIэлэцIыкIухэм щысэ шъузэрафэхъун фаер къызгурыжъугъаIоба? Шъо сыда кIэлэеджакIохэр зыфэжъугъэсэн шъулъэкIыщтыр? Такъикъ 40 шъосэты, кIэлэегъэджэ шъыпкъэм теплъэу иIэн фаем фэдэр шъуиIэу лекцием икIэух шъу­къекIолIэжь». ЫужыкIэ кIалэхэр нахь зыфэсакъыжь хъугъагъэх, якIэлэегъаджэ зыIукIэхэкIэ афэмыхъоу зыдэплъыхы­жьыщтыгъэх.

Апшъэрэ еджапIэм Iут зэ­хъум Шъыжъ Сафыет студентхэм за­гуригъэIон, лъытэныгъэ къызфа­ригъэшIын ылъэкIыгъ. Апшъэрэ еджапIэм къыщыхъурэ пстэуми ар ащыгъозагъ, зэрэзекIон фаехэмкIэ студентхэм ренэу уп­чIэжьэгъу афэхъущтыгъ.

Студентхэу десэр къызыгурымыIуагъэхэм адэлэжьэгъэнымкIэ, консультациехэм язэхэщэнкIэ Шъыжъ Сафыет иуахътэ шъхьасыщтыгъэп. Студентхэм ыгу афихыгъагъ, язытет ренэу кIэупчIэщтыгъ, зищыкIагъэхэм IэпыIэгъу афэхъущтыгъ. КIэлэегъаджэм ны-тыхэр бэрэ къыригъэблагъэщтыгъэх, ялъфыгъэхэм къадэхъухэрэмкIэ, щыкIагъэу яIэхэмкIэ шъхьэихыгъэу адэгущыIэщтыгъ.

Сафыет бзылъфыгъэ Iушэу, къедэIурэр къызыфищэн ылъэ­кIэу щытыгъ, урысыбзэ дэгъу Iулъыгъ. Ифэмэ-бжьымэ цIыф­хэм атыригъэхьан ылъэкIы­щтыгъ, IэпэIэсэныгъэшхорэ Iэ­дэбрэ хэлъыгъ, апшъэрэ еджапIэм икIэ­лэегъэджэ пэрытхэм ахалъытэщтыгъ.

Мыпшъыжьэу студентхэм зэрадэлажьэщтыгъэр, щыIэныгъэм ипчэгу зэритыгъэр ары физматым щезыгъэджагъэхэми, истудентхэми Шъыжъ Сафыет зыкIагъэлъапIэщтыгъэр. Бзылъфыгъэ хъупхъэм ригъэджагъэ­хэм ащыщхэм ягукъэкIыжьхэм джы шъуащыдгъэгъозэн.

— Нартхэм афэгъэхьыгъэ научнэ IофшIэгъэ гъэшIэгъон зытхыгъэ Шъыжъ Сафыет шIукIэ сыгу къэкIыжьы, — къеIуатэ физматым щеджагъэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу К. Гъ. Ацумыжъым. — Бзылъфыгъэ Iушыр типащэу хьисап анализымкIэ курсовой IофшIагъэхэм тадэлэжьагъ. Ахэм ятхынкIэ кIэлэегъаджэр IэпыIэгъушIоу тиIагъ. Пэублэ классхэм ащезыгъаджэхэрэм афэдэу анахь Iофыгъо къинри ащ къытфызэхифыщтыгъ.

РСФСР-м народнэ гъэсэныгъэмкIэ иотличникэу С. И. Тэ­хъу­тэмырым ыгу къызэрэкIыжьырэмкIэ, Сафыет кIэлэегъэджэ пхъашэу, ау зафэу щытыгъ. Шъаукъо Мыхъутари Шъыжъ Сафыети студентхэм афэгумэкIыщтыгъэх, дэгъоу афыщытыгъэх.

КIэлэегъэджэ IэпэIасэр ыгукIэ студентхэм афэщэгъагъ. Ежьхэми ар шIу къалъэгъужьыщтыгъ. Къоджэ гурыт еджапIэ­хэр къэзыухыгъэхэм щыIэкIакIэм есэнхэр анахьэу къафэкъиныгъ. Лекциехэм, семинархэм, коллоквиумхэм ахэр ахэлэжьэнхэ фэягъэ. ХьисапымкIэ анализыр анахь къинхэм ащыщыгъ. АщкIэ экзаменыр затыхэкIэ унагъо ашIэми хъунэу студентхэр сэмэркъэущтыгъэх. Шъыжъ Са­фыет ары хьисап анализымкIэ курсым фэгъэзэгъагъэр. Ащ илекциехэр гурыIогъошIоу, гъэшIэгъонэу щытыгъэх. Анахь упчIэ къинхэри ащ упкIэпкIы­гъэу къафызэхифыщтыгъэх.

1970-рэ илъэсым физматыр къэзыухыгъэ Цуамыкъо Долэт мыхэр къытфиIотагъэх: «Студентхэр Шъаукъо Мыхъутар «тыкIэ», Шъыжъ Сафыет «ныкIэ» зыкIяджэщтыгъэхэр ыужыкIэ къызгурыIожьыгъ. Ахэм шIу агу зэкIэми афилъыгъ, кIэлэ­егъэджэ пхъэшагъэхэми, зафэу щытыгъэх. Фэныкъо пстэуми IэпыIэгъу афэхъущтыгъэх, яшIу­шIагъэ къалъэгъуным зыкIи щы­гугъыщтыгъэхэп. БэмыIо-­ба­шIэхэу, нэфэрыIохэу ахэр щытыгъэх, Iэдэбышхо ахэлъыгъ».

— 1971-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1976-рэ илъэсым нэс физматым сычIэсыгъ, ау Шъыжъ Сафыет сыригъэджэнэу синасып къыхьыгъэп. Коммунистическэ партием кандидатэу саштэ зэхъум, институтым партийнэ зэIукIэу щызэхащэгъа­гъэр дэгъоу сыгу къэкIыжьы. Джащыгъум кIэлэегъэджэ пэрытыр кIэкIэу къэгущыIэгъагъ, партием саштэмэ хъунэу зэрилъытэрэр, зы къуаджэ тыкъызэрэщыхъугъэр къыIогъагъ. ЫужыкIэ физматым хьисап анализымкIэ икафедрэ сыщылажьэ зэхъуми факультетым ипартийнэ организацие пэщэныгъэ дызесхьагъ. Пенсием щыIэгъэ Шъыжъ Сафыети, факультетым апэрэ де­канэу иIэгъэ Шъаукъо Мы­хъутари Iоф амышIэжьыми физ­матыр якIопIагъ. Ахэр партийнэ зэIукIэхэм ренэу къакIощтыгъэх, студентхэм япIунрэ ягъэсэнрэ япхыгъэ Iофыгъохэм защатегущыIэрэ Iофтхьабзэхэм чанэу ахэлажьэщтыгъэх. Хэгъэгум щы­хагъэунэфыкIырэ мэфэкIы­шхохэм ахэр ахэмылажьэхэу зыкIи къыхэкIыгъэп, — ыгу къэкIыжьы хьисап анализымкIэ кафедрэм идоцентэу Ушъухъо Дамир.

Хэгъэгу зэошхом иветеранэу Шъыжъ Сафыет Мусэ ыпхъум медальхэу «За оборону Кавказа», «IофшIэным иветеран», тамыгъэу «СССР-м гъэсэныгъэм­кIэ иотличник» зыфиIохэрэр, Адыгэ къэралыгъо университетым имедалэу «За вклад в развитие университета» зыфиIорэр къыфагъэшъошагъэх.

Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Нэпсэу Фазиль Айсэ ыкъомрэ ащ ишъхьэгъусэрэ къапыфэгъэ къомрэ пхъумрэ дахэу зэдапIугъэх. Ахэр ны-тыхэм ягъогу рыкIуагъэх, гъэ­хъагъэ хэлъэу физикэ-хьисап факультетыр къаухыгъ. Апхъоу Аминэт физикэ-хьисап шIэныгъэхэмкIэ кандидат хъугъэ.

Нэпсэу Фазиль народнэ гъэ­сэныгъэмкIэ Адыгэ хэку Советым итхьамэтагъ, Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым, Адыгэ кIэлэегъэджэ училищэу Андыр­хъое Хъусен ыцIэ зыхьырэм япэщагъ, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым тари­хъымкIэ икафедрэ идоцентыгъ.

Нэпсэу зэшъхьэгъусэхэр сыдрэ лъэныкъокIи щысэтехыпIэу щытыгъэх, илъэс 73-м ехъу зэгурыIохэу къызэдагъэшIагъ. Ахэм лъытэныгъэу зэфыряIа­гъэр, цIыфхэр, щыIэныгъэр шIу зэралъэгъущтыгъэхэр ары ягъа­шIэ кIыхьэ зышIыгъэр. Нэпсэу Фазиль дунаир зехъожьым ыныбжь илъэси 100-м шъхьа­дэкIыгъагъ, Шъыжъ Сафыети лIэшIэгъу ныбжьым нэсынкIэ бэп къыфэнэжьыгъагъэр.

Зэшъхьэгъусэхэр апсэ зэ­хэлъэу зэдыщыIагъэх. Илъэси­тIукIэ узэкIэIэбэжьмэ, ишъхьэгъусэ идунай зехъожь нэуж мазэ нахь темышIэу Шъыжъ Сафыети тыгъэгъазэм и 23-м дунаим ехыжьыгъ. ПсышIопэ районымкIэ къуаджэу Шэхапэ ахэр щагъэтIылъыжьыгъэх.

«ШIум ибзыхьаф кIодырэп» цIыфхэм зэраIоу, кIэлэегъэджэ Iушэу, хьалэлэу Шъыжъ Са­фыет Мусэ ыпхъум къытфишIагъэр тщыгъупшэщтэп, ренэу ар шIукIэ тыгу илъыщт.

Шъыжъ Сафыет Адыгэ къэ­ралыгъо кIэлэегъэджэ институтым щыригъэджагъэхэмрэ Iоф дэзышIагъэхэмрэ.