Тхылъэу «Из истории населенных пунктов Республики Адыгея» зыфиIорэм зэрэдэтхагъэмкIэ, 1882-рэ илъэсым тыгъэ­гъазэм и 18-м къыдэкIыгъэгъэ гъэзетэу «Кубанские областные водомости» зыфиIорэм ия 50-рэ едзыгъо мыщ фэдэу къыхиутыгъагъ: «С разрешения главнокомандующего гражданской частью на Кавказе господина генерал-лейтенанта Старосельского образован в Екатеринодарском уезде из Бжегокаевского аульного общества отдельное от аула Бжегокай поселение под названием «Новый Бжегокай».

Бжыхьэкъуае унэгъуи 149-рэ дэкIыхи чылакIэм кIожьыгъагъэх, мыкIожьыхэу чылэжъым къыдэнэжьыгъагъэр унэгъо 53-рэ. А лъэхъаным щегъэжьагъэу чылитIумэ азыфагу зэмызэгъыныгъэхэр къитаджэхэу ригъэжьэгъагъ. ЗэкIэ мэкъумэщышIэхэр зыщыпсэухэрэ чIыгоу яIагъэр агощыгъагъ унагъо пэпчъ хъулъ­фыгъэу арысыгъэмэ ялъытыгъэу, ау мэкъууапIэхэр ыкIи былымхэр зыщагъэ­хъухэрэ чIыпIэхэр гъунэпкъэ гъэнэфагъэ ямыIэу къэнэгъагъэх.

Ащ ыпкъ къикIыкIэ чылитIур зэпымыоу, 1928-рэ илъэсым къынэсэу, зэдаощтыгъэх ыкIи зэдысыщтыгъэх: хьыкум-чIыгу комиссием афэмыгощыхэрэ чIыгухэр зы чылэм зыфигъэшъуа­шэкIэ, адырэ чылэр апшъэрэ хьыкум- чIыгу комиссием едаоти, аIахыгъэ­гъэ чIыпIэхэр къаритыжьыщтыгъэх. Зэзэгъы­ныгъэ зэдамыгъотэу яIоф изэхэфын Москва нагъэсыгъагъ. Хьыкумыбэу зэхэсыгъэхэм аратынэу зэкIэ чылэ пэпчъ адэсыгъэмэ — тхьамыкIэхэми, фэкъолI­хэми ыкIи мылъку зиIагъэхэми къаIахыти, ахъщэ аугъоищтыгъэ. Шъып­къэу къэпIон хъумэ, а афэмыгощырэ чIыгу­хэр ибэ-нахьыбэу зищыкIэгъагъэ­хэр былымыбэ (шыми, чэмыми, мэлыми ыкIи чэцIыми) зиIагъэхэр арыгъэх.

ЧылитIумэ чIыгур агощын амылъэкIэу хьал-балыкъышхо зэрэхэтыгъэхэр Iор-Iотэжьэу джы къызынэсыгъэми цIыфмэ къахэнагъэу ахэлъ, ау а къэбарыр игъэкIотыгъэу къыригъэхьагъ тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Ацумыжъ Казбек ГъучIыпсэ ыкъом итхылъэу «Шахан-Гирей Хакурате: портрет на фоне времени» (ООО «Полиграф-ЮГ» Майкоп — 2018) зыфиIорэм.

Хьыкумыбэмэ яIоф зэхафын зэрамылъэкIырэри, зи пкIэ къыпымыкIэу ахъщабэ зэрэхагъэкIуадэрэри, чылитIумэ адэсхэр зэпымыоу зэрэзэпэуцужьыхэрэри къыдалъыти, бгъуитIумкIи хадзыгъэгъэ лIыкIохэр 1928-рэ илъэсым Адыгэ хэкум игъэцэкIэкIо комитет ипрезидиумэу Краснодар дэтыгъэм екIолIэгъа­гъэх. Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые фэкIогъэгъэ лIыкIохэм раIогъагъэу къаIотэжьы: «Лъэ­шэу тязэщыгъ хьыкум мыухыжьхэу илъэс пчъагъэрэ тызыхэтыгъэхэм. ТыолъэIу, Адыгэ хэкум игъэцэкIэкIо комитет ипрезидиум икомиссие тичIыгу иIоф зэхерэфи, ащ унашъоу ышIырэм чылитIумкIи теуцолIэнышъ тизэдэон щытыухын». Хьахъуратэр лIыкIоу къы­фэкIуагъэмэ къяупчIыгъ: «Комиссие зэхатщэу, шъуиIоф зэхифэу, унашъо зишIыкIэ бгъуитIумкIи шъурырэзэщта?» Сыд фэдэ унашъо комиссием ышIыгъэми еуцолIэнхэу лIыкIохэм аIуагъ.

Арэущтэу Iофыр зэхъум, нэбгыриплI хэтэу комиссие зэхащи, Хьахъуратэр ятхьаматэу, чылитIуми къарыкIыгъэгъэ лIыкIохэри ягъусэхэу чIыгухэу афэмыгощыхэрэр зыдэщылъым кIогъагъэх. ЧIыпIэм зынэсыхэм, Хьахъуратэм джыри зэ чылитIумэ къадэкIыгъэмэ зафигъэзагъ ежь-ежьырэу зэхэгущыIэжьынхэшъ яIоф зэхафынэу. Чыжьэу IукIыхи, сыхьат зыщыплIэ амакъэ Iэтыгъэу зэхэгущыIэжьыхи, къагъэзэжьи къаIуагъ комиссием язэдэон зэхифынэу зэрэфаехэр.

ЦIыфхэр къызэращыгугъыхэрэр къа­гъэшъыпкъэжьы ашIоигъоу комиссием хэтыгъэхэм а лъэхъаным хабзэу хэгъэ­гум илъыгъэм елъытыгъэу, чIыгур нахь зытефэрэ чылэу агъэунэфыгъэр Бжы­хьэкъоежъыр ары. Ащ фэдэ унашъор зызэхахым, БжыхьэкъоякIэмэ агу зэрэримыхьырэр лъэшэу къахэщыгъ, ау зы гущыIи къамыIоу агъази ячылэ кIожьыгъэх.

Комиссием хэтыгъэхэр БжыхьэкъоекIэ унагъоу чылэ гъунэм щыпсэущтыгъэм ыхьакIэнхэу ригъэблэгъагъэх. Бысымым Iанэхэр къыгъэуцухи, мыхьамелэу къатыригъэуцуагъэм хэIэбэгъэхэ къодыеу, бырсырышхо чылэм къыдэIу­кIыгъ. Хъугъэр зэрагъашIэ ашIоигъоу зэплъэхэм, алъэгъугъ комиссием хэтыгъэхэмрэ Бжыхьэкъоежъым илIыкIохэмрэ зыдэсыгъэ щагум цIыфыбэ къекIуалIэхэу: ахэм апэкIэ нэбгырэ зыбгъупшI итыгъ аIажэхэмэ ашIоигъоу, ау ахэм зи ядэ­Iущтыгъэп. Купышхоу къакIорэм хэтыгъэхэм анахьыбэмэ аIыгъыгъэх куа­хъохэмрэ пчэгъухэмрэ ыкIи ыпэкIэ къилъыщтыгъэх, комиссием щыщхэмрэ Бжыхьэкъоежъым къикIыгъэхэмрэ гущыIэ Iаехэр куохэзэ къатыратакъощтыгъэх».

Хьахъуратэр лъэшэу къэгумэкIыгъ, ау зи къызыхимыгъэщэу апэгъокIи къэкIогъэ цIыфмэ азыфагу ихьагъ ыкIи якуо- хьау зызэпагъэум, яупчIыгъ: «Бжыхьэ­къо­якIэхэр, мыщ фэдэу шъууIэшыгъэу къежъугъэблэгъэгъэ хакIэмэ зэужыми шъуапэгъокIа? Тэ тикомиссиекIэ нэбгыритф нахь тыхъурэп, зи Iаши тIыгъэп, шъо нэбгырэ шъищы фэдиз шъохъу, шъуинахьыбэмэ куахъохэри пчэгъу папцIэхэри аIыгъых. Сыд шъушIэнэу шъузыпылъыр — шъукъытэзэонышъ тышъу­укIынэу ара шъузыфаер? Моу къыса­шъуIу, хэты шъуащыщ ылъэгъугъ адыгэ бысымым ихьакIэхэу иIанэ пэсхэм Iашэр атырищаеу? Шъо къэшъуIофытэгъэ лIыкIохэр исполкомым къакIохи шъуиунашъо къытаIогъагъ: комиссием рихъухьэрэм зэкIэ къеуцолIэнхэу. Тихэгъэгу хэбзэ гъэнэфагъэу илъым тетэу чылитIум шъуиIоф зэхэтфыгъэ. Мыщ фэдэу шъу­къэзыгъэбырсырыгъэхэр, ацIэхэр къэшъумыIохэми, сэ дэгъоу сэшIэх. Ахэм ащыщ джыдэдэм зи къышъухэтэп, къэ­рэбгъэ-къэрабгъэу шъо шъуакIыбы зыкъуагъэбылъыхьагъ. Ахэр тихэбзакIэ ипыихэр арых. ЕгъашIи адыгэу зызылъы­тэрэ цIыфымэ шъо непэ шъушIагъэм фэдэ ашIагъэп. Джы къызнэсыгъэм адыгэкIэ шъуслъытэщтыгъэ, ау непэ шъор-шъорэу хьайнапэ зышъушIыжьыгъ».

Хьахъуратэр такъикъ пшIыкIутф фэдизрэ цIыфмэ адэгущыIагъ, ащ фэдизым зы нэбгыри къыпеуагъэп, къыхэкуукIыгъэп. ЗэкIэри рэхьаты хъужьыгъэхэу епэгъогъохыхэу щытыгъэх. А хъугъэ-шIагъэм ыужыкIэ бэ дэдэ уахътэ темышIэу колхозэу зэхащагъэхэм чIыгухэр яеу зэхъум, чылитIумэ афэмыухырэ зэдэоныр ежь-ежьырэу зэпыужьыгъагъ.

Бжыхьэкъоежъмэ яколхоз зызэхащагъэм ыуж бэ дэдэ темышIэу огъушхо къафакIуи, ягубгъо зи гъэбэжъу къырахыгъагъэп, къэкIорэ гъатхэм апхъынэу натрыф чылапхъэ ямыIэу къэнэгъагъэх. БжыхьэкъоякIэмэ янатрыф бэгъогъагъэ, натрыф хэлъхьагъур къызэсым, Бжы­хьэкъоежъ колхозым илIыкIохэр афакIохи ялъэIугъагъэх натрыф чылапхъэ чIыфэу къаратынэу, ау зы натрыфыци хагъэфэгъагъэхэп. КъаIотэжьы Бжыхьэ­къо­екIэ лIы горэм ыIогъагъэу: «Къэзэ­къэу станицэу Афипскэм дэсмэ якъомэ язгъэшхынкIи, Бжыхьэкъоежъмэ зи ястыщтэп». Адыгэмэ гущыIэжъ дэгъу яI: «Гупшыси псалъэ, зыплъыхьи тIыс». Охътэ тIэкIу тешIагъэу, хъулъфыгъэу чылапхъэ къаримытынэу зыIогъагъэр Бжыхьэкъоежъмэ къялъэIугъагъ иунагъо игъусэу къыгъэзэжьымэ ичылэжъы къы­дагъэхьажьынэу: шъхьакIоу къарихыгъа­гъэр къамыIэтыжьэу, гукIэгъу къызыхагъафи, унэгъо Iужъум къыгъэзэжьын фитэу Iизын ратыгъагъ.

Барцо Адам.