ЦIыфыр къызыщыхъугъэ къуаджэр игупсэу, шIу ылъэгъурэ чIыпI. Ар анахь дэхэнэу, къэбзэнэу, зэIухыгъэнэу, баинэу фэещт. ЫцIэ раIомэ, игугъуи шIукIэ аригъэшIыным пылъыщт. Адыгэ лъэпкъым ихэ­хъоныгъэ фэгуIэу, ащ пае ылъэкIырэр ышIэу КIэрмыт Мадинэ ыкъоу Мухьдинэ къуаджэу БжыхьэкъоякIэ къыщыхъугъ. Ичылэ цIыкIу щыIэкIэшIу иIэу псэуным, унэ нэкIэу дэтхэм псэ къапыкIэжьыным, сабыйхэр бэу къыдэхъухьанхэм, ахэм адыгабзэ, адыгэ хабзэ ашIэу къэтэджынхэм пылъ.

Бжыхьэкъуае итарихъ къэбархэр лIэужхэм къафигъэнэнхэм пае КIэрмыт Мухьдинэ къоджэдэс нахьыжъ гъэшIуагъэ­хэм къаIотэрэ къэбархэр ыухъу­мэнхэу ыгу къэкIыгъ. Тыригъэ­благъи, ахэм зэдэгущыIэгъухэр адытигъэшIыгъэх, Бжыхьэкъуае итхыдэ фэгъэхьыгъэ фильм тетхыгъ.

КIэрмыт Мухьдин: «Чылэм ихъишъэ къэнэжьымэ сшIоигъоу мы Iофым ыуж тихьагъ. Илъэс 20 ыпэкIэ зэшIотхыгъагъэми нахь дэгъущтыгъэ, тарихъыр зыгу къэкIыжьырэ нахь цIыфыбэмэ таIукIэшъущтыгъ, ау тиакъыл те­фагъэп. КIо джыри къызэрядгъэIотагъэр, зэрэтымыгъэкIодырэр дэгъу. Сыд фэдэрэ Iофи щыкIагъэ иIэн ылъэкIыщт, «мыщи еупчIыжьынхэ фэягъ, е мыд­рэми мыщ фэдэ къэбар ышIэщтыгъ, е чылэм цIыф цIэрыIоу къыдэкIыгъэхэм якъэбар къа­Iо­тэн фэягъ», ащ фэдэхэр зыIощт­хэри щыIэщтых, ари тэрэзынкIи мэхъу, ау тэ пшъэрылъэу зыфэтшIыжьыгъагъэр — чылэр за­гъэу­цугъэр, зызэтеуцогъэ илъэс­хэр, апэрэ лIакъоу къекIолIэгъа­гъэхэр тымыгъэкIодынэу ахэм тынаIэ анахьэу атедгъэтыгъ».

КIэрмыт Мухьдинэ Инэм щэ­псэу, ау БжыхьэкъоякIэм къыщыхъугъ. Ятэжъ пIашъэу Нэ­зэ­жъукъо Хьаджэ лIэкъо чъыг лъа­псэр къуаджэм щидзыгъ. «Лъапсэр къызщежьэрэм лъэу­жыр екIужьы» зэраIоу, чылэ гупсэм зигъэзэжьынэу Мухьдини игухэлъ. Унэгъуишъэ имы­къупэу непэ Бжыхьэкъуае дэсхэр бэгъожьынхэу, гурыт еджапIэу нэбгырэ 30 нахь зычIэ­мысым зиушъомбгъунэу, чылэ клу­бым пщынэ макъэр чIэIу­кIынэу, лъэпкъ хабзэр жъи кIи зэрахьэу къуаджэр къэтIэмы­жьыныр ащ игугъу.

КIэрмыт Мухьдин: «Мы пэнэхэсмэ тяхъуапсэ, Шам къи­кIыжьыгъэ адыгэхэм яхьэблэ дахэ къыдэуцуагъ чылэм, джащ фэдэу тыдэ къикIыжьыгъэхэми, унэгъо 20 — 30 тикъуаджэ къы­дэтIысхьажьхэмэ дэгъуба? Инэм БжыхьэкъоякIэм щыщэу унэгъо 400 фэдиз дэс, ащ дэмызэгъэжьы­хэ хъумэ ячылэ къагъэзэжьынхэба е нэмыкI чылэми адэсхэр щыIэхэшъ, ахэри алъапсэ къе­кIужьынхэба? БжыхьэкъоякIэр зи арыхэп Инэм зэрэпэIудзы­гъэр, арышъ, къагъэзэжьынэу ары сэ ибэ нахьыбэу сызкIэ­хъопсырэр».

Псыхъо гъунэм кIэрымыс адыгэ къуаджэ бгъотынэп улъы­хъуагъэкIи. Мэз лъапэри къэ­лъагъоу, псыхъори речъэкIэу, хъупIэхэри абгъодэтэу — ижъы­кIэ тилъэпкъ итIысыкIэу хэлъыгъэ нэшан. Адыгэ шъолъырыр къызэпыпчымэ, чылагъоу итхэр зэкIэ зэрэщысхэр плъэгъумэ, мы гущыIэхэр къагъэшъыпкъэ­жьыщт. Тэхъутэмыкъое районым ит адыгэ къуаджэу Бжыхьэкъоя­кIэ джары итIысыкIэ зыфэдагъэр. Псыхъоу Афыпс инэпкъ къекIуалIэхи, я 18-рэ лIэшIэгъум ащ IутIысхьэгъагъэхэм дахэу, гупсэфэу, жьы къабзэр щыхъоо-­пщаоу, мэзыр хъурэябзэу къыщыкIэу, былым хъупIэхэр къе­бэкIэу, чIыпIэр алъэгъугъагъ.

Натхъо Хьамид: «КъызэраIощтыгъэр — Бжыхьакъо зэшитIур зэзэгъыгъэхэп, зэфэгу­бжыгъагъэх ыкIи нахьыкIэр къакIуи, «сэ къысфаер къэрэ­кIожь» ыIуи, мы чIыпIэм къэуцугъагъ. Псыри пэблагъэу щытыгъ, Инэми чыжьагъэп, былым­хэр бэу аIыгъыгъэти, хъупIэхэр ящыкIагъэщтыгъ, джары гъэхъу­нэр къызфыхахыгъагъэр. На­хьыжъыр Бжыхьэкъоежъы къыдэнагъ, нахьыкIэм БжыхьэкъоякIэр ыгъэпсыгъ».

ГущыIэгъу тызфэхъугъэ на­хьыжъ гъэшIуагъэу Натхъо Хьамидэ илъэс 94-рэ ыныбжь. Бжы­хьэкъоякIэм итарихъ фэ­гъэхьыгъэу ащ иеплъыкIэ джащ фэд. Ятэтэжъ пIашъэхэр зыдэсыгъэхэ Бжыхьэкъоежъым гъэ­хъунэхэр щымакIэу, былым хъу­пIэ лъыхъухэу, мы чIыпIэм къэкIогъагъэхэу еIо. Ау мыр зы еплъыкI, ащ нэмыкI шIошIхэри тигущыIэгъухэм къыраIотыкIыгъ. ПсынкIэ Iофыгъэп БжыхьэкъоякIэм итарихъ къэпIотэныр. Хэз фэмыхъоу, тигущыIэгъухэм къы­зэраIотагъэу чылэм икъэбар къэтэтыжьы.

Тырку Батмыз: «Мы чылэм БжыхьэкъоякIэкIэ зыфеджагъэ­хэр къэзыIуатэщтыгъэ лIыжъыр лIыжъ Iушыгъ. Бэгъужъ Ибрахьим ыцIагъ. Ар тятэ дэжь къакIозэ, къэбар къаIуатэу щысхэу, сэ сыкIэлэ Iэтахъоу сядэIущтыгъ. Мы чылэр зытесыр мэзышхуагъ, джы къызнэсыгъэми а мэзым икуандэхэр, ипырапыцэхэр Iутых мыщ, ХъыжъбыжъкIэ а мэзышхом еджэщтыгъэх. Бжыхьэ­къоежъым къикIи, мы чIыпIэр шIодахэу лIы горэ къакIуи, мэзым гъэхъунэ хиупкIи, унэ хи­шIыхьи мы чIыпIэм хэсыгъ. А лIым ылъэкъоцIагъэр Бжыхьакъу, ащ текIи БжыхьэкъоякIэкIэ мы чылэм еджагъэх».

БжыхьэкъоякIэр Бжьыхьэ­къоежъым къыдэкIыгъэхэм агъэ­псыгъ. Ар умыукъошъунэу нафэ. Ащ елъытыгъэуи Алыуар зэра­Iощтыгъэ чылагъомкIэ Бжыхьэ­къоякIэм щыщ КIэрмыт Моси игущыIэ къыублагъ, тарихъым чыжьэу тыхищагъ.

КIэрмыт Мос: «Сэ зэрэзэ­хэс­хыгъэмкIэ, цIыф бзэджашIэхэр хьыкум ашIыти, джы Бжы­хьэкъоежъыр зыдэщытым къуагъэтIысхьэщтыгъэх, унэгъо 20 къосэу щытыгъ. А чIыпIэм Алыуар­кIэ еджэщтыгъэх. Джа Алыуархэм етIанэ Бжыхьэкъо Борэкъу ыцIэу пщы афашIыгъагъ. Краснодар непэ дэт чIыпIэу «Первомайская роща» зы­фаIорэм Хьаджэмыкъо Алкъэсыпщыр хэсыгъ. Мы хьанэ-гъу­нэм ары пщэу исыгъэр. Чъэпы­огъу мазэу пщыр ичъыгхатэ зыхахьэм, кIэлэцIыкIу горэ илъэ­сипшI ыныбжьэу ыпэ къифагъ. Зиер къыкъокIымэ ритыжьын гухэлъ иIэу кIалэр пщым зэриубытылIагъ. Ау сабыим зи къыкIэупчIагъэп. Бэмэ акъоу алъыти, Бэрэкъу фаусыгъ, къызагъотыгъэр бжыхьагъэти — Бжыхьэкъу лъэкъуацIэу фашIыгъ. КIалэр лIыбланэу къэтэджыгъ, Хьаджэмыкъо Алкъэсыпщыми къыпэуцужьынкIэ щы­ни, Алыуархэм адэжь ыщи, тхьаматэу афишIыгъ. Джаущтэу илъэсхэр зэблэкIыгъэхэу, Кавказ зэо ужым джыри зы унэгъо куп Алыуар — Бжыхьэкъоежъым да­гъэтIысхьагъ. Ахэм бжъэдыгъуи, шапсыгъи, убыхи ахэты­­гъэх. Ау зэзэгъыгъэхэп, бэрэ зэ­­хэсыгъэхэп. УнэгъуакIэу кощы­гъэхэм зыкъаугъои, нэ­мыкI тIы­сыпIэ лъыхъухэу, километрэ 20 къэкIуагъэх, аущтэузэ псыхъоу Афыпсы къынэсыгъэх, чэщым Iусынхэ фае хъугъэхэти, пцелхэр къыраупкIи, чIаIумэ бгъагъэ фэдэу ашIызэ, гъолъыпIэхэр агъэхьазырыгъэх. ЕтIанэ пчэдыжьым къызэтэджыхэм, Шъао­хэм япхъоу Нэгъоймэ янысэ Афыпс псынжъыр къыдихызэ, джа бгъагъэм тириупцIагъ. Ар залъэгъум, нэмыкIхэми кIашIыкIыжьи, джар якъэуцукIэу мыщ къыщыуцугъэх, апэрэ унэ чIэсыпIэхэр джаущтэу аблэгъагъэх».

Чылэм итIысыкIэ, Бжыхьэ­къоежъым къыхэкIи къызкIэкощыгъэм иушъхьагъу закъоп зэ­текIырэр — къуаджэр загъэуцугъэ илъэсыри гъэнэфэгъэ дэ­дэп. ШIэныгъэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм Адыгэ Республикэм ит псэупIэхэм ятарихъ зыдэт тхы­лъэу чIэлъым, БжыхьэкъоякIэ 1881-рэ илъэсым къуаджэу агъэу­нэфыгъэу къыщеIо. А тарихъыр къызхахыгъэр 1882-рэ илъэсым къыдэкIыгъэ гъэзетэу «Кубанские областные ведо­мости» зыфиIорэр ары. Бжыхьэ­къоя­кIэр зэрагъэпсыгъэр ащ итхэгъагъ. Ау а уахътэм ехъулIэу чылэр зэтеуцогъахэу, унагъохэм ящыIакIэ зэтырагъэуцогъахэу щытыгъ. Ащ нэмыкIэу джыри зы тарихъ тхыгъэ щыI. Бжыхьэкъоя­кIэхэр былым хъупIэ кIэлъэIу­хэу Екатеринодар уездым игъэ­IорышIакIо 1874-рэ илъэсым фэтхэгъагъэхэу хъарзынэщым хэлъ. Ащ къыпкъырыкIыхи, а илъэсым якъуаджэ агъэуцугъэу ежь БжыхьэкъоякIэхэм атхыгъ. А илъэсыр зытет саугъэт непэ чылэ гузэгум ит.

Нэгъой Инвер: «Сэ сянэжъ 1982-рэ илъэсым лIагъэ, илъэсишъэм кIигъэхьэгъагъ. Бжы­хьэкъоякIэм къыщыхъугъ, мыщ щылIэжьыгъ. «СыныбжьыкIэ дэ­дэу уятэжъ сыкъыратыгъагъ, сипIугъ, силэжьыгъ» ыIощыгъэ. Сятэшыпхъу нахьыжъэу Мерэм 1898-рэ илъэсым къэхъугъ. Зэ­рэхъурэмкIэ, сянэжъ илъэс 17 — 18 горэ ыныбжьыгъэба апэрэ пшъэшъэжъыер къызфэхъум. Ащ елъытыгъэу 1864 — 1865-рэ илъэс­хэм тIысыгъагъэ­хэу сэ сеплъы. Ау мы саугъэтым тетхагъэри тичылэгъу шIэны­гъэлэжьэу Шъао Рэщыдэ хъарзынэщым къыщигъотыгъагъ, адыгэхэр губернаторым фэтхагъэхэу — «хъупIэхэр макIэ хъу­гъэх, шъукъыддэIэпыI» зыфэ­пIощтым фэдэу. А письмэр 1874-рэ илъэсым атхыгъагъ. Джар къуаджэм итIысыкIэ илъэ­сэу тиехэм тыраубытагъ».

Былым хъупIэ лъыхъугъэха, Бжыхьэкъо зэшитIур зэфэгу­бжыхи зэгокIыгъэха, Пшызэ къа­зэракIаощтыгъэм Бжыхьэ­къоежъыр аригъэбгынагъа? —сыд ушъхьагъу къыхэкIыгъэми, Алыуарэ чылэжъыр тIо гощыгъэ хъугъэ. Бжыхьэкъоежъым апэ къыдэкIыгъэ унагъохэм ащы­щыгъэх Бжыхьэкъохэр, Нэгъой­хэр, Барцохэр, Хьатитхэр, Лаи­къохэр, Шъоумызхэр, Нэпсэухэр, КIэрмытхэр ыкIи нэмыкIхэр. Ау тIэкIу-тIэкIузэ мыхэмэ джыри къакIэлъыкIуагъэхэр щы­Iагъэх, лIакъохэм заушъом­бгъугъ, чылакIэр багъоу фе­жьагъ. Бжыхьэкъоежъым имызакъоу чIыпIэ зэфэшъхьафхэм къарыкIыхэзэ, цIыфхэр Бжыхьэ­къоякIэ къыдэтIысхьэщтыгъэх.

Тырку Батмыз: «Тэ тилIакъо зытекIыгъэр Хьатикъуае щыщыгъ, а лIым лъыукI телъыгъ, а лъэхъаным уичылэ удэкIэу нэмыкI узыкIокIэ пщыныжь пхьыгъэу щытыгъ, хьапс пхьырэм фэдагъ. Мы чылэм къэкIожьи тырку унагъо горэм къекIуалIи, чIыгу къырити, а лIым илIакъо тэ тытекIыгъэу ары къаIуатэрэр. Мы чылэм унэгъо 650-м кIахьэу дэсыгъэу аIо. Чылэ зэ­кIужьэу щытыгъ».

БжыхьэкъоякIэр чылэ инэу хъугъагъэ. Унэгъо хъызмэтхэр зэтырагъэпсыхьагъэу, лэжьыгъэ хьасэхэм къатырахырэ коцыр, хэтэрыкIхэр, былымышъхьэ пчъа­гъэу аIыгъхэм къапыкIырэ щэр, лыр гъунэгъу урыс къутырхэу Афипскэм, Северскэм, Смоленскэм аращэхэу, ахъщэу кIахырэмкIэ ящыкIэгъэ хьап-щыпхэр, щыгъынхэр, хьакъу-шыкъухэр къащэфэу, щэн-щэжьыныр дэгъоу къызIэкIагъэхьагъэу щы­сыгъэх. IутIэныр Афыпс нэпкъхэм аIутыгъ, ари агъэфедэ­щтыгъэ. ПIуаблэхэр, чыматэхэр, Iалъмэкъхэр дэхэ дэдэу ашIыщтыгъэх.

Натхъо Хьамид: «Къуаджэм тучанитф дэтыгъ. ШъхьалитIу щылажьэщтыгъэ. Зыр КIэрмыт Нэзэжъукъо Хьаджэм иягъ, адрэр БжьашIо ГъукIэпщ. Мэщытищ дэтыгъ. ЦIыфхэр ачIэмыфэжьэу нэмазшIыгъор хъущтыгъэ. Шъоумызмэ ащыщэу ЦIыкIу аIощтыгъ, Исмахьил ыцIа­гъэр КъурIаным къеджэ хъумэ е нэмазыр рагъэжьэным ыпэкIэ «Аллаху очбэр» зиIокIэ, зэкIэ къызэдэтэджыщтыгъ».

Пачъыхьэ унагъом итетыгъо еухышъ, Совет Хабзэм ичIыпIэ еубыты, щэф-щэжьыным дэгъоу пыхьэгъэ БжьыхьэкъоякIэхэм дэхэкIаеу зызэтезгъэпсыхьа­гъэхэр ахэтыгъэх. Ау коллективизацием иунэшъошIхэр пхъэшагъэх. Колхозхэм язэхэщэгъу къэсыгъ, къоджэдэсхэм ямылъкукIэ ахэр агъэпсыгъэх.

Натхъо Хьамид: «Коллективизациер къежьи, кухэр, бы­лымы­шъхьэхэр аIахыгъэх. Зыго­рэкIэ колхозыр зэхэпщэн фаеба, гаражым машинэхэр зэрэда­гъэуцожьырэм фэдэу, конторэм Iуагъэуцожьыти, шахъор щытэу джащ ратыжьыщтыгъ. Пчэды­жьырэ IофышIэ кIонхэ зыхъукIэ, якухэри къаштэти, зэкIа­шIэхэти, колхоз губгъо хьасэхэм арыхьэщтыгъэх».

КIэрмыт Мос: «Былымхэр цIыфхэм къаIыпхынышъ зэхэбгъэзыхьан фэягъэ, ары колхоз зэрашIыщтыгъэр, ау къэкIонхэшъ тэ тибылымхэр дафынэу укIы­тэщтыгъэх, тятэжъ пIашъэу Хьа­титыу зыгорэм чэм имыIэмэ ритыщтыгъэ, къурмэным мэл тIокIитIухэр аритыщтыгъэ, зы­шхын зимыIэмэ коц, натрыф дзыохэр афигощыщтыгъэх, ащ пае укIытэщтыгъэх къебэнынхэу. ЕтIанэ ежь-ежьырэу ыфыхи, колхоз тхьаматэм ритыгъагъ былымхэр».

КолхозитIу — «Мафэ» ыкIи «Федэ» — БжьыхьэкъоякIэ щызэхащэгъагъ. Хъулъфыгъи бзы­лъфыгъи лэжьэкIо Iапшъэхэу, аIэ зэкIэдзагъэу ахэр пытэу алъакъо тырагъэуцуагъэх. Фы­шъхьэ лэжьыгъэр — коцыр, хьэр, зэнтхъыр — афэбагъоу, натрыф, тыгъэгъэзэ губгъо хьасэхэр, хэ­тэрыкIхэр яхъоеу, былым пIа­шъэхэр, шы, мэл Iэхъогъухэр псынкIэу колхозитIум зэрагъэу­Iугъ. Къыдахьэрэр къяхъуапсэу, зыпкъ иуцуагъэу, къуаджэм зи­ушъомбгъугъэу, унэгъо миным а зэманым кIэхьэгъагъэу къаIо, псыхъоу Афыпс гумэкI къафи­хьэу ыублагъ. 1930-рэ илъэсым псыр къоджэдэсхэм къакIэуагъ. КъыкIэлъыкIорэ илъэсхэми Iэсагъэп. Унагъохэм БжыхьэкъоякIэр абгынэу фежьагъэх. Адыгея­кIэм, Яблоновскэм, Инэм, Щынджые цIыфхэр кощыхэу аублагъ.

Натхъо Хьамид: «Пэткэу зыпштэкIэ, къалэм пэблагъэ­щтыгъ, кIымафэ хъумэ къалэм укIоныр къиныгъэ, ащ къикIэу кощыгъагъэх. Сэ сятэшэу Хьа­джэбый унэр ышIи, IункIыбзэр Iупхымэ уихьажьын къодыеу, ау ыгу зимыIэтэу дэкIыжьынэу фэмыеу, джар 28-рэ илъэсым дэкIыжьыгъагъ. Яблоновскэри джащ фэдэ къабз, «къалэм пэ­благъ» аIуи, IофшIэн лъыхъухэу кощыгъэх».

Псыкъиуныр аIэжэным ыкIи пындж хьасэу Тэхъутэмыкъое районым щыраутынэу агу къэ­кIыгъагъэм акIагъэлъадэзэ ашIы­ным апае Шапсыгъэ псыубытыпIэр БжыхьэкъоякIэм иджабгъу лъэныкъо къыгуашIыхьанэу уна­шъо ашIыгъ. Ащи зичэзыу гъэкощыныр къоджэдэсхэм къа­фихьыгъ. Чылэ зэкIужьыр зэ­бгырыдзыгъэ хъугъэ. Щагу 50 фэдиз псы пытапIэм ыкIыб мэхъухэти, агъэкощыгъагъэх.

Тырку Батмыз: «Мы Ша­псыгъэ псыубытыпIэр ашIынэу зырагъажьэм, унэгъо 50 тыхъоу тыдагъэкIи, Щынджые тагъэкIогъагъ. Ар 1940-рэ илъэсыр ары­гъэ. Ау мэзитф — мэзих хъугъэу заор къежьагъ, тятэ ащ ащагъ, тянэ сабыи 5 тыхъоу тыкъылъэхани, Щынджые тыдэмысышъоу, къэдгъэзэжьыгъагъ. Пэткэу кIуагъэхэри щыIагъэх, ау нахьыбэр мыщ къэкIожьхи, унэ — щагухэри дэтшIыхьажьыгъэх. Зэо ужым етIанэ кIэлэегъаджэу Шъэо Рэщыдэ игукъэкIыкIэ Инэм кощыгъэр бэ. МэшIоку гъогум дэжь щысхэмэ нахь щыIэкIэшIу яIэнэу гугъэхэу цIыфхэр ащ кIожьыгъэх. Чылэр джаущтэу гощыгъэу хъугъэ».

Щынджые кощыгъэхэр дэ­мызагъэхэу къэкIожьыгъэх, ау Инэм кIуагъэхэр щыгупсэфыгъэх. Непэ къызэралъытэрэмкIэ, БжьыхьэкъоякIэм щыщэу Инэм унэгъо 400 фэдиз щэпсэу.

Хъоткъо Нурбый: «Бжы­хьэкъуае 1955-рэ илъэсым къы­дэкIыхэу Инэм кIожьыхэу аублэ­гъагъ. А зы илъэсым къы­кIоцI унэгъо 20 — 30-мэ чылэр къабгынагъ. ЗэгъокI хьазырыгъ, щыIакIэр нахь щыкъиныгъ, гъогу иIагъэп, пси, нэфыни тиIагъэп, Афыпсы тешъоу джаущтэу кIо чылэр щытыгъ».

Хъоткъо Нурбый Бжьыхьэ­къоякIэм иколхоз щылэжьэнэу щыригъажьи, Инэм къызэкощыми губгъо IофшIэнхэр ыгъэтIы­лъыгъэхэп. Колхозыр зэхэзы­жьыфэ Iоф ышIагъ.

Хъоткъо Нурбый: «Бжы­хьэкъоякIэ Хъоткъомэ сащыщ, сяни сяти кохозым кIощтыгъэх, ащ ыуж заор къежьи, сятэ ащ ащагъ, сянэ IофшIэн къытемы­фэжьы мэхъуфэ нэс колхозым кIуагъэ, 1954-рэ илъэсхэм адэжь пенсием тIысыгъ. Сэ 1937-рэ илъэсым сыкъэхъугъ, илъэс 19-м ситэу колхозым Iоф щысшIэнэу сыфежьагъ, щыIэкIэ дэгъу дэд пIонэуи щытыгъэп, зэо ужым гъабли щыIагъ, ащи сыкъыхиубытагъ, сыбгъашхэмэ, дэгъоу сы­шхэнэу ары зэрэщытыгъэр Iо­­фыр. IофшIэным сызыфежьэм сыкъэкIуагъ тракторнэ бригадэм, ащ нахь дэгъоу къыщыб­гъэхъэщт аIуи. Ащыгъум кол­хозым тхьаматэу Алексей Михайлович Курепиныр тетыгъ, ащ ыуж Дробин аIоу 1960-рэ илъэ­сым колхоз пащэ къытфашIыгъ. Чэм лъэпкъышIухэр ащыхэу, шъхьэ 450-рэ былым аIыгъыщтыгъ, адыкIэ шкIэхъужъ, тэнэ ныбжьыкIэхэр, мэл Iэхъогъухэр дэтыгъэх. Дробиныр илъэс 18 тети, етIанэ Чэтыжъмэ ащыщ тхьаматэу къытфагъэкIуагъ, ащ ыуж Кощхьаблэ къикIи Гощэкъо Наныу аIоу къытфашIыгъ. ЕтIанэ бухгалтерэу тиIагъэу Мамыир тхьаматэ къытфашIи, джащ колхозыр щызэхэзыжьыгъ. 1999-рэ илъэсым колхозым иIофшIэн къызэтеуцуагъ, сэри ащ нэсыфэ Iоф щысшIагъ. ЗэкIэмкIи илъэс 42-рэ Iоф сшIагъэ».

Колхоз лъэхъаным кIэхъопсэу, къин ылъэгъугъэми, а уахътэм зэрэфэзэщырэр Хъотхъо Нурбый къыхэщэу къэгущыIагъ. Джырэ щыIакIэмрэ а зэманымрэ зэригъапшэмэ, тIуми шIуагъэу ахэлъыр хелъэгъукIы.

Хъоткъо Нурбый: «Iоф сэшIэфэ сэ сыгупсэфыгъ. Нахь тхьамыкIэу тыщыIагъэми, ха-бзэр нахь пытагъ, дисциплинэр щыIагъ. Сэ ар нахь дэгъугъ сшIошIы, ау джы тикIалэмэ машинэ дэгъухэр, унэ дэгъухэр яIэх, арышъ, «сыцIыфын, сыщыIэн» пIомэ, ущыIэн плъэкIынэу дунаир хъугъэуи къысшIошIы».

БлэкIыгъэ зэманым нэшIукIэ хэплъэжьыхэзэ, БжыхьэкъоякIэхэм къаIотагъэр бэ. Шъыпкъэ, тэри ыпэ рапшIэу тарихъыр шъхьаихыгъэ къэзышIыщт упчIэх афэдгъэзагъэхэр. Чылэр джыри ичIыпIэжъ исызэ, иапэрэ унэхэр зытетыгъэ чIыпIэр къытагъэлъэ­гъугъ. Натхъо Хьамидэ урамхэр зэрэзэтеутыгъагъэхэр, ахэм атесыгъэ унагъохэр ынэгу зэ­рэ­кIэтых. Зэуж итхэу, зэрэщысыгъэхэм елъытыгъэу икъоджэгъухэм ацIэхэр къепчъых. Нэгъой Мыхьамод, Хьахъу Хьадж, Тырку Мыхьамод, Тыркоо Теуцожь, Бгъэнэ КIыщыку, Джастэ Джамболэт, Мэзыужьэкъо Юсыф, Джастэ Нэхъу, Хьанаукъо Индрыс… Пэсэрэ унэхэр зытеты­гъэхэр непэ мэз куандэ хъугъэх, ащ ыкIыб Шапсыгъэ псы­IыгъыпIэр голъэшъуагъэу Iут. Ащ ылъэпсэ къыгокIотыгъэ чылэр ыпэкIэ лъигъэкIотагъэм фэд. Зэ­бгырыкощыкIыгъ, хьаблэхэр зэIыгъэзыкIыгъэх.

Чылэм якIэлэгъоу щагъэкIуагъэр, яунэхэр зытетыгъэхэр, ягупсэхэр зэрэпсэугъэхэр, ятэжъ пIашъэхэр БжыхьэкъоякIэм къы­зэрэтIысыгъэхэр, якъоджэгъухэр Iофэу зыпылъыгъэхэр, гушIуа­гъуи гумэкIи зэрэзэдагощыщтыгъэр — гукъэкIыжьыбэмэ тигущыIэгъухэм тащагъэгъозагъ. А зэкIэри чылэм итарихъ изы Iахь.

Натхъо Хьамид: «Тэ ти­лIа­къокIэ ижъыкIэ апэ къэIысты­жьыгъагъэмэ ащыщых Натхъо зэшищэу Едыдж, Еутых, Къамболэт. Едыджрэ Еутыхрэ къа­гъэшIагъэр Бжыхьэкъуае ща­гъэшIагъ. Къамболэт цIыкIоу шъхьатехъо тепхъомэ, пшъэшъэ­жъый пIонэу, дэхагъэ. Атыгъуи ЦIэмэз урысылI горэм ращэ­гъагъ. А лIым ар ыпIугъ, ригъэ­джагъ, кIэлэегъаджэу Iоф ышIэу джащ дэсыгъ, ау адыгабзэр зыщигъэгъупшагъэп. Аущтэу хы гъунэм рекIокIызэ, лIитIу адыга­бзэкэ зэдэгущыIэхэу зызэхехым, сэлам арихыгъ, къехъулIагъэр ариIуагъ, лIыхэр Пэнэ­жьыкъуае щыщыгъэх. Къыза­гъэзэжьым, ахэр Бжыхьэкъуае къыдахьэхи Къамболэт икъэбар ышхэм афаIотагъ. АшнахьыкIэ къащэжьыгъ, ау ащ фэдизым урысым ыпIугъэр адыгэ чылэм дэсышъугъэп, ыгъэзэжьи, Агуй кIожьи, джащ щыпсэугъ, къуитф иIагъ».

КIэрмыт Мос: «Тянэжърэ тятэжърэ нэбгырэ 18 ахэкIы­гъагъ, нэбгырибгъур цIыкIухэзэ дунаим ехыжьыгъэх, кIо ащы­гъум емынэм, техьагъум арылIыкIыщтыгъэх. Джаущтэу зы кIэлэ цIыкIу, япшIанэрэр къэхъугъэу, кIыщым ахьи, гъучIыпсымкIэ агъэпскIыгъагъ, ащ къыхэкIэуи КIыщыкъу фаусыгъагъ. Джа КIы­щыкъо къыдрагъажьи къэхъугъэ сабыйхэр зэкIэ къэнагъэх. Тэ тиунэкъощ шъыпкъэхэу мы Бжы­хьэкъоякIэ къыдэтIысхьэгъэгъэ КIэрмытхэр зы бгырыпхы икIыгъэу зэрэхъухэрэр унэгъуищ — Нэзэжъукъохэр, Джэфыкъо­хэр, Джанчэрыекъохэр. Тэ Нэзэжъукъо Хьаджэм тытекIыгъ».

Джаущтэу унагъо пэпчъ зы къэбар пылъ, ахэри хъишъэ, ахэри БжыхьэкъоякIэм итхыдэ зэхэзыблэрэ Iахьых. Къоджэ тхыдэр нахь ин, нахь бай. Ар зыпыщыхьэгъэ Iуданэм джыри щыгъыжъыехэр щэкIэх. Уахътэм ищэрэхъ чэрэгъу къэс хъугъэ-­шIа­гъэу къызэринэкIырэр макIэп. Революциер, коллективизациер, колхозхэу «Мафэрэ» «Федэрэ» япэрытхэр, Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэхэр — Бжы­хьэкъуае щыщэу нэбгырэ 300 зэуапIэм Iухьэгъагъэх, 160-мэ къагъэзэжьыгъэп, зэоуж зэтегъэуцожьыр зыпшъэ дэкIыгъэхэр — чылэм итарихъ нэкIубгъохэр Iужъух, зэкIэ зэпрыдгъэзагъэп. Чылэм ыцIэ зыгъэIугъэ цIыф гъэсэгъаби къыдэкIыгъ. Ахэми зэкIэм танэсыгъэп. Ари къыдгурэIо. Ау тигущыIэгъухэм къа­Iотэгъэ къэбархэр зэкIэ уасэ зыфэшIыгъуаех. Ахэр лIэужхэм анэсыщтых, гъашIэм къыхэнэщтых.

КIэрмыт Мухьдин: «Непэ тэ тыздэс Инэм зэIыхыгъ ыкIи дахэ, ау БжыхьэкъоякIэм узэрэщыгупсэфырэм фэдэу непэ ащ ущыгупсэфыщтэп, бырсыр хъугъэ — гъогур ары, мэшIокур ары, етIанэ ащ нахь бырсыр хъунэуи къэлъагъо, арышъ, сэри сегупшысэ зыгъэпсэфыпIэм тыкIожьымэ, чылэм унэ щысшIынышъ секIужьынэу, джащ фэдэу исхъухьагъэу зысэгъэхьазыры».

Унэ ныкъошIхэр чылэм щытлъэгъугъэх. Тэхъутэмыкъое рай­оным щызэбгырыкIыгъэ Бжы­хьэкъоякIэхэм тIэкIу-тIэкIоу къа­­­гъэзэжьы. Чылэ мэкIэ цIыкIур зэрэщытыгъэ чылэшхоу къэхъу­жьынэу нахьыжъхэм тыраIогъагъ. Къыдэхъунэу тыфэлъаIо.

Натхъо Хьамид: «Бжыхьэ­къуае зэгорэм тхьамыкIэ шъыпкъэ хъущт», — жъымэ аIощтыгъ, ау къехъуапсэхэуи уахътэ къэ­кIонэуи къыхагъэщыщтыгъэ. Джыдэдэм БжыхьэкъоякIэм ехъуа­псэх. Тэ тыздэс Инэм ычIыпIэкIэ чылэм сыдэсынэу сэрэшIи, зыпэ къэсымыштэн щыIэп, а тыздэщысым мэшIоку макъэ нэмыкI щызэхэпхырэп». КIэрмыт Мухьдин: «Инэмрэ БжыхьэкъоякIэрэ километрибгъу азыфагу дэлъыр, къалэу тызкIэ­лъырысым удэлъэдэщтыми зи зэрэзэтекIырэ щыIэп».

ЕтIанэ мары Инэмрэ Крас­нодаррэ азыфагу гъогу зэблэкIыпIэхэр щашIыщтых, мэшIоку гъо­гуми укъымгъэуцоу удэхьа­жьышъущт, арышъ, чылэр дэ­гъоу къыдэпщыжьынэу къэлъагъо. Бзэр къанэу, адыгэ хабзэр, адыгэ макъэ зэхахэу, чылэр хъу­жьы ашIоигъомэ, Бжыхьэкъоя­кIэм агъэзэжьымэ ишIуагъэ къэ­кIощтэу сеплъы.

ТIэшъу Светлан. Адыгэ Республикэм изаслу­женнэ журналист.