УкъызыхэкIыгъи, укъызыдэкIыгъи шIэжь афыуиIэныр тиакъыл къызыкIуагъэм къыщегъэжьагъэу шэны тфэхъу. Ары нахьыжъмэ тызэрагъасэщтыгъэр. ШIэжь уиIэмэ, уапэкIэ уплъэн олъэкIы, ыпэкIэ оплъэмэ, джыри огугъэ, зэрэхъурэмкIэ, уигугъэ IэнэкI хъурэп, «гугъэр тышы» зыIуагъэм зыкIиIуагъэр ешIэ, тэри ар гукIэ зэхэтэшIэ.

Тэщ фэдэ лъэпкъыр бэрэ зэплъэ­кIыжьызэ гупшысэн фае мэхъу — дгъэ­хъагъэри бэ, дунаим апэ къытехъогъэ цIыфмэ такъыхэкIыгъэ лъэпкъыжъэу дунаим тытет, тэ къыддежьагъэмэ ащыщыбэхэр гъашIэм игъогу бэшIагъэ зытекIыжьыгъэхэр, тэ джыри тэкIо. Дэгъу Iаджи къыддэхъугъ, е Iаджи тпэкIэкIыгъ, щыIэныгъэм бэрэ тиутхыпкIыгъ, ау чъы­гэежъым бжыхьэжьым итхьапэхэр къы­пегъэзыхэми, чъыгыр чъыгэу къэнэжьы. Нарт Тхьагъэлыдж ичъыгхэр кIымэфэ щылэм щыдыкъыхэмэ, гъатхэм къэхъу­жьыхэзэ, къызэрахьырэм фэдэу тэ, адыгэ ябынкIэ, дунаим игъогу икIымафи тыкъыхеубытэ, игъатхи тыдэкIэжьы. Ау охътэ мыгъуи къытэ­кIугъ кIодыпIэ тифагъэу – Кавказ заом имэшIожь ти­чIыгу зырэчъэм.

Шапсыгъэмэ ягъыбзэ къыщеIо: «Бжыхьэр къэсымэ, пачъыхьадзэр къа­кIошъ тегъэсты, гъатхэр къэсымэ, стафэр зэIатшIэ гущэу тэпсэу…». Мыр хъунэп аIошъ, гъэзэотэ заом нэбгырэ пшIыкIуеу хэхьэх, зыдыхэхьагъэхэр минитIум къыщымыкIэн. Шъхьафитныгъэм пае апсэ атыгъ. Ары зэрэлъэпкъэуи къытэхъу­лIагъэр.

Заом текIоныгъэ къыщыдэзыхырэм ар ыгъэмэфэкIы хъумэ загъорэ уегуп­шысэ — бгъуитIумкIи мыщ фэдиз зыхэкIодэгъэ заом текIоныгъэ зыми къыщыдихырэп, бгъуитIумкIи ныхэр щэгъых, сабыйхэр ибэу къэнэх, хэмыкIокIэжьын тыркъоу пкъыми гуми къатенэ.

Кавказ заом фэгъэхьыгъэ шIэжь Мафэр хэхэс адыгэмэ апэ нахь къыхагъэщыжьыгъэу хъугъэ. Ау хэкужъым ис адыгэмрэ ткъошхэу IэкIыбым гъэзагъэ­хэмрэ а зы гупшысэм рыгъуазэхэу хъунхэм пае бэрэ узэхэхьан, узэдэлэжьэн фэягъэ. Ар Iофыгъо IэшIэхыгъэп, шъобж зэрэпхьыщтыгъэри зи арыгъэп, анахьэу Тыркуем, коммунистыцIэр зэ къызыптыраIорэм къыуашIэщтыр гъэ­нэфэгъагъэ – уаубытэу хьапс уамышIымэ, ныбжьи яхэгъэгу урагъэ­хьажьыщтыгъэп. Ащ фэдэмэ тапхырыкIынэу хъугъэми, Тхьэм ишыкур тызпылъыгъэ Iофыр кIотагъэ. Непэрэ кIэлэ хъупхъэхэр нахьыжъмэ ягъогу зыфэдагъэм рыгъуазэхэмэ, акъыл нахь хахын, щыIэныгъэм къащышъхьапэн зыфэпIощт гупшысэ дэсIыгъэу зы къуа­джэ ищысэкIэ тызэрихьылIагъэмэ ащыщ джы непэ шъузыщызгъэгъуазэмэ сшIоигъор.

Шъынэхъохьаблэ (тыркубзэкIэ ыцIэр Гювем) илъэсыбэрэ зэпытэу сыкIуагъ. ТыркуемкIэ Бигэ районым ар ит, абдза­хэмэ зэряшэнэу къушъхьэтхым чылэр енэцIы. ЫпшъэкIэ джыри зы абдзэхэ къоджэ цIыкIу тет Соуджэкъ аIоу, ащ ыуж къуаджэ щыIэжьэп, мышъэрэ тыгъужърэ е нэмыкI хьэкIэ-къуакIэ уаIумыкIэщтмэ, къушъхьэтх мэзыр кIыры, шакIо хэмыхьэхэмэ, цIыф щызекIорэп.

Апэ ащ сызыдэхьагъэр илъэс щэкI фэдизкIэ узэкIэIэбэжьмэ ары. Тыркуер сищыпакIоу, Бурсэ къалэ дэс сибысымэу Жэнэ Щамилэрэ (ар Кавказ дернекым — Хасэм ипэщагъ) Шъынэхъохьаблэ щыщ кIэлэ нэутхэу Хасэм чанэу хэлэжьэрэ Шэуджэн Бурхьанрэ факIоу сащэгъагъ. Адрэ чылэмэ ялъытыгъэмэ Шъынэхъохьаблэр анахь иныгъ, цIыф шIукIаий дэсыгъ, щэе ешъопIэ зытIущ къоджэшъхьэ-къоджакIэкIэ гощыгъэу дэтыгъ. Ахэм къякIуалIэхэрэр хъулъфыгъэхэр арых, щызэрэлъэгъух, щэгущыIэх, кIэн щызэдешIэх, уахътэр щагъакIо. Непи джащ фэд. ХьакIэхэри мымакIэу къеуа­лIэх, къыращалIэх. Чылэгум ит щайешъуа­пIэм тэри тычIэхьагъ.

— ШъуиIоф шIу охъу апщи, тхьамэтэ мафэхэр! — зафэзгъэзагъ чIэсымэ.

— Гошк гяльденис! ­— тыркубзэкIэ джэуап къырагъэзэжьыгъ.

— Тыдэ щыI адэ, сикъошхэр, адыгэ фэсапщэр? – адыгэ шIуфэсым къызэримыгъэзэжьыгъэр сыгу къызэреуагъэр къызхэсымыгъэщэу сыIугушIукIызэ сяупчIы, хьакIэм сэмэркъэу икIас язгъэ­Iон сэIо. ТыкIэлагъ, чылэр дгъэсэжьынэу щытыгъа, чIэсыр зэкIэ сэщ нахьыжъыгъ, ау сфэщыIагъэп.

— Джаущтэу тыщыI, сшынахьыкI, тымытыркоуи тымыадыгэуи. ТыгукIэ тыадыг, ау тыбзэкIэ тыркубзэр нахь къыттекIо, ары тыбзэгупэ апэ къызкIытелъэтырэр, — лIыжъ къогъу Iэпс-лъэп­сыр Iэжь-лъэжьэу къэтэджышъ, къытпэгъокIы, тIапэхэр къеубытых. — Фэсапщ, фэсапщ, кIал!

Ар Бэджэ Наузэтыгъ. Ечэнд Iэзанэр къэджэфэ тызэхэсыгъ, сэри сшIэрэр къафэсIотагъ, бэ къызкIэупчIагъэхэр, сымышIэрэм сыкъыщыуцумэ, сшIэрэм иджэуап ястыжьызэ, гу зэщытфагъэ. Нэмаз ужым къытедгъэзэжьынэу ятIуагъ. Адыгэр къызырафыгъэм къыщегъэжьагъэу хэкужъым къикIыгъэу апэ кIэлэ хьакIэ къуаджэм зэриIэр шIэхэу зэбгырыкIыгъэ, мэщытым къычIэкIыжьыхэрэр ядэжь мыкIожьыхэу щайешъуапIэм чIэмыфэжьыхэу къыщызэрэугъоигъэх. УпчIэм упчIэр пыдзагъэу бэ къызыкIэупчIагъэхэр, къысагъэIотагъэри макIэп. Сызгъэгушхони, гухэкI сщыхъуни зэхэсхыгъэ, цыхьэмышI тIэкIу Iофым зэрэхэлъыми гу лъыстагъ. Ежь джы нэс зэхахыщтыгъэмрэ сэ къэсIуатэрэмрэ зэфэшъхьаф шъыпкъагъ. Ары а цыхьэмышIым лъапсэ фэхъущтыгъэр.

— О кIал, укоммунистэу мыщ укъэ­кIуагъэшъ, совет пропагандэр реогъэ­кIокIы! — лIы тIурысэ мытIыр горэ къыхэлъэшыкIыгъ. — ЗэкIэ къэпIота­гъэр пцIы гъушъ, щыIакIи шъуиIэп, уни, тахъти шъуиIэп, былым Iэхъогъум фэдэу шъузэрафэшъ шъухэт. Пщыгъ кIакори (костюм зэпылъыр ары зыфиIорэр) о уиеп, хьафэу къаIыпхи укъырыкIуагъ, мы чылэр умыгъэплъэхъу!

— Тэрэзэп къапIорэр! — Жэнэ Щамиль къэтэджыгъ, ынэгу машIор къыкIэнагъэм фэдэу къэушэплъыгъ, — мы хьакIэм пцIы ыусырэп, зэкIэ къыIорэр шъыпкъэ! Сэри сыщыIагъ хэкужъым, дахэу щэпсэух, хэгъэгури дахэ.

— Ори укоммунистыба! — лIыр Щамиль къыфилъэдэкъыкIыгъ. — Советыр уиплъапIэ о, бэшIагъэ ахэм урягъус заIорэр, тэ утымышIэкIэ огугъа? УкъакIоу чылэр ори зэIэмышIэжь, хьэкIэ гъозаджэхэри къытфэмыщэх!

Джаущтэу сиапэрэ кIогъур Шъынэхъо­хьаблэ щырекIокIыгъ. Къоджэдэсмэ янахьыбэм а лIым дырагъэштагъэп, хьакIэмэ тIэкIу дысыIоу зэрадэгущыIагъэр къырагъэкIугъэп.

— Сэ къасIорэр шъыпкъэмэ е пцIымэ гъэнэфэгъэшIу, — ясIуагъ сыкъыдэ­кIыжьын зэхъум. — «Шъэрэ аIоу зэхэпхын нахьи зэ плъэгъумэ нахьышIу» зэраIоу, чылэм щыщэу сыкъеблэгъэн зыIорэм сырибысым, сыкIожьымэ сигопэ дэдэу егъэблэгъэ тхылъ къыфэзгъэ­хьын.

ЧIыпIэ имыкIыхэу нэбгырэ заулэмэ Бэджэ Наузэт апэ итэу «тыкъэкIощт!» аIуагъ, ацIэ-лъэкъуацIэхэри сагъэтхыгъэ. Нэужым ахэм егъэблэгъэ тхылъхэр афэзгъэхьыгъ, ау а илъэсым къуаджэм къыдэкIэу зи хэкужъым къэкIуагъэп.

КъыкIэлъыкIорэ илъэсым Бурсэм епхыгъэ Орхьание къуаджэм шIэжь Мафэм пае тыкIуи тыхэлэжьагъ, шъы­нэхъохьаблэхэри къэкIуагъэхэти, шIуфэс дахэкIэ тызэпэгъокIыгъ. Илъэс тешIа­­гъэу етIани мыщ фэдэ IофыкIэ гъогу тыте­хьагъ. Шъынэхъохьаблэ къыкIэлъырыс адыгэ къоджэ дахэу Кадирчешмэ зыфиIорэм жъоныгъуакIэм и 21-м Кавказ заор зэраухыгъэм ишIэжь Мафэ тыхэлэжьэнэу тырагъэблагъи тыкIуагъ. Шъынэхъохьэблэ лIы чъэпхъыгъэу а зэIукIэм хэлажьэхэрэм джыри тащыIу­кIагъ. Ахэм апэ итыгъ Бэджэ Наузэт.

ШIэжь Мафэр зыщырекIокIыгъэ чIыпIэр дахэу, зэкIужьэу щытыгъ, псынэкIэ­чъышъ­хьэм чъыгэежъ джадэхэр шъхьарытхэу. ЦIыфэу къекIолIагъэр мин заулэ хъущтыгъэ, зэкIэ зэгъэфагъэу, илъэс къэс мыр щашIа ма уигъаIоу дахэу зэкIэ зэшIокIыгъэ. ХьакIэхэмкIи тыкъагъэгущыIагъ, тагъэшIуагъ, ащи къыщясIуагъ хэкужъым тыкъэкIон зыIорэр едгъэблэгъэн зэрэтлъэкIыщтыр. ЗэIукIэр зытэухым шIукIаемэ «тыкъэкIощт» аIуи зытагъэтхыгъ. Бурсэ къалэ дгъэзэжьын тыгу хэлъыгъ, шъхьаем Бэджэ Наузэт ты­шIокIыгъэп.

— Мыхэр сэ сихьакIэх, нычэпэ си­къуа­джэ дэмылъыхэу, сигъомылапхъэ аIумыфэу згъэкIожьыщтыхэп, — къыпиупкIыгъ ащ. — АдыкIэ якъэкIокIагъэ икIэух сигъэрэзагъэп. Сыгу хэжъугъэкIын шъуIомэ хьакIэхэр Iушъущыжь, сигуапэ шъушIынэу шъуфаемэ непэкIэ садэжь шъукъеблагъ, — къызэкIэкIуагъэп тибысым нахьыжъ.

Илъэс тешIагъэу, гъэмэфэ уахътэу 1992-рэ илъэсым Наузэт апэрэу Шъы­нэхъохьаблэхэмкIэ хэкужъым къэкIуагъ. А уахътэм Израиль ипсэупIэу Кфар-Камэ къикIыгъэ лIыжъ хьакIэхэр садэжь щыIагъэх нэбгырибгъу хъухэу. Наузэт къызыкIуагъэм иятIонэрэ мафэ сынэсын слъэкIыгъ ныIэп, сыдэсыгъэп, хьакIэхэр дэсщыгъагъэх. Сызэрилъэгъугъэм лъыпытэу Наузэт къысэгыиныр къыублагъ:

— КIалэ, укъызэкIом икъоу къытфэпIотагъэп хэкум идэхагъэ, икъоу къытлъыбгъэIэсыгъэп!

— КъэсжъугъэIотагъа! «Укоммунист, пропагандэ ошIы» аIуи сыкъыдагъэ­кIыжьыгъ, — сэсэмэркъэу.

— Ащ сиIоф хэлъэп сэ, — къыспегъо­дзыжьы Наузэт. — Уеджагъ, уепщагъ, IуакIэрэ шIыкIэрэ къэбгъотын фэягъэ. Мы непэ сэ хэкум щыслъэгъурэ дэхагъэм хэнырэр тхьамыкIэба, унэхъугъэба! Олахьэ сэри сыкIожьымэ мыщ идахэ ясхьылIэжьышъун шъуIуа зэсэIожьы…

Наузэт фэдэу Израиль лIыжъхэри хэкум идэхагъэ ыумэхъыгъагъэх. «Тятэжъмэ къызэраIуатэщтыгъэм фэд! — аIощтыгъэ. — Мыр алъэгъужьыгъагъэмэ сыд фэIогъагъ, сыдэу тхьэмыкIэгъошху шъыу уихэкужъ упэIэпчъэныр!» Ахэм ахэсщэгъэ Наузэт ыпкъыкIэ анахь цIыкIугъэми, ыгукIэ анахь мылъэшыгъэ­мэ, анахь цэкуагъэп. ХэкумкIэ загъэ­шхэкIыщтыгъэп мы синахьыжъмэ. ХьэкIэ Iаджи зэблэсщыгъэу хъугъэ, ау а нахьыжъ купыр «дзэкIи макIэу, нысащэкIи мэкIагъэми», купышIу къыпыкIырэм къыщагъакIэщтыгъэп. Къэбэртэе хэгъэгум, Къэбэртэе тIуакIэм (Пятигорскэ лъэныкъом), Щэрджэсым, Шапсыгъэ хы Iушъом, къушъхьэхъум сщагъэх, агу щизэу зыкъязгъэплъыхьагъ, адыгэмэ гу ащязгъэфагъ, тхьамэфитIо фэдизырэ джаущтэу тыкъекIокIыгъ.

«Ос мыжъужьырэ пIэлъэ къэмысырэ щыIэп» аIо, лIыжъымэ яхьакIэшI мафэхэри аухыгъэх, яшыпэхэр къыздикIыжьыгъэхэмкIэ агъэзэжьыгъ. Неущ фэдэу дэкIыжьыщтыхэу пчыхьэм садэжь езгъэ­блэгъагъэх. Iэнэ шыгъэм укIэлъырысэу, купыми гу зэщифэу зэдыригъаштэ хъумэ тхъагъоба, джаущтэу чэщыгу нэс тызэ­хэсыгъ. Шапсыгъэ къоджэ дахэу Тхьэгъапшъэ зэ джэгу нысащэ щыIэу, ащ нэмыцхэр, австрийцэхэр, французхэр Шъачэ къыращыхи хьэкIэ факIо къащагъэхэу, тэри тахэсынэу хъугъэти, ащ видео техыгъэу зы кассетэ сиIагъ, а зы закъор ары Адыгеими илъыгъэр. Ащыгъум апэрэ Хасэхэр зэхэтщэжьыхэу, тызэхахьэхэу щытыгъ. ШапсыгъэкIэ тикIэлэшIоу Къэбж Казбек ары джэгум тезыхыгъагъэр, ары къысфязыгъэ­хьыжьыгъагъэри. СихьакIэхэр езгъэплъы­гъэх, лъэшэуи агу рихьыгъ.

— Мы бантыр (кассетэр — А.Къ.) къыдэхи моу къэгъэтIылъ, — ыIуагъ Наузэт.

— Сыд фыуихьисап? — еупчIыгъэх израиль адыгэхэр.

— Сэ дэсщэжьыщт мыр…

«Ар хъунэп, къэхъужьынэп, олахьэ тэри тыфэныкъом» зыфэпIонхэр къыраIокIыгъэх.

— Шъо, сикъошхэр, шъукъызхэкIыгъэ­хэр адыгэх, — ариIуагъ Наузэт. — тэ тикойхэри мыадыгэкIэ къанэхэрэп, ау яхэку зэхашIэ Тыркум ипропагандэ нэпцIы зэIигъэхьагъэх. Мы кIалэр илъэс къэс къытфэкIо, хэкум идахэ кIигъэхъо­псыных еIо, ау зигупшысэ зэблэдзыгъэ­мэ ыIорэр тэрэзэу апкъырыхьэрэп, «унэхъущтым ытхьакIумэ куо макъэ иIожьырэп» зэраIорэм фэд. Сэ мы бантыр дэсщэжьымэ ягупшысакIэ зызэблихъун сэIо…

— Ары шъхьаем тэ тыехэри мыщ еплъыхэмэ, зэрэадыгэм нахь рыгушхожьынхэба! Олахьэ тэри тищыкIагъэм!

А лъэхъаным видеомагнитофон зиIагъэр мэкIэ дэдагъ, кассети щыIагъэп, арыти симагнитофон а шапсыгъэ кассетэр игъусэу, етIани кассетитIуи кIызгъэгъуи сшынахьыкIэу тигъусагъэм естыгъэх. Тыдэ щытыритхэщт, хэт къыздыригъэIэщт Iоу сыкIэупчIэжьыгъэп, зэришIыгъэри, зыщишIыгъэхэри сшIэрэп — пчэдыжьым кассетищыри къысфи­хьыжьыгъэх, хьакIэхэм ахэр джаущтэу зыдахьыжьыгъэх…

КIожьын зэхъум Наузэт къэкIорэ илъэсым шIэжь Мафэр коим щишIынэу ыгу зэрэриубытагъэм елъытыгъэу мызыгъэгуми сафэкIонэу гущыIэ къысигъэ­ти кIожьыгъэ. Нэужым телефонкIэ къыс­фиIотагъ дихьыжьыгъэ кассетэм чылэм щеплъыхэзэ, ахъокIыным зэрэнагъэсыгъэр. Шъынэхъохьаблэхэмэ яадыгэ зэхашIэ кассетэм ишIуагъэ къы­зэригъэкIуагъэр бгъэшIэгъожьынэу щытыгъэп. Ащ фэдэ мэхьан иIагъэр Иорданием ис адыгэмэ музей папкIэу адыгэ IэшIагъэхэр Хасэм иунэ щызэрагъэуIухи, ахэм ахэтхэу тинахьыжъ губзыгъэхэу Шапсыгъэ Индрысырэ МыгъолI Садыкъырэ къаIотэгъагъэм хэкужъым ис адыгабэ къыгъэущыгъагъ, ащ фэдиз мэхьанэ яI Iомрэ IорыIуатэмрэ…

КъыкIэлъыкIорэ илъэсым, 1993-м, шIэжь Мафэм ехъулIэу нэбгырищ ты­хъоу Тыркуем тызэдэкIуагъ: тиунэкъощ Къуекъо Налбый, журналистэу ЩэшIэ Ас­лъан, сэры аIоу. Апэ Анкара текIуи, Хэсэшхом а мафэм ышIыгъэ зэIукIэм тыхэлажьи, етIанэ адыгэпсэ лIы шIагъо­хэу Хъуажъ Фахьри, Енэмыкъо Моулюд, Жэнэ Щамиль афэдэхэр тигъусэхэу чэщыгум автобусым титIысхьи, нэфшъа­гъом ехъулIэу Бурсэ къалэ тынэсыгъ, ащ уикIымэ Шъынэхъохьаблэ чыжьэжьыгъэп. Наузэт гущыIэу естыгъэм сепцIыжьынэу амал иIагъэп.

Пчэдыжьыпэ дахэу, мафэр мыфэбэ мычъыIэу, дунаим идэхэгъоу Шъынэхъо­хьаблэ ихэгъуашъхьэ тыкъынэсыгъ. Чылэм екIурэ гъогур мэзым пхырыкIыщтыгъэ, ащ ызыбгъу хъулъфыгъэу дэсыр зэкIэ, анахьыжъым щегъэжьагъэу шъэо­жъые лъэрыкIомэ анэсыжьэу, чэзыоу зэпытыхэу къытажэщтыгъэх. Адыгэ шъуашэкIэ фэпэгъэ шыухэу адыгэ ныпыр зыIыгъыхэри къакIэрытыгъэх.

Апэрэм щедгъажьи, икIыхь икIыхьэу аIапэ тыубытымэ, нахьыжъмэ IаплI ятщэкIызэ а километрэ зытIур ткIугъэ, етIанэ шыухэр тапэ итхэу, зэкIэ купы­шхоу тызэхэтэу, егъашIэм тэзэрэшIэщтыгъэхэм фэдэу гушIомрэ гушхуагъэмрэ зэхэпхъагъэу чылэгум тыкъекIугъ.

Шъоф зэикI дахэм пхъэнтIэкIухэр сатыр сатырэу щызэпэIутыгъэх, къэгущыIэщтхэр зыдэтыщтхэ трибунэр адыгэ ныпырэ тырку быракъырэкIэ гъэкIэрэкIагъэ. Чъыгэе чъыг джадэмэ ачIэгъ бзылъфыгъэхэр дин шъошэ шIуцIэкIэ фэпагъэхэу щызэхэтыгъэх, ныбжьыкIэхэмрэ пшъэшъэ цIыкIухэмрэ къакIэрытыгъэх. Ахэр зэкIэ тэры, хьакIэхэр ары, къызажэщтыгъэхэр. Чылэу тызгъэхымэщтыгъэр мыщ фэдэу IаплI къорэгъэу къызэрэтпэгъокIыгъэм тыгу ыгъэбырсырыгъэу цIыфымэ тахэхьагъ…

Илъэс щэкIэу Тыркуем сызыкIорэм къыкIоцI адыгэ къоджэ шъищырэ шъэныкъорэ фэдизым садэхьагъ, цIыфыми садэупэбжьагъ, Iофыгъо зэфэшъхьафымэ садыхэлэжьагъ, ау мы Шъынэхъохьаблэ шIэжь Мафэу щырагъэкIокIыгъэм фэдэ слъэгъугъэп. Чылэ гъунэгъумэ къарыкIыгъэу бэ къекIолIэгъагъэр, хьаджэ шIукIаий къыщызэхэхьагъ. Нэужым зэрэтшIагъэмкIэ ахэр анахь динлэжь цIэрыIохэу Iэгъо-блэгъум исыгъэ адыгэмэ ащыщыгъэх, чыжьэу къэкIыгъэхэри ахэтыгъэх. Ахэм ашъхьэ осэ икъу зэрэфашIыжьырэр къахэщыщтыгъэ, къоджэ­дэсхэр быслъымэн диным агукIи апсэкIи зэрэпылъхэр плъэгъущтыгъэ. Хьаджэмэ а мафэм Iофышхо апшъэ илъыгъ — моулюдкIэ ШIэжь мафэр рагъэжьэнэу щытыгъ.

Моулюдыр адырэ моулюдымэ атекIыщтыгъэ Кавказ заом иуахъти, къызырафыхи адыгэу машIом ыстыгъи, псым ыхьыгъи, гъаблэрэ гъаерэ, чъыIэрэ якIодылIагъи, хэтыми джыназэ зытырамышIыкIыгъэу игъонэмыс хъугъэмэ ар афэгъэхьыгъагъ. Джынэс тхьэлъэIукIэ зыфэмылъэIогъэхэ псэхэр гупсэфыжьынхэм, дунаир фитыгъуаджэу зыхъожьыгъэхэр джэнэт Iахьыл хъуным пае Тхьэшхом елъэIунэу хьаджэхэр къызэ­хэхьэгъагъэх. Къоджэдэсхэр ары ар зигукъэкIыгъэр.

Мыдрэ кIэлэ плъыр-стырыIохэу Хасэм икIэщакIохэу диныр ащ фэдизэу IэубытыпIэ зымышIыхэрэми зи ащ хаIухьа­- гъэп, лъэпкъыр дин шIошIыкIэ зэтеууты хъущтэп, Тхьэм ыпашъхьэкIэ зэкIэ тызэфэд, етIанэ зы Iоф адыгэр зэзыщэлIагъэр — шIэжь Мафэр ары. Мыр зыкIыныгъэм имаф нахь диным иекIо­лIэнкIэ зэтемыфэхэми, зым ар ишIошIэу, адрэр нахь пэчыжьаIоми мыщ фэдэм ущызэготын фае — ары зэкIэми а мафэм агу илъыгъэр. Тэ Анкара къыддикIыгъэ тишъэогъу нахьыжъэу Енэмыкъо Моулюди пэIошъхьэшъотес фыжь цIыкIур зыщилъи, хьаджэмэ ахэтIысхьи, афэдэ къабзэу, ащизэу моулюдым хэлэжьагъ. Нэужым тшIагъэ Хасэмэ анахь чанэу ахэлажьэрэ тишъэогъу диным феджагъэу зэрэщытыр. ЗэрэхъурэмкIэ динымрэ хабзэмрэ зэпыщытхэп, зэдырагъэштэн алъэкIы. А хэхэс хьэджэ цIэрыIо пшIыкIутIумэ (адыгэ ныпым ижъогъо пшIыкIутIу фэдиз ахэри хъущтыгъэх) ямоулюд емыдэIугъэм, емыплъыгъэм къыщыкIагъэр къэIогъуае, зыкIыныгъэ ахэлъэу, зэдырагъаштэу дин орэд дахэр зэрэкIырагъэщырэм цIыфхэр умэхъыгъэхэм фэдэу яплъыщтыгъэх, бэмэ анэпс къечъагъ, тэри нэку-нэпс тыхъугъ. Диным, ТхьэшIошIым ыкIуачIэ ащ тэри щызэхэтшIагъ.

— Фэсапщэх, тихьэкIэ лъапIэхэр! — къыригъэжьагъ кIэлэ нэутхэм, ар ГутIэмэ зэращыщыр нэужым тшIэжьыгъэ. — Тятэ пIашъэхэр мыщ къызэрэкIуагъэ­хэм игугъу къышъуфэсшIын. 1864-м Урысыем заокIэ тихэку тыкъызырефым тикъоджэдэсхэр апэ Балкан ращыгъэх, ар тIысыпIэ афэхъугъ. ЕтIанэ осмэнхэмрэ (тыркухэр — А. Къ.) балканхэмрэ (балкан славян лъэпкъхэр — А. Къ.) зэзаохэ зэхъум, ямэшIо лыгъэ тыкъысты хъуи, Анатолием тыкъэкощыжьын фаеу хъугъэ. Тыамалынчъэу, гъаблэмрэ чъы­Iэмрэ тагъалIэу мэзхэм щыIакIэр ащытыублэжьыгъ. Зышъхьэ къезыхьыжьэжьыгъэ мэхъошхэу мы чIыпIэм къыщыуцугъэхэм шъынэхъохьаблэхэр унэгъо шъищ хъухэу ахэтIысхьагъэх, япчъагъэкIэ зэрэбэхэм ихьатыркIэ мы цIэр коим къытенагъ.

МакIэп шIэжь Мафэм изэхахьэ къыщыгущыIагъэр, тэри, хьакIэхэми гущыIэ къытатыгъ, гум хэтIысхьэу зыгу еIэжьыгъэмэ макIа къаIуагъэр. Ау анахь дахэу къэгущыIагъэр, гупшысэ куукIэ къыддэгощагъэр Бэджэ Наузэт.

«Хэкужъым о узэкIом сыдэущтэу къышъупэгъокIыгъэх, сыд къэшъулъэ­гъугъ?» шъуIоу шъукъысэупчIымэ, джы нэс къышъуфэсIотагъэр зэрэчылэу ышIэрэп ныIа, дэгъу дэдэу къытпэгъо­кIыгъэх. Хэкужъым нэр пIэпехы, дунаим анахь чIыпIэ дахэу иIэр ары сэ сIощт. Сыд ащ фэдизэу къэплъэгъугъэр, гум итIысхьагъэр шъуIомэ, хы ШIуцIэр ары сIощт, ащи сыкIэрытыгъ. Ащ тэ тлъы, тятэ, тянэ пIашъэмэ, зэкIэ адыгэу хэкIодагъэмэ алъ хэткIухьагъ. Шъачэ, Псы­шIуапэ, ТIуапсэ къэслъэгъугъэх, ядэхагъэ нэр пIэпехы. Шапсыгъэмэ абгынэгъэ чъыгухэр слъэгъугъэх, къушъхьэхэр сынэ кIэтыгъэх, садэкIоягъ, яоси слъэгъугъэ, чIы чIэгъыми сычIэхьагъ, слъэгъурэм сигъэгъыгъ, зэхэсхыгъэм сыгу ыгъэцIыкIугъ.

Тикъуаджэ зэтIысым унэгъо шъищ хъущтыгъэ, шъитф зыIуи щыI. Апэ дэдэ мыщ унэ щызышIыгъэр Мэхъош Къэ­бэртэе Махьмуд. ИцIыфхэр игъусэу мэзым чъыгыхэр щыриупкIи, иунэ ыIэтыгъ. ЕтIанэ илъэпкъэгъумэ алъыхъуи, ичылэ къыригъэблэгъэжьыгъэх. Илъэситф зытешIэм унэгъуакIэхэр къахэтIысхьагъэх, илъэсиблым джыри къахэхъуагъ. Шъынэхъохьаблэ дэсым инахьыбэр СтамбулкIэ къырыкIуагъэх. Тикъуаджэ дэсых ГутIэхэр, Лажьэхэр, Шэуджэнхэр, Хьапэпхыхэр, Цэйхэр, Нэгъуцухэри къыт­хэсыгъэх, ау ахэм ащыщ къыдэ­нэжьыгъэп. Тыркумэ тикъуаджэ мэзым зэрэхэсыр зашIэм, къакIэлъырытIысхьэхэзэ псэупIэ цIыкIухэр агъэпсыгъэх.

Къуаджэм хэхъощтмэ зэлъытыгъэр кIэлакIэхэр арых. Джы къасIорэр ахэмэ афэгъэхьыгъ, шъукъэдаIомэ акъыл хэшъухын. Тыргъут Эзал (Тыркуем и Президентыгъ — А. Къ.) идунае ыхъо­жьынкIэ мэзэ зытIущ къыфэнэжьыгъэу къыIуагъ: «Адыгэхэр тыркухэп, ахэр адыгэ быслъымэных». Хэгъэгум ипачъы­хьэ ар къызэриIуагъэзэ, тызэрэадыгэр типаспортмэ адэтхагъэп, Тыркум тырицIыфэу итхагъ. Израиль, Югославием адыгэхэр черкесыкIэ щатхых. Таущтэу тэ мыщ адыгэрэ тыркурэ щызэхэты­дзыщта?

ТикIалэмэ тихабзэхэр ханэжьых, къашIэжьыхэрэп, ащэгъупшэжьых. Адыгэмэ ацIэщтыгъэхэри зэблэхъугъэ хъугъэх. Тишхыныхэри нэмыкIыгъэх, ахэми цIэ шъхьафхэр яIагъэх. Тихабзи, тишъуа­ши шъхьафыгъэ, мары шъолъэгъу тикIалэмэ ащыгъ адыгэ шъуашэхэр. Тилъэпкъ къэтымыгъэнэжьэу тимыехэр тштэмэ тыркоу тыбзэ зэзыгъэшIагъэмрэ тэрырэ зэфэдэ тыхъущт, убэлахьымэ, зыщыщыр къашIэ. Джыдэдэм макIэ щыпс-пIастэ зышIырэр, лы зыгъэгъурэр, гыныплъыпс зышIырэр, адыгэ къуае изыхырэр, натрыф хьарыпIыхэр зыгъа­жъэрэр, гъажъом шхын хэзышIыкIырэр, къундысыу зыгъэшIоIурэр. Сыдым тыриадыг тэ, мыхэр тщыгъупшэжьыгъэмэ?

Тыдэ хъугъэх тисабыймэ афэтыусыщтыгъэ цIэхэр: Мысырхъанхэр, Сэлым­хъан­хэр, ГощэцIыкIухэр? Тадэжьи тимылъэпкъэгъумэ типшъашъэхэр зэращэрэм фэдэу Кавказыми тимылъэпкъэ­гъухэр махъулъэ къытфэхъух. Къэпщэнэу уфаемэ — адыгэ къащэ, удэкIонэу уфаемэ — адыгэ дакIу. Адыгэ унагъо шIи, адыгэ Хабзэм рыгъуазэзэ, щыI.

Бэджэ Наузэт седэIу, къыIорэр зэкIэ къыспкъырэхьэ, зэкIэ игущыIэмэ сырягъус, ежьи ныбджэгъу нахьыжъ шIагъоу зэрэсиIэм сырэгушхо. IэгутеошхокIэ агъэкIотэжьы. ШIэжь Мафэм изэIукIэ мыхьамел къабзэкIэ аухы, ащ къехъо­хъунэу тиунэкъощ Налбыирэ Наузэтырэ къызэгоуцох…

Пчыхьэ хъугъэу тэри тигъогу тыте­хьажьынэу тыкъызэрэугъоижьыгъ. Зэ­рэчылэу къызэрэтпэгъокIыгъэм фэдэу зэрэчылэу тагъэкIотэжьы. Ари адыгэ Хабзэм изы Iахь. Зыгорэ стамэ къытеIабэшъ, сыкъызэплъэкIы. ЛIы зишIугъо мытIырэу къыскIэрыхьагъэм мэкъэ рэ­хьаткIэ къысеIо:

— Сикъош, узэрэсымышIэрэм къы­хэкIэу тIэкIу мытэрэзэу сыкъыбдэгущыIагъ, «укоммунистэу укъэкIуагъэшъ пропагандэ реогъэкIокIы» осIогъагъ. Сыхэукъуагъ, тихьакIэ сигущыIэ сытемыгъэкIодэжь, жэр пфэмыIажэмэ Iаджи къыдэкIы, къыIукIырэм къыригъэгъэзэжьыгъэу хэт щыI.

IаплI зэтэщэкIышъ, тIапэ пытэу зэрэтэгъэубыты. Ары, «сыхэукъуагъ пIоныри лIыгъэм щыщ» аIо адыгэмэ, гущыIэми иуаерэ иошIурэ зэблэкIы…

Къуекъо Асфар. Журналист, тхакIо, шIэныгъэлэжь.